PRAVO · 2 PRAV teorija i praksa Broj 10–12 / 2018 Frank1 has the opinion that the penalty for remedying the damage differs from the compensation of damage in that it does not go

PRAVOteorija i praksa

Godina XXXV Novi Sad, oktobar - decembar 2018. Broj 10–12

IZDAVAČ:PRAVNI FAKULTET ZA PRIVREDU I PRAVOSUĐE

UNIVERZITET PRIVREDNA AKADEMIJAGeri Karolja 1, 21000 Novi Sad

Tel.: 021/400-484, lokal 109; 021/400-499

SUIZDAVAČ:„PRAVO” DOO

Novi Sad, Geri Karolja 121000 Novi Sad

Glavni urednik:Profesor emeritus Aleksandar Radovanov

Zamenik glavnog urednika:Prof. dr Jelena Matijašević Obradović

Odgovorni urednik:Snežana Lakićević

Sekretar redakcije:Doc. dr Nenad Stefanović

Lektor i korektor: Mara Despotov

Lektor i korektor za engleski jezik:Jelena Dunđerski

Tehnička realizacija i štampa:Alfa-graf NS, Novi Sad

L AWtheory and practice

Year XXXV Novi Sad, October - December 2018 No. 10-12

Uređivački odbor:Simeon Gelevski, profesor emeritus, Pravni fakultet, Skoplje

Nikola Mojović, redovni profesor Pravni fakultet Univerzitet Banja LukaMiroslav Vitez, redovni profesor, Ekonomski fakultet, SuboticaDušanka Đurđev, redovni profesor, Pravni fakultet, Novi Sad

Slavko Bogdanović, redovni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Milorad Bejatović, redovni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Dragoslav Neškov, vanredni profesor, Fakultet za evropske pravno-političke studije, Novi SadZdravko Petrović, doktor pravnih nauka, advokat, Beograd

Milan Palević, vanredni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet u Kragujevcu.

Izdavački savet:Slobodan Perović, akademik, Pravni fakultet, Univerzitet BeogradMiloš Trifković, akademik, Pravni fakultet, Univerzitet Travnik

Miodrag Orlić, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet Beograd Kurt Schmoller, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet SalzburgLynn Wardle, redovni profesor, Brigham Young University, Juta,USA

Christa Jessel Holst, naučni savetnik, Max Plank Institute, Hamburg, NemačkaAndrew Pote, advokat, London – Oxford

Ludvik Toplak, redovni profesor, Alma Mater Europea, Evropsko Središče, MariborArsen Janevski, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet Justinijan Prvi, Skoplje

Gordana Stanković, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet NišSlavoljub Carić, vanredni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe,

Univerzitet Privredna akademija Novi Sad

CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад34 PRAVO : teorija i praksa = Law : theory and practice / glavni urednik profesor emeritus Aleksandar Radovanov; odgovorni urednik Snežana Lakićević. – God. 1, br. 1 (1984)– . – Novi Sad : Univerzitet Privredna akademija, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe : „Pravo” doo, 1984–. – 24 cmTromesečno. – Sažeci na eng. jeziku.ISSN 0352-3713COBISS.SR-ID 5442050

PRAVO – teorija i praksaGodina XXXV Novi Sad, oktobar - decembar 2018. Broj 10–12

S A D R Ž A J

POGLEDI I MIŠLJENJA

Krstinic Dalibor

Compensation of damages in the Criminal Law of the Republic of Serbia ....1

Matijašević-Obradović Jelena, Mirković Predrag Zloupotreba dominantnog položaja uz osvrt na osnovne principe politike konkurencije u EU i Srbiji ...............................................................16

Dragojlović Joko, Grujić Gordan Krivično delo povrede ravnopravnosti – obeležja i specifičnosti .................32

Stefanović Nenad Originarno sticanje svojine u rimskom pravu ...............................................46

Maksimović Sanja Obaveze i odgovornosti poslenika angažovanog po ugovoru o delu ............59

Ditrih Stefan, Marković Svetlana Model klauzule o višoj sili i promenjenim okolnostima međunarodne trgovinske komore.........................................................................................73

Praštalo Tanja Odgovornost prodavca za materijalne (fizičke) nedostatke stvari u pravu Republike Srbije .................................................................................87

STUDENTSKI RADOVI

Biuković Sanja

Uticaj mobinga na radnu sposobnost zaposlenih ........................................103

C O N T E N T S

VIEWS AND OPINIONS

Krstinić Dalibor Naknada štete u krivičnom pravu Republike Srbije .......................................1

Matijasevic-Obradovic Jelena, Mirkovic Predrag The abuse of a dominant position with the review to the basic principles of competition policy in the EU and Serbia .................................16

Dragojlovic Joko, Grujic Gordan Criminal act of violation of equality – scope and specificity ........................32

Stefanovic Nenad Original acquisition of property in Roman Law ...........................................46

Maksimovic Sanja Obligations and responsibilities of contractors under a service contract ......59

Ditrih Stefan, Markovic Svetlana Force majeure and hardship model clauses published by the International chamber of commerce ....................................................................................73

Prastalo Tanja Responsibility of the seller for material (physical) defects of goods in the law of the Republic of Serbia ..............................................................87

STUDENTS' PAPERS

Biukovic Sanja The effects of mobbing on the working capability of employees ...............103

LAW – theory and practiceYear XXXV Novi Sad, October - December 2018 No. 10-12

1

pogledi i mišljenja

Krstinic Dalibor*

COMPENSATION OF DAMAGES IN THE CRIMINAL LAW OF THE

REPUBLIC OF SERBIA

Abstract: Actuality on finding appropriate criminal sanctions has never lost significance. The practical actions of the legislator and theoretical con-siderations were related to criminal sanctions and special punitive mea-sures. It is often stated in the literature that sanctions are specific in that they are aimed at protecting the general interests of a particular commu-nity. In the system of penalties for property fines belong to the group of the earliest known ones, they were accepted for the undoubted repressive and educational influence. The ways of their prescribing, measuring and pronouncing, as well as other relevant issues are the topics of this paper.

Keywords: compensation for damages, property claim, material gain, Re-public of Serbia

1. Introduction

Penal damages can play a significant role in the domain of preventive ac-tion, but as a criminal law institute. This conclusion suggests our postwar pe-nology experience and contemporary trends in comparative law. In that sense,

* Assistant professor, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy in Novi Sad, e-mail: [email protected]

UDK: 347.5:343(497.11)

2

PRAVO – teorija i praksa Broj 10–12 / 2018

Frank1 has the opinion that the penalty for remedying the damage differs from the compensation of damage in that it does not go to completely erase the consequences of the punishable offense, but its aim is to minimize its harmful social consequences. Therefore, the purpose of the penalty for remedying the damage is broader than the objective of compensation for damages. She does not have «in front of her eyes» only the interests of the injured party, but also the interests of the criminal who, by repairing the damage and repairing himself.

In the Criminal Code of the FNRJ2 Immediately after the Second World War, a punishment for remedying damage was also prescribed, aimed at the destruction of socially dangerous activities, the re-education and correction of the perpetrator, deterring and preventing the perpetrator from committing criminal offenses, on general educational influence on other members of the society for deterrence from performing certain criminal offense.3 Due to their focus on special prevention, criminal sanctions are strictly related to the personality of the delinquent. This characteristic is considered in the literature as a source of other distinctive features. It is often emphasized that penalties affect the personality of the perpetrator, and the sanctions that belong to the sphere of civil law - the property of the responsible person. However, Nikolic

4 states that it is stated only to a certain extent, because in practice, fines are imposed, which fall into the order of property sanctions, and besides, in our legal system, until recently there was also confiscation of property. Similar deviations can be observed in civil law. As an example, sanctions can be iden-tified that do not affect the person’s property, but affect his personality, for example, in case of public apology.

Some common features of civil and criminal offenses have led to the fact that civil and criminal law are closely linked in some cases, which implies certain similarities, but also differences. Differences are reflected in the diver-sity of cases they are subject to, in particular the principles and rules on which they operate, the manner in which these procedures are initiated, the course of the proceedings themselves, the types and content of the decisions they make, and so on.5 On the other hand, it is common for them in both cases that

1 Frank, S., (1950). Kazneno pravo – bilješke o Općem dijelu krivičnog zakonika od 4. XII. 1947. Zagreb, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, p. 134. 2 Službeni list FNRJ, br. 18/50. 3 Nikolić, D., (1995). Građanskopravna sankcija – geneza i savremeni pojam. Novi Sad, Pravni fakultet, p. 144. 4 Ibid. p. 142. 5 Poznić, B., (1982). Građanskoprocesno pravo. Beograd, Savremena administracija, p. 74.

3

COMPENSATION OF DAMAGES IN THE CRIMINAL LAW OF THE REPUBLIC OF SERBIA

the court is obliged to establish the truth and make a legal decision both on a private and public complaint. In addition to deciding on a criminal offense, criminal proceedings may also be decided on minor cases other than a crimi-nal law claim, such as property claim, costs of criminal proceedings, etc., if they are related to the main case.6 It means that, in certain cases of criminal proceedings, a lawful litigation is allowed by law allowing the settlement of a property claim arising from a criminal offense. The litigation debate which, in connection with the filed property lawsuit, is conducted within a criminal case under the rules of criminal procedure is called an adhesion procedure. The management of any adhesion procedure further complicates the already complex work of the court because it requires the simultaneous conduct of two different court proceedings, which, despite being connected, retain their entity.7

2. Compensation in criminal law

The prescription, pronouncing and execution of sentences and other types of criminal sanctions has the priority objective of protecting social goods and values from all forms of exploitation and endangering. In order to accom-plish this task, the competent criminal justice authorities apply appropriate types and measures of criminal sanctions. Criminal Law8 (hereinafter referred to as the Criminal Code) prescribes criminal sanctions, which are: penalties, warning measures, security measures and educational measures. The measure of the security of confiscation of a case is a measure that is strictly limited to cases intended for the commission of a criminal offense and objects that have been committed by the commission of a criminal offense. It is prima-rily about cases that should not remain with the perpetrator, because by their very nature they can serve for the commission of a criminal offense or for reasons of security. The pronouncement of the measure is optional, and there are situations in which the seizure of the objects is prescribed.9 Our legislator towards offenders predicted and a fine that is the sole property punishment in our criminal law.10 It appeared very early in connection with the system of

6 Vasiljević, T., (1981). Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ, Beograd, Savremena administra-cija, p. 74. 7 Više u: Petrušić, N., (1997). Adhezioni vanparnični postupci. Pravni život, 46(12), str. 119-131. 8 Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05 – ispr., 107/05 – ispr., 72/09, 111/09, 121/12, 104/13, 108/14 i 94/16. 9 Ibid., Chapter Six.10 Ibid., Articles 48-51.

4


composition, according to which the perpetrator of the criminal offense was forced to pay a certain sum of money to the injured party or his family as “compensation for the criminal act”, which in effect avoided the use of blood revenge.11 In this respect, the state initially reported only as a mediator, but in time it began to apply fines itself, that is, to charge the perpetrator a certain sum of money for the committed criminal act. In the Middle Century in addi-tion to corporal punishment and the death penalty, a fine was frequently used. Ipak novčana kazna vremenom je potisnuta pojavom kazne lišenja slobode, da bi ponovo krajem XIX veka dobila širu primenu i to pre svega kao zamena za kratkotrajne kazne lišenja slobode. Novčana kazna se sastoji u plaćanju određenog novčanog iznosa u korist države, a naročito je pogodna za lakša krivična dela, može se primenjivati i na području tzv. srednjeg kriminaliteta.12 It may be pronounced as a main or secondary penalty, and the term of payment of a fine is effective from the date of the validity of the judgment. Pursuant to the provisions of Article 49 of the CC, the fine is primarily imposed on daily amounts. When a fine is alternatively prescribed with a prison sentence, if a court decides to chose a fine, it can not be determined in a lesser amount than the one prescribed by law.13

2.1 The link between the seizure of unlawfully acquired property gain and compensation of damages

The measure of seizing property benefits as an independent institute is first mentioned in the General Criminal Code for the Kingdom of Norway in 1902. This measure, as an independent institute of criminal law in our crimi-nal legislation, was introduced on July 2, 1959 by the Law on Amendments to the Criminal Code from 1951, and was classified into security measures.14 With the adoption and entry into force of the 1976 SFRY Criminal Code 15 the measure of confiscation of property benefits is classified in our legislation in special measures. When it comes to the measure of taking away property gain, the issue of its legal nature is one of the most controversial. In legal theory

11 Jovašević, D., (2005). Krivičnopravni aspekti prevencije imovinskog kriminaliteta. Pravo - teorija i praksa, 22 (7-8), p. 13.12 More in: Stojanović, Z., (2017). Komentar Krivičnog zakonika. Beograd, Službeni glasnik, p. 237-239.13 Krivični zakonik, op. cit., Article 50, paragraph 3.14 Vrekić, D., (1997). Mera oduzimanja imovinske koristi u krivičnom pravu, Novi Sad, Pravo, p. 27.15 Službeni list SFRJ, No. 44/76.

5


and comparative legislation, it is treated differently, as a punishment, secu-rity measure, specific criminal sanction, property law, etc. Determining the legal nature of this measure, in addition to theoretical, also has great practical significance, because it depends on the answer to many issues that arise as controversial in judicial practice, especially in relation to the determination of the proceeds of property in individual cases.16

In our current criminal legislation, this measure is regulated in a separate chapter (Chapter seven) of the Criminal Code because it is a measure that does not constitute a criminal sanction than a measure of sui generis.17 Stojanović18 emphasizes that because it is not confined or limited to a good perpetrator of the crime, but what does not belong to him in any way, it can not be a criminal sanction, and especially not a security measure, because there is no danger of committing a new criminal offense. It is a specific criminal law measure that is at the same time of a property right, and it is aimed at establishing the previous state, the situation before the crime was committed. It is based on the principle that no one can retain the property gain obtained by a criminal offense, on the basis of which it follows that confiscation of material gain is compulsory. The obligation to apply this measure excludes its subsidiarity in some cases, or if its goal is otherwise achieved (for example, if the injured party has set up a claim for property claim that corresponds to the amount of the benefit gained).

The confiscation of property gain is carried out by a court decision esta-blishing that the criminal offense has been committed. It is also confiscated not only from the perpetrator of the criminal offense, but also from the other person who obtained such a benefit in a specific case by committing a cri-minal offense. In court practice and theory regarding the application of the mentioned measure, the issue of the term of property gain is considered, and it implies that any property effect that constitutes an unlawful profit for the per-petrator. In this case, the property effect implies not only money and objects, but also services, the use of certain objects, without giving adequate equiva-lent value, savings, etc., that is, everything that has some property value or financial effects. Confiscation of property gain may be complicated because it raises the question of whom to entrust worth keeping, especially perishable

16 Kokolj, M., Lazin, Đ., (1986). Imovinske krivične sankcije i mere u jugoslovenskom krivičnom pravu, Beograd, Naučna knjiga, p. 186.17 The confiscation of proceeds is regulated by Articles 91 and 92 KZ.18 Stojanović, Z., op. cit., p. 363.

6


things or animals until the criminal, and then the execution procedure. This may affect a judge who can “foresee” the confiscation of property gain.19

In practice, determining the level of property gain appears as a contro-versial issue 20 which must be seized by a decision of the competent court. The position of the court practice can be seen on the basis of the Verdict of the Supreme Court of Serbia according to which “the court determines the amount of property gain obtained by the commission of a criminal offense ex officio and according to a free appraisal, using, if necessary, the opinion of an expert.“21

It is relevant to point out that the confiscation of property benefits sho-uld be different from the rights of the injured party to the compensation for damages caused to him by the criminal offense. To that end, the provisions of the CC 22 regulate the protection of the rights of the injured party and the relationship of his right to the application of a special criminal law measure of confiscation of property gain. In this case, two situations are distinguished - when the injured party in the criminal proceedings filed a property claim and when he did not submit it. If the injured party in the procedure filed the property claim, two solutions are possible. According to the first decision, if in the criminal procedure the property claim of the injured party was adopted, the court impose the confiscation of property gain only if it exceeds the awar-ded property claim of the injured party and in that amount. And according to the second decision, if the injured party in the criminal proceedings in respect of his property claim is sent to a lawsuit, the injured party may request to settle from the confiscated proceeds provided he / she starts a lawsuit within six months from the date on which the decision for dismissing the decision becomes final ( objective time limit).

If the injured party does not file a claim in the criminal proceedings in the criminal proceedings, he may claim forfeiture from the confiscated property gain only if, for the purpose of determining his claim, he initiated a lawsuit within three months of the knowledge of the judgment for the confiscation of property gain (subjective period), and the longest within three years from the date of the decision on the confiscation of property gain. In any case, the

19 Nadrljanski, S., (2009). Zakon o oduzimanju imovinske koristi kao mera prevencije kriminaliteta u: Leposava Kron (urednik), Kazneno zakonodavstvo i prevencija kriminaliteta, Beograd, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, p. 320.20 More in: Vrekić, D., (1996). Utvrđivanje imovinske koristi u krivičnom pravu. Pravo: teorija i praksa, 13(10), p. 87-102.21 Presuda Vrhovnog suda Srbije Kž. Ok. 7/2005.22 Krivični zakonik, op. cit., Article 93.

7


injured party must within three months from the date of the validity of a deci-sion that approved his property claim to seek settlement from the confiscated material gain.

3. Property Claim

The property claim is a lawsuit that is placed within the framework of criminal proceedings and therefore this procedure is conducted under the ru-les of a criminal rather than a litigation procedure. Thus, for example, proof is done according to the rules of criminal procedure, there is no judgment based on recognition.23 Discussion of a property claim is a special type of procedure within the criminal procedure. More specifically, the criminal court goes beyond the scope of its ordinary competence, with the aim of effectively exercising its regular competence and with the aim of effectively exercising the rights of persons who have suffered a particular form of damage done by a criminal offense, discusses a request that is regularly realized within the framework of a civil procedure.24 It can be said that the property claim in some way is a limited range. Namely, an authorized person in criminal proceedings can only claim compensation for damages, restitution of goods or annulment of certain legal transaction. On the basis of the foregoing, it can be concluded that a claim of property could not constitute an application to eliminate the risk of damage, which is otherwise permitted in a civil proceeding under the Law on Obligations.25

Depending on the stage of the proceedings, the claim for property cla-im may be filed with the public prosecutor or court, which is prescribed by Article 254, paragraph 1 of the Code of Criminal Procedure 26 (hereinafter referred to as the CPA) It is important to note that the filing of a claim for a property claim to the public prosecutor during the investigation phase has its procedural significance. In addition to the fact that such an action interrupts the obsolescence of claims, it also has an additional significance since the agreement between the public prosecutor and the defendant on the property

23 Lazin, Đ., (2001). Imovinskopravni zahtev u krivičnom postupku za dela privrednog krimina-liteta u: Dobrivoje Radovanović i Đorđe Mihaljević (urednici), Privredni kriminal i korupcija. Beograd, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, p. 119-151.24 Ilić, P. G., Trešnjev, A., Majić, M., Beljanski, S., (2014). Komentar Zakonika o krivičnom postup-ku. Beograd, Službeni glasnik, p. 624.25 Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89 – odluka USJ i 57/89, Službeni list SRJ, br. 31/93 i Službeni list SCG, br. 1/03 – Ustavna povelja, Article 156.26 Zakonik o krivičnom postupku, Službeni glasnik RS, br. 72/11, 101/11, 121/12, 32/13, 45/13 i 55/14.

8


claim constitutes a compulsory integral part of the agreement on the recogni-tion of a criminal offense 27 and agreement on the defendant’s testimony.28

The property claim must be submitted until the trial is over before the first instance court. More precisely, it is about the moment when the president of the council and formally marks the completion of the main trial.29 If an aut-horized applicant fails to file a claim for property right up to the moment, this will not preclude him from exercising his claim in civil proceedings. Also, submitting a request until the completion of the main trial is possible in the repeated procedure if the main trial is held. Resolving a property claim is cha-racterized by complexity because the court also applies norms of civil law in addition to the norms of criminal law, which constitutes an additional burden for the judge.

The property claim can be made by an authorized person, and the aut-horized person is considered to be the one authorized to enforce such a claim in a lawsuit. An injured person may be the one who has suffered damage or is the owner or holder of the thing to be returned, and may also be the person who participated in the job to be canceled. The property claim in the criminal proceedings may also be imposed by persons who are not damaged by the criminal act, but to which the claim has been transferred out of the criminal offense. Namely, if the property claim is filed after the filing, and before the completion of the main trial, it is transferred to another person under the rules of property right, the person will be called to declare whether it remains with the request. If the invited is not responding, he is deemed to have given up the property claim.30 The authorized person is most often damaged, but the dama-ged person can not make any property claim from the criminal offense in the criminal procedure and vice versa. An authorized person may, in the criminal procedure, only realize his property claims, not all of which are only those relating to compensation of damages, restitution or the annulment of a par-ticular legal transaction.31 Proposal for the fulfillment of other requirements, such as personal, family and similar, as well as public law requests, apart from criminal law, is not possible.

The issue of the waiver of the property claim in the criminal procee-dings is prescribed by the provision of Article 255, paragraph 1 of the CPC. The said provision is not sufficiently precise because instead of giving up the

27 Ibid., Article 314, paragraph 1, item 4.28 Ibid., Article 321, paragraph 1, item 4..29 Ibid., Article 414, paragraph 1.30 Ibid., Article 255, paragraph 2.31 Ibid., Article 252, paragraph 2

9


property claim, the legislator is talking about giving up the property claim, but by analyzing the same provision in which the legislator is talking about the possibility of obtaining a property claim in civil proceedings, it is clear that the situation in which an authorized person waived the request itself.

The property claim in a property proceeding must originate from the offense. Namely, according to the provisions of Article 252, paragraph 1 of the CPC, the legislature explicitly foresaw the possibility of discussing the property claim in a situation in which the request arises from the unlawful act designated by the law as a criminal offense. Therefore, the party can not demand that in the judgment on one criminal matter, its claim for compensa-tion of damages32 during the criminal proceedings suffered due to the illegal or irregular work of the court or individual workers in the court. An exam-ple may be the request for compensation of expenses which the party had to arrive at the court on the invitation in which the date was incorrect, although, according to the provision of Article 32, paragraph 2 of the RS Constitution, everyone has the right to compensation for pecuniary and non-pecuniary da-mage to which he is unlawful or irregular work is caused by a state authority, a holder of public authority, an autonomous province authority or a local self-government body.

In the criminal proceedings, the existence of the types and amount of damage caused by the criminal offense can not be established if the property claim is not set up, and such determination is not necessary for the application of the CC. In that case, it would be the gathering of evidence for a comple-tely independent and only eventual dispute, which means that the claim must emerge directly from the work, that is, its consequence and there must be a proposal of an authorized person to discuss the property claim. In addition to the aforementioned conditions, the property claim in the criminal proceedin-gs will be discussed only if it does not significantly delay the basic criminal proceedings. Namely, the discussion of the request should not be in terms of time, resources and capacity spent to overcome the debate on the basic crimi-nal matter.

The property claim from the criminal offense if it is debated in the crimi-nal proceedings will be debated before the criminal court competent for the criminal offense, regardless of the fact that a court of higher or lower ranking from the court hearing the criminal case would be competent to hear the same claim in civil proceedings , according to the value or nature of the dispute.

32 The notion of damage and the scope of its compensation is determined by the rules of the obli-gation right.

10


Namely, it is a matter of association procedure and the rules on local and su-bordinate jurisdiction for civil litigation do not apply here.

The court is obliged to notify the authorized person who has not filed the property claim in the previous procedure that he can do so until the completi-on of the main trial. It is relevant to point out that the injured person is never called to apply, but only informs about one procedural opportunity. In criminal proceedings, when examining the injured party as a witness, the court is asked to ask whether he wants to obtain a property claim in criminal proceedings and, before a property claim is filed, to collect evidence and findings what is necessary for deciding on the request.33 If the body of the proceedings, or the court decides not to discuss a claim for property claim, because the discussion about it would delay the criminal proceedings, it is obliged to collect data whose determination would not be possible later or would be significantly more difficult.34

Although a claim of property may be filed at any stage of the procee-dings before any body that manages a particular phase, the decision on the application can be made only by a court. However, the court that declare itself incompetent at any stage of the proceedings can not make a decisi-on on property claim, nor a decision on sending an authorized person to a lawsuit. In the aforementioned situation, the court can only instruct an aut-horized person to file a claim for property claim before a competent court when a criminal proceeding begins or begins. Once filed, the property claim is binding on the body of the procedure for hearing the defendant on the facts related to the request, as well as on checking the circumstances that are relevant to deciding on it. Depending on the stage of the proceedings, the body of the proceedings may be a court or a prosecutor, if the property claim is filed in a previous proceeding. However, the discussion of a pro-perty claim is not a primary task of a criminal court and therefore a court body should not allow the gathering of evidence and examining the circum-stances of importance for deciding on a property claim threatens to lead the basic, criminal proceedings.

The court in criminal proceedings may award the property claim in whole or in part, exclusively in a judgment pronouncing the defendant gu-ilty or in the decision on pronouncing the security measure of compulsory psychiatric treatment. More precisely, the court can fully accept the request of an authorized person both in terms of base and in terms of height,

33 Zakonik o krivičnom postupku, op. cit., Article 256, paragraph 1.34 Ibid., Article 256, paragraph 2

11


awarding the property claim in its entirety. However, if the court assesses that the request is only partially established, for example, only in terms of height, the court property claim may be partially adopted, and for an exce-ss authorized person to refer to a lawsuit. Any other decision authorizes the court only to refer the authorized person to the property claim in civil proceedings.35 In this respect, when the accusation is dismissed against the defendant, he can not be obliged to pay compensation to the injured party, even when the accused agrees.36

The provision of Article 258, paragraph 5 of the CPC, prescribes the manner in which the court will act when adopting a property claim in res-pect of the return of the property. In this case, the decision on the adoption of a property claim will be imposed on the defendant, as well as to another participant in the criminal proceedings or to any third person in whom the matter is located, to hand over the matter to the injured party. Rejection of a decision on a property claim in criminal proceedings due to the delay of this procedure is not taken into consideration in cases where the court, for the purpose of resolving the criminal act itself, is obliged to determine the amount, that is, the value of the appropriated, evaded or misappropriated money or objects because these amounts must be precisely determined for the application of CC.

If the request is submitted by an unauthorized person, the court does not reject the request, but does not apply for its resolution and concludes that the person who appointed him does not have this legal right. Referring the injured party to a property claim to a litigation is a decision the court makes when rejecting this claim as unfounded. However, the law does not provide for such a decision, which means that the claim can not be settled negatively by the injured party. As a reason, it can also be stated that if the court rejec-ted the request, the injured party should be allowed to appeal against such a decision, and this was precisely what he wanted to avoid in order to simplify the procedure.37

The court will refer the claimant to a lawsuit when issuing an acquittal, i.e. a judgment dismissing the prosecution or a decision to suspend the pro-ceedings. It is relevant to point out that the fact that the defendant has not been found guilty does not exclude the possibility for an authorized person

35 Ibid., Article 258, paragraph 3.36 Judgment of the Supreme Court, Kž., No. 50/90 dated November 14, 1990. Referenced by: Ilić, P. G. et al. (2014). Komentar Zakonika o krivičnom postupku. op. cit., p. 636.37 Lazin, Đ., op. cit., p. 145.

12


to succeed in litigation with his request, in accordance with the rules of civil law.

When filing a lawsuit, the court does not determine against whom the injured party can initiate a lawsuit - against the defendant or against a third person - and this depends solely on his will. If the court could convict the injured party in a judgment against a third party, this would tacitly mean the refusal of the claim to the defendant, which in the criminal procedure is not possible by law.38 The decision to refer an authorized person to a lawsuit also constitutes a decision on the request. When the first instance court suspends the criminal proceedings due to the statute of limitations of prosecution and does not decide on the property claim, the second instance court has the power to change the first instance decision by deciding on the property claim.39 Also, in addition to rendering a judgment pronouncing the defendant guilty of an offense or a decision on pronouncing the security measure of compulsory psychiatric treatment, the court may refer the person authorized to a litiga-tion if the discussion of the property claim would lead to a significant delay in the procedure40 or if the data of the criminal proceedings do not provide a reliable basis for either a full or partial trial. The very often stated ground is pointed out in the case-law as the reason for sending an authorized claimant to a lawsuit.

It is often the case that in practice, property claims are found that do not contain everything necessary to decide on them. Thus, authorized persons often declare that they claim a property claim, but they will subsequently determine the amount of the request, which, as a rule, is not done until the completion of the main trial or fail to provide evidence relevant to the deter-mination of the damage sustained. Therefore, due to the lack of data on the basis of which a significant number of such procedures would be decided on the property claim, it will be concluded by referring the applicant to a lawsu-it.41 The impossibility of reapplying a property claim in the event of a denial applies only to criminal proceedings, which means that it does not prevent the filing of a claim with the same request in civil proceedings.

38 Ibid.39 Presuda ASB, Kž. 2 br. 4250 od 16. novembra 2010. Referenced by: Ilić, P. G. et al. (2014). Komentar Zakonika o krivičnom postupku. op. cit., p. 633.40 Zakonik o krivičnom postupku, op. cit., Article 252, paragraph 1.41 Ibid. Article 258, paragraph 4.

13


Conclusion

When it comes to property offenses, the intention of the perpetrator of the criminal act to acquire the property for himself and the other is clear. It is an element of the criminal offense, so the property gain obtained by the crime is clearly and easily recognized. Therefore, it can be concluded that in these cases it is easy to obtain a claim and that no one can retain the property gain obtained by the criminal offense. Regardless of the recognizability of the material gain in these crimes, the study of theory and practice leads to the conclusion that the confiscation of property gain is rarely applied.

The property gain acquired by the offense for a long time was not con-fiscated by any special measure that would specifically be provided for in this criminal law. During the period of development of criminal law, the function of this measure was primarily a fine or confiscation of property. This function was partially achieved through the possibility of confiscation of objects obta-ined through criminal acts, and also through the possibility that the injured party from the perpetrator of the criminal offense would claim compensation for damage. The basic idea that led to the deterrence of a special measure for confiscation of property gain gained through criminal activity was, in accor-dance with the principle of fairness, to prevent the perpetrator from retaining any benefit from the committed criminal offense.

The specificity of the property claim is reflected in the fact that it does not realize the effect of punishing a perpetrator in the right way, but primarily tries to realize the principle that no one can benefit from committing crimes. In this sense, neither the state wants the property gain that is acquired ille-gally to become its property, but its purpose is to prevent its retention in the hands of persons who have acquired it and which it should not retain. For this reason, the existence of an institute of property claim of the injured party is relevant. The property claim requires damages for damages resulting from an offense. Relevant preconditions for initiating a property claim in criminal proceedings are that an authorized person has filed a claim and that it does not affect the prolongation of the criminal claim. If the court assesses that de-ciding on the request would significantly delay the criminal proceedings, the legislator should provide for the court’s obligation that in this case the court is obliged to issue a reasoned decision to refer the injured party to a lawsuit against which the right of appeal would exist. The right to file a property claim is given to the injured party, but only on condition that it can be used if it does not influence the prolongation of the criminal proceedings.

14


Krstinić DaliborDocent, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu

NAKNADA ŠTETE U KRIVIČNOM PRAVU REPUBLIKE SRBIJE

Rezime: Aktuelnost na iznalaženju odgovarajućih krivičnih sankcija ni-kada nije gubila na značaju. Praktični zahvati zakonodavca i teorijska raz-matranja bili su vezani za krivične sankcije i posebne mere kažnjavanja. U literaturi se često ističe da su kaznene sankcije specifične po tome što su usmerene na zaštitu opštih interesa određene društvene zajednice. U sis-temu kazni imovinske kazne pripadaju grupi najranije poznatijih, prihva-tane su zbog nesumnjivog represivnog i vaspitnog uticaja. Načini njihovog propisivanja, odmeravanja i izricanja, kao i druga relevantna pitanja tema su ovog rada.

Ključne reči: naknada štete, imovinskopravni zahtev, imovinska korist, Re-publika Srbija

Literature

1. Frank, S., (1950). Kazneno pravo – bilješke o Općem dijelu krivičnog zakonika od 4. XII. 1947. Zagreb, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti

2. Ilić, P. G., Trešnjev, A., Majić, M., Beljanski, S., (2014). Komentar Zakonika o krivičnom postupku. Beograd, Službeni glasnik

3. Jovašević, D., (2005). Krivičnopravni aspekti prevencije imovinskog kri-minaliteta. Pravo – teorija i praksa, 22(7–8), стр. 11-29

4. Krivični zakonik FNRJ, Službeni list FNRJ, br. 18/50 5. Krivični zakon SFRJ, Službeni list SFRJ, br. 44/76

15


6. Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05 – ispr., 107/05 – ispr., 72/09, 111/09, 121/12, 104/13, 108/14 i 94/16

7. Kokolj, M., Lazin, Đ., (1986). Imovinske krivične sankcije i mere u jugo-slovenskom krivičnom pravu, Beograd, Naučna knjiga

8. Lazin, Đ., (2001). Imovinskopravni zahtev u krivičnom postupku za dela privrednog kriminaliteta. u: Dobrivoje Radovanović i Đorđe Mihaljević (urednici), Privredni kriminal i korupcija. Beograd, Institut za krimino-loška i sociološka istraživanja, str. 119-151

9. Nikolić, D., (1995). Građanskopravna sankcija – geneza i savremeni po-jam. Novi Sad, Pravni fakultet

10. Nadrljanski, S., (2009). Zakon o oduzimanju imovinske koristi kao mera prevencije kriminaliteta u: Leposava Kron (urednik), Kazneno zakono-davstvo i prevencija kriminaliteta, Beograd, Institut za kriminološka i so-ciološka istraživanja; str. 319-329

11. Poznić, B., (1982). Građanskoprocesno pravo. Beograd, Savremena administracija

12. Petrušić, N., (1997). Adhezioni vanparnični postupci. Pravni život, 46(12), str. 119-131

13. Stojanović, Z., (2017). Komentar Krivičnog zakonika. Beograd, Službeni glasnik

14. Vasiljević, T., (1981). Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ, Beograd, Savremena administracija

15. Vrekić, D., (1997). Mera oduzimanja imovinske koristi u krivičnom pra-vu. Novi Sad, Pravo

16. Vrekić, D., (1996). Utvrđivanje imovinske koristi u krivičnom pravu. Pravo – teorija i praksa, 13(10), str. 87-102

17. Zakonik o krivičnom postupku, Službeni glasnik RS, br. 72/11, 101/11, 121/12, 32/13, 45/13 i 55/14.

16

Matijašević-Obradović Jelena* Mirković Predrag**

ZLOUPOTREBA DOMINANTNOG POLOŽAJA UZ OSVRT NA

OSNOVNE PRINCIPE POLITIKE KONKURENCIJE U EU I SRBIJI

REZIME: Prema vodećim stavovima u savremenoj pravnoj teoriji, ra-zvoj tržišne privrede značajno je uslovljen slobodnim konkurentskim po-našanjem tržišnih subjekata. U skladu sa aktuelnim zakonskim odredbama, slobodna konkurencija na tržištu može biti narušena na više načina, a je-dan od načina je zloupotreba dominantnog položaja na zajedničkom tržištu od strane jednog ili više tržišnih subjekata. U radu se analiziraju stavovi savremene pravne teorije, kao i aktuelne nacionalne i odredbe EU o zlo-upotrebi dominantnog položaja sa pregledom osnovnih principa politike konkurencije u EU i Srbiji. Osnova politike konkurencije u nacionalnom zakonodavstvu su zakoni koji uređuju ovu oblast i institucionalna tela koja su obavezna da sprovode ove zakone.

Ključne reči: zloupotreba dominantnog položaja, politika konkurencije, EU, Republika Srbija

Uvod

Prema vodećim stavovima u savremenoj pravnoj teoriji, razvoj tržišne privrede primarno je značajno uslovljen slobodnim konkurentskim ponaša-njem tržišnih subjekata. Narušavanje slobodnog konkurentskog ponašanja

UDK: 339.137(061.EU+497.11)

* Dr, vanredni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, e-mail: [email protected] ** Dr, docent, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, Univerzitet Privredna akade-mija u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

17

ZLOUPOTREBA DOMINANTNOG POLOŽAJA UZ OSVRT NA OSNOVNE PRINCIPE POLITIKE...

postoji u situaciji kada jedan tržišni subjekt, odnosno učesnik, ili pak više tr-žišnih subjekata (učesnika) na neodgovarajući način koriste svoj dominantan položaj na tržištu, te na taj način i utiču na trgovinu.

Članom 5 Zakona o zaštiti konkurencije1 definisan je i termin „Povezani učesnici na tržištu“. Naime, u stavovima 1 i 2 određeno je da se povezanim učesnicima na tržištu smatraju dva ili više učesnika na tržištu koji su povezani tako da jedan ili više učesnika na tržištu kontroliše drugog ili druge učesnike na tržištu. Kontrola nad učesnikom na tržištu predstavlja mogućnost odlučujućeg uticaja na vođenje poslova drugog ili drugih učesnika na tržištu, a naročito: 1) ako kontrolni učesnik ima svojstvo kontrolnog (matičnog) društva, odnosno kontrolnog člana ili akcionara, samostalno ili zajedničkim delovanjem, po pra-vilima o povezanim privrednim društvima u smislu zakona kojim se uređuje položaj privrednih društava, 2) na osnovu svojine ili drugih imovinskih prava na imovini ili delu imovine drugog učesnika na tržištu, 3) na osnovu prava iz ugovora, sporazuma ili iz hartija od vrednosti i 4) po osnovu potraživanja ili sredstava za obezbeđenje potraživanja ili na osnovu uslova poslovne prakse koje određuje kontrolni učesnik. Zakon dalje izričito u stavu 3 navedenog člana navodi da se povezani učesnici na tržištu smatraju jednim učesnikom na tržištu.

Naime, prema Spasićki, „tržišna privreda može da se razvija i napredu-je jedino ukoliko postoji sloboda preduzetništva; slobodu preduzetništva je, sa druge strane, praktično neizvodljivo ostvariti ukoliko ne postoji slobodna konkurencija; stoga se može reći da je slobodna konkurencija glavni predu-slov za razvoj tržišne privrede”.2 U tom kontekstu Milosavljević navodi, „u poslovanju privrednih subjekata sve su izraženije tendencije modernizacije i harmonizacije pravila o međunarodnom poslovanju”.3

Dominantan položaj na tržištu i neodgovarajuće postupanje subjekata koji imaju takav položaj istorijskog je karaktera. Naime, uživanje povlasti-ca koje bi, kroz istorijski razvoj društva posmatrano, vladari podarili ili pak omogućili pojedinim subjektima, vekovima se smatralo pojavom koja zavisi isključivo od volje monarha, apsolutiste, diktatora, namesnika, predsednika, itd. Samim tim se u prvi plan ističu kardinalne razlike u načinima finkcioni-sanja tržišta i tržišne privrede u pomenutim sistemima/ustrojstvima državnog uređenja i savremene države, čiji su svi aspekti podrobno uređeni pravnim

1 Zakon o zaštiti konkurencije, Službeni glasnik RS, br. 51/09 i 95/13. 2 Spasić, I., (2009). Zloupotreba dominantnog položaja i stvaranje merger-a u pravu konkurencije EU i Srbije (pozitivni propisi i case law) u: Jovan Ćirić (urednik) Srpsko pravo i međunarodne sudske institucije, Beograd, Institut za uporedno pravo, str. 232. 3 Milosavljević, J., (2017). Evropska ekonomska interesna grupacija (EEIG) – oblik povezivanja privrednih subjekata država Evropske unije, Pravo – teorija i praksa 34 (7-9), str. 50.

18


normama nacionalne i međunarodne legislative. U skladu sa rečenim, većina zemalja u prošlosti nametala je trgovini, tržištu, te, uže posmatrano, tržišnoj privredni brojna ograničenja.

Prema Prokopijeviću, „oni koji bi od vladara dobili trgovinske privilegije po pravilu su bili jedini uvoznici te robe (sem šverca koji je uvek postojao), pa su mogli diktirati uslove snabdevanja, kao što su kvalitet, cena ili uslovi ispo-ruke i plaćanja. Praktično, uvoznici su bili monopolisti, a svaki monopolista ima ugodan položaj jer je lišen konkurencije, i jer ima mogućnost da prodaje po višim cenama, nego da ima konkurencije. Ta razlika između zarade koju ima tada i niže zarade koju bi imao da postoji normalna konkurencija naziva se monopolska renta. Ona je mogla ići i do nekoliko stotina procenata u od-nosu na nabavnu cenu neke robe. Naravno da je to bilo izuzetno povoljno za samog privilegovanog uvoznika, koji je na miru mogao da se bogati, kao i da je bilo vrlo nepovoljno za kupce, koji su bili suočeni sa paprenim cenama”.4

Povrede konkurentskih odnosa u tržišnoj privredi došle su do izražaja i u XX veku. Naime, kako Perović ističe, „period nakon Drugog svetskog rata obeležio je proces globalizacije, propraćen liberalizacijom svetske trgovine. Kako je tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka došlo do nekoliko većih povreda konkurencije na tržištu Evropske unije, Evropska komisija je rešila da se ozbiljnije pozabavi ovim problemom i krenula je sa usvajanjem različitih pravnih akata koji se tiču povrede konkurencije na tržištu”.5

Danas pravo konkurencije egzistira kao uređen i profilisan sistem prven-stveno u nacionalnim sistemima zemalja sa razvijenom tržišnom privredom, ali i zemlje u razvoju i tranziciji najčešće imaju bar minimum propisa koji regle-mentiraju ovu izuzetno značajnu oblast. Evropska unijia, kao najveća evropska integracija koja osim toga i počiva na jedinstvenom tržištu, ima vrlo razvijeno pravo konkurencije. Budući da su najrazvijenije evropske države istovremeno i članice Evropske unije, one su obavezne da sprovode sve propise komunitarnog prava konkurencije koji se tiču jedninstvenog tržišta i delovanja na njemu.6

U skladu sa osnovnom temom, u radu će biti reči o teorijskoj analizi stavova savremene pravne teorije, ali i aktuelne nacionalne i EU legislative

4 Prokopijević, M., (2014). Zašto je potrebna politika konkurencije? u: Marina Matić-Bošković (urednik) Zaštita konkurencije i suzbijanje monopola, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zame-nika javnih tužilaca Srbije, str. 24. 5 Perović, D., (2015). Zloupotreba dominantnog položaja na primeru kompanije Michelin u: Milovan Stanišić (urednik) FINIZ – Contemporary Financial Management, Beograd, Univerzitet Singidunum, str. 142. 6 Spasić, I. op. cit., str. 232.

19


o zloupotrebi dominantnog položaja uz osvrt na osnovne principe politike konkurencije u EU i Srbiji.

Zloupotreba dominantnog položaja u teoriji i aktuelnoj nacionalnoj i evropskoj legislativi

Kada se zloupotreba dominantnog položaja razmatra prvo se uzima u ob-zir tržišno učešće, a zatim i faktori koji su doprineli takvoj poziciji preduzeća i njegovom odnosu prema konkurentima i kupcima.7

Konkurencija i njena efikasnost zavise od broja učesnika na tržištu, ali to ne znači da je veliki broj učesnika garant za efikasnu konkurenciju. Broj direktnih konkurenata može biti i mali, ali bitno je da su efikasni, konkurentni i da između njih ne dolazi do dogovora, usklađenih radnji i drugih načina snižavanja efikasne tržišne utakmice.8

Vrlo je značajno pitanje kako, odnosno posredstvom kojih kriterijuma, se utvrđuje postojanje dominantnog položaja. Postojanje dominantnog polo-žaja utvrđuje se posredstvom dva elementa, to su postojanje relevantnog trži-šta i učešće na njemu. Relevantno tržište, kao tržište na kome postoji realna konkurencija između dva proizvoda, obuhvata stvarno tržište proizvoda (pro-izvodno tržište) i geografsko tržište.9

Članom 6 Zakona o zaštiti konkurencije određeno je da relevantno tr-žište jeste tržište koje obuhvata relevantno tržište proizvoda na relevantnom geografskom tržištu. Relevantno tržište proizvoda predstavlja skup robe, od-nosno usluga koje potrošači i drugi korisnici smatraju zamenljivim u pogledu njihovog svojstva, uobičajene namene i cene. Relevantno geografsko tržište predstavlja teritoriju na kojoj učesnici na tržištu učestvuju u ponudi ili potra-žnji i na kojoj postoje isti ili slični uslovi konkurencije, a koji se bitno razliku-ju od uslova konkurencije na susednim teritorijama.

Perović navodi da je „prilikom analize dominantnog položaja važno utvrditi da li postoje određene barijere za ulazak drugih kompanija na tr-žište gde jedna kompanija ima visoko tržišno učešće. Za kompaniju, koja ima 90% tržišnog učešća, ne može se reći da je dominantna u slučaju kada podiže cene svojih proizvoda, a ostali učesnici koji su već na tržištu ili koji bi trebalo da postanu deo njega mogu ponuditi svoje proizvode po povoljnijoj

7 Perović, D., op. cit., str. 143. 8 Plahutnik, A., (2014). Јavne nabavke i konkurencija – lek ili podstrek korupciji u: Marina Matić-Bošković (urednik) Zaštita konkurencije i suzbijanje monopola, Beograd, Udruženje javnih tužila-ca i zamenika javnih tužilaca Srbije, str. 34. 9 Spasić, I., op. cit., str. 235-236.

20


ceni. Na taj način bi kompanija sa dominantnim položajem izgubila kupce. Evropska komisija je prilikom definisanja barijera uzimala u obzir faktore koji omogućavaju novim kompanijama na tržištu da podižu cene, ali i opor-tunitetne troškove koji su mogli da se dogode, a nisu“.10 Kako Perović dalje navodi, „zloupotreba dominantnog položaja može se klasifikovati po osnovu namere lica koje ima dominantan položaj na eksploatatorski i ekskluzivni (isključujući) dominantan položaj. Kod eksploatatorskog tipa cilj je da se naškodi kupcima pre svega kroz određivanje diskriminatorskih cena, dok se ekskluzivni dominantan položaj formira kako bi se negativno uticalo na konkurenciju. Kod ekskluzivne zloupotrebe preduzeće svojim postupcima na nedozovljen način eliminiše konkurenciju i na taj način stiče veće tržišno učešće. U određenim situacijama ova dva tipa zloupotrebe mogu se među-sobno preplitati“.11

U skladu sa odredbama komunitarnog prava slobodna konkurencija na tržištu može biti narušena na više načina, a jedan od načina je i zloupotreba dominantnog položaja na zajedničkom tržištu ili njegovom (bitnom) delu, od strane jednog ili više preduzeća. Dominantan položaj ne predstavlja obave-zno i nužno i monopolski položaj, on naime može postojati i kada predu-zeće ima („samo”) mogućnost da se ponaša nezavisno od drugih učesnika na istom tržištu (dobavljača, klijenata i konkurenata). Mogućnost nezavisnog ponašanja na tržištu je (najčešće) posledica „držanja” znatnog dela tržišta pro-izvoda (često i preko 50%). Na mogućnost nezavisnog ponašanje na tržištu utiču naravno i drugi faktori (ekonomska moć, vertikalna integracija i sl.).12 Dakle, prema Plahutniku, „efikasna konkurencija nije nešto, što bi se pojavilo samo od sebe; treba imati u vidu da mnogo toga zavisi od političkog kon-senza o otvaranju nacionalnog tržišta; ako postoje ulazne barijere različitih oblika onda nije ni moguće očekivati, da će efikasna konkurencija postojati. Zaštita efikasne konkurencije je moguća sprečavanjem ograničavanja konku-rencije, a za postizanje ovog cilja su potrebni dobar zakonodavni okvir, efika-sne institucije i realni prioriteti zaštite, koji se izražavaju u načinu i strukturi implementacije”.13

Prilikom formiranja Evropske ekonomske zajednice, u okviru Rimskog Sporazuma iz 1957. godine donet je član 86 (član 102. Ugovora

10 Perović, D., op. cit., str. 143.11 Ibid.12 Stav Suda pravde zauzet u slučaju Continental Can v. Commission, 1972, C.M.L.R.D11; Cit. prema: Spasić, I., op. cit., str. 235.13 Plahutnik, A., op. cit., str. 34.

21


o funkcionisanju Evropske unije14) koji se odnosi na pravo konkurencije na tržištu EU.

Članom 102. Ugovora o funkcionisanju Evropske unije propisano je:„Svaka zloupotreba dominantnog položaja jednog ili više učesnika

na unutrašnjem tržištu ili njegovom znatnom delu biće zabranjena kao ne-usklađena sa unutrašnjim tržištem ukoliko može uticati na trgovinu između država članica. Takva povreda može se sastojati naročito u: (a) direktnom ili indirektnom nametanju nepravednih nabavnih ili prodajnih cena ili drugih ne-pravednih uslova trgovine; (b) ograničavanju proizvodnje, tržišta ili tehničkog razvoja na štetu potrošača; (c) primenom nejednakih uslova na ekvivalentne poslove sa drugim trgovinskim partnerima, dovodeći ih time u nepovoljni-je konkurentske okolnosti; (d) uslovljavajući, drugim stranama, zaključen-je ugovora prihvatanjem dodatnih obaveza koje, po svojoj prirodi ili prema komercijalnoj upotrebi, nemaju vezu sa predmetom takvih ugovora.“15 Ovaj član deo je prava svake države članice, a implementiraju ga kako Evropska komisija, tako i nacionalna tela za zaštitu konkurencije.16

Zakon o zaštiti konkurencije u članu 9 određuje da se povredom kon-kurencije smatraju akti ili radnje učesnika na tržištu koje za cilj ili posledicu imaju ili mogu da imaju značajno ograničavanje, narušavanje ili sprečavanje konkurencije.

Članovima 10-14 Zakon o zaštiti konkurencije uređuje materiju restrik-tivnih sporazuma. Reč je naime o sporazumima između učesnika na tržištu koji imaju za cilj ili posledicu značajno ograničavanje, narušavanje ili spreča-vanje, konkurencije na teritoriji Republike Srbije.

Restriktivni sporazumi u smislu Zakona o zaštiti konkurencije mogu biti ugovori, pojedine odredbe ugovora, izričiti ili prećutni dogovori, usaglašene prakse, kao i odluke oblika udruživanja učesnika na tržištu, a kojima se naro-čito: 1) neposredno ili posredno utvrđuju kupovne ili prodajne cene ili drugi uslovi trgovine; 2) ograničava i kontroliše proizvodnja, tržište, tehnički razvoj ili investicije; 3) primenjuju nejednaki uslovi poslovanja na iste poslove u odnosu na različite učesnike na tržištu, čime se učesnici na tržištu dovode u nepovoljniji položaj u odnosu na konkurente; 4) uslovljava zaključivanje ugo-vora ili sporazuma prihvatanjem dodatnih obaveza koje s obzirom na svoju

14 Treaty on the Functioning of the European Union –TFEU, Official EN Journal of the European Union, 2012/C 326/01.15 Vidi više: Radojčić, Č., (2014). Zloupotreba dominantnog položaja (predmet „Frikom“ – ana-tomija jedne povrede konkurencije) u: Marina Matić-Bošković (urednik) Zaštita konkurencije i suzbijanje monopola, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca Srbije, str. 50.16 Ibid.

22


prirodu i trgovačke običaje i praksu nisu u vezi sa predmetom sporazuma; 5) dele tržišta ili izvori nabavki. Restriktivni sporazumi zabranjeni su i ništavi, osim u slučajevima izuzeća od zabrane u skladu sa Zakonom.

Zakon dalje određuje da restriktivni sporazumi mogu biti izuzeti od za-brane ukoliko doprinose unapređenju proizvodnje i prometa, odnosno podsti-canju tehničkog ili ekonomskog napretka, a potrošačima obezbeđuju pravičan deo koristi pod uslovom da ne nameću učesnicima na tržištu ograničenja koja nisu neophodna za postizanje cilja sporazuma, odnosno da ne isključuju kon-kurenciju na relevantnom tržištu ili njegovom bitnom delu.

Zakon o zaštiti konkurencije članovima 15 i 16 uređuje materiju zloupo-trebe dominantnog položaja. U tom smislu, dominantan položaj ima učesnik na tržištu koji, zbog svoje tržišne snage, može da posluje na relevantnom tržištu u značajnoj meri nezavisno u odnosu na stvarne ili potencijalne konkurente, kupce, dobavljače ili potrošače. Tržišna snaga učesnika na tržištu se utvrđuje u odnosu na relevantne ekonomske i druge pokazatelje, a naročito: 1) strukturu relevantnog tržišta; 2) tržišni udeo učesnika na tržištu čiji se dominantni položaj utvrđuje, naročito ako je veći od 40% na utvrđenom relevantnom tržištu; 3) stvarne i potencijalne konkurente; 4) ekonomsku i finansijsku snagu; 5) stepen vertikalne integrisanosti; 6) prednosti u pristupu tržištima snabdevanja i distri-bucije; 7) pravne ili činjenične prepreke za pristup drugih učesnika tržištu; 8) snagu kupca; 9) tehnološke prednosti, prava intelektualne svojine.

Dva ili više pravno nezavisna učesnika na tržištu mogu da imaju domi-nantan položaj ako su povezani ekonomskim vezama tako da na relevantnom tržištu zajednički nastupaju ili deluju kao jedan učesnik (kolektivna domi-nacija). Teret dokazivanja dominantnog položaja na utvrđenom relevantnom tržištu je na Komisiji.

Dalje, odredbama Zakona uređeno je da je zloupotreba dominantnog po-ložaja na tržištu zabranjena. Zloupotrebom dominantnog položaja, naročito se smatra: 1) neposredno ili posredno nametanje nepravične kupovne ili prodajne cene ili drugih nepravičnih uslova poslovanja; 2) ograničavanje proizvodnje, tržišta ili tehničkog razvoja; 3) primenjivanje nejednakih uslova poslovanja na iste poslove sa različitim učesnicima na tržištu, čime se pojedini učesnici na tržištu dovode u nepovoljniji položaj u odnosu na konkurente; 4) uslovljavanje zaključenja ugovora time da druga strana prihvati dodatne obaveze koje po svo-joj prirodi ili prema trgovačkim običajima nisu u vezi sa predmetom ugovora.

Mada predstavlja zaseban oblik (potencijalne) povrede prava konku-rencije stvaranje merger-a je veoma često povezano sa zloupotrebom domi-nantnog položaja (iako to, naravno, nije i ne mora uvek biti pravilo); domi-nantan položaj na tržištu se, dakle, često zloupotrebljava upravo stvaranjem

23


koncentracija. U komunitarnom pravu konkurencije svi oblici povezivanja generalno se nazivaju koncentracijama. Konkretni vidovi koncentracija mogu biti dosta različiti i obuhvataju fuzije odnosno spajanje, sticanje ili kupovinu i zajedničke poslovne poduhvate (joint-ventures).17

Zakon o zaštiti konkurencije u članovima 17-19. uređuje materiju koncen-tracije učesnika na tržištu. Naime, u smislu Zakona, koncentracija učesnika na tržištu nastaje u slučaju: 1) spajanja i drugih statusnih promena u kojima dolazi do pripajanja učesnika na tržištu u smislu zakona kojim se uređuje položaj pri-vrednih društava; 2) sticanja od strane jednog ili više učesnika na tržištu, nepo-sredne ili posredne kontrole nad drugim učesnikom na tržištu ili više učesnika na tržištu, ili delom, odnosno delovima drugih učesnika na tržištu, koji mogu predstavljati samostalnu poslovnu celinu; 3) zajedničkog ulaganja od strane dva ili više učesnika na tržištu u cilju stvaranja novog učesnika na tržištu ili sticanja zajedničke kontrole nad postojećim učesnikom na tržištu, koji posluje na du-goročnoj osnovi i ima sve funkcije nezavisnog učesnika na tržištu. Smatraće se jednom koncentracijom dve ili više transakcija između istih učesnika na tržištu, izvršenih u vremenskom periodu kraćem od dve godine, pri čemu se kao vreme njenog nastanka uzima dan izvršenja poslednje transakcije.

Ne smatra se da je nastala koncentracija učesnika na tržištu ako: 1) banka ili druga finansijska organizacija ili društvo za osiguranje, u toku svog redov-nog poslovanja, privremeno stekne akcije ili udele radi dalje prodaje, pod uslovom da ih proda najkasnije u roku od godinu dana od dana sticanja i da ih ne koristi tako da utiče na poslovne odluke učesnika na tržištu u pogledu nje-govog ponašanja na tržištu; 2) društvo za upravljanje investicionim fondom ili investicioni fond stekne učešće u učesniku na tržištu, pod uslovom da svoja prava zasnovana na tom učešću ostvaruju samo radi očuvanja vrednosti svog ulaganja i pod uslovom da ne utiče na konkurentsko ponašanje tog učesnika na tržištu; 3) zajedničko ulaganje ima za cilj koordinaciju tržišnih aktivnosti između dva ili više učesnika na tržištu koji zadržavaju svoju pravnu nezavi-snost; 4) stečajni upravnik stekne kontrolu nad učesnikom na tržištu.

Zakon dalje navodi da su koncentracije učesnika na tržištu dozvoljene, osim ako bi značajno ograničile, narušile ili sprečile konkurenciju na tržištu Republike Srbije ili njegovom delu, a naročito ako bi to ograničavanje, naru-šavanje ili sprečavanje bilo rezultat stvaranja ili jačanja dominantnog položa-ja. Dozvoljenost koncentracije učesnika na tržištu se utvrđuje u odnosu na: 1) strukturu relevantnog tržišta; 2) stvarne i potencijalne konkurente; 3) položaj na tržištu učesnika u koncentraciji i njihovu ekonomsku i finansijsku moć;

17 Spasić, I., op. cit., str. 237-238.

24


4) mogućnosti izbora dobavljača i korisnika; 5) pravne i druge prepreke za ulazak na relevantno tržište; 6) nivo konkurentnosti učesnika u koncentraciji; 7) trendove ponude i potražnje relevantne robe odnosno usluga; 8) trendove tehničkog i ekonomskog razvoja; 9) interese potrošača.

Jasno je da povezivanje ne utiče samo na unutrašnju strukturu tržišnih subjekata već i na njihovo ponašanje na tržištu; povezivanjem se, naime, menja njihova unutrašnja struktura jer dolazi do delimičnog ili potpunog gu-bljenja ekonomske i pravne samostalnosti jednih i proporcionalnog jačanja drugih tržišnih subjekata. Povezivanjem tržišnih subjekata stvaraju se uslovi za njihovo efikasnije poslovanje, moglo bi se reći da istovremeno sa njihovim jačanjem raste i opasnost od sticanja (njihove) dominantne pozicije na tržištu i njene eventualne zloupotrebe (što je zapravo jedina, pravom konkurencije utvrđena, prava opasnost po konkurenciju).18

Principi politike konkurencije u EU i Srbiji

Kompetitivno i dobro organizovano tržište je imperativ efikasne ekono-mije – „prvo, zbog toga što konkurentna tržišta pomažu u korekciji distorzija u okviru proizvodne strukture, što vodi povećanju produktivnosti, i drugo, što jača konkurencija uzrokuje podsticaj proizvođača na smanjenje cena, veći kvalitet i povećanje raznolikosti. Politika konkurencije ima za cilj restrikciju neekonomskih oblika ponašanja privrednih subjekata koja dovode do tržiš-nih distorzija”.19 Konkurencija nije sama sebi cilj, ali je nezamenljiv element funkcionisanja tržišta. Ona omogućava efikasnu upotrebu ograničenih dru-štvenih resursa, tehnološki razvoj i inovacije, niže cene, veći kvalitet, razno-vrsnost proizvoda i generalno, veću produktivnost privrede kao celine.20

Politika konkurencije Evropske unije postoji od samog nastanka Evropske ekonomske zajednice. Kako Stojković navodi, „specijalna komisija na nivou Evropske ekonomske zajednice je zajedno sa Savetom ministara donela spo-razum baziran na nemačkim zakonima konkurencije pod nazivom Uredba br. 17 (Regulation No 17)21 kao začetak harmonizacije prava konkurencije na

18 Ibid., str. 238.19 Rađenović, Ž., (2015). The influence of the competition policy on state aid and public sector wit-hin the European union single market. Facta Universitatis - Series: Economics and Organization 12 (1), p. 83.20 European Commission (2012), DG Competition Management Plan 2012.21 Council Regulation No 17 of 6 February 1962, First Regulation implementing Articles 85 and 86 of the Treaty (Articles 81 and 82 after the Treaty of Amsterdam), Official Journal of the European Communities (OJEC), 21.02.1962.

25


nivou Evropske ekonomske zajednice, današnje Evropske unije. Budući da zemlje članice nisu bile spremne da primene novi pravni koncept, u izgledu je bila opasnost od zastoja u implementaciji. Uprkos svemu, Uredba br. 17 je kamen temeljac modernoj politici konkurencije, borbi protiv monopola i restriktivnih sporazuma na teritoriji Jedinstvenog evropskog tržišta”.22

Kako Stojković dalje navodi „značaj ove Uredbe došao je do izražaja tek početkom devedesetih godina, jer je formulacija detaljnih prava, obaveza i odgovornosti koje snose učesnici na evropskom tržištu, izvršena. Osnovu legislativnog okvira na kome se temelji predmetna Uredba predstavlja de-finisanje odredbi o: uslovima poslovanja koje se moraju poštovati na tržištu Evropske unije, pravima država članica i treće strane u procesu istrage zlo-upotrebe položaja, gornjim granicama kazni za učinjeni prekršaj, instituciona-lizovanom mehanizmu koji po dogovoru primenjuju nacionalni zakonodavni organi, a koji kontroliše Nadzorni komitet, uslovima pod kojima su dozvol-jeni izuzeci od primene sankcija putem politike konkurencije, o istraživačkoj moći Komisije u praktičnoj primeni prava konkurencije”.23

Pored uticaja na blagostanje potrošača, privredni rast i produktivnost preduzeća, politika konkurencije, u koordinaciji sa drugim makroekonom-skim politikama, opredeljuje i nivo globalne konkurentnosti zemlje.24

Osnovni cilj politike konkurencije EU jeste „predupređivanje poreme-ćaja na tržištu koji proizlaze iz monopola i nekih oblika državne pomoći, usled čega ona na jednoj strani povećava efikasnost privređivanja, a na drugoj omogućava potrošačima veću slobodu izbora, kvalitetnije proizvode i niže cene. Politika konkurencije nacionalnih država obično se odnosi na najveći deo usluga i na sve one poslovne operacije koje prvenstveno imaju lokalne dimenzije i značaj. Te operacije po pravilu obavljaju manje firme, koje na trži-štu ne mogu imati tako veliko učešće da bi došle u nadležnost antimonopolske politike Unije“.25 Kako Prokopijević dalje navodi, „na udaru antimonopolske politike EU uglavnom su velike firme i međunarodni giganti. Međutim, oni su, po pravilu, nosioci privredne aktivnosti i promoteri novih tehnologija, po-što su dobro uklopljeni u međunarodnu podelu rada. Zato politika konkuren-cije mora da balansira između suprotstavljenih zahteva“.26

22 Stojković, M., (2017). Pravni značaj uredbe br. 17 Evropske ekonomske zajednice, Pravo – te-orija i praksa 34 (4-6), str. 58.23 Ibid., str. 58-59.24 Madžar, L., (2011). Politika konkurencije kao faktor integracija Srbije u EU, Škola biznisa 3, 87-101, str. 88.25 Prokopijvić, M. op. cit., str. 28.26 Ibid.

26


Dakle, politika konkurencije Evropske unije sprovodi se na dva nivoa: 1) na osnovu zakonodavstva, direktiva Evropske komisije, sekundarnih pro-pisa i prakse EU (kao celine) i 2) na nivou članica Unije koje takođe ras-polažu svojim propisima i regulatornom praksom. Sledi da sve članice EU imaju ultimativnu obavezu da usklade svoja antimonopolska zakonodavstva sa Ugovorom o Evropskoj zajednici (tj. njenim osnivačkim aktom), što se, pre svega, odnosi na članove 81 (zabrana restriktivnih sporazuma, tj. kartela), 82 (zabrana zloupotrebe dominantnog tržišnog položaja), Uredba br. 4064/89 (kontrola merdžera) i 86 Ugovora o EZ (regulacija liberalizacije u javnom sektoru). Ovim članovima uređen je tzv. prvi stub Politike konkurencije EU.27

Prema stavovima Cini i McGowan, u najznačajnije trendove, koji obe-ležavaju najnoviju fazu razvoja evropske Politike konkurencije, spadaju: 1. modernizacija 2. evropeizacija 3. decentralizacija 4. liberalizacija.28

Regulacija politike konkurencije obavezna je za sve članice Evropske unije što ova rešenja čini dominantnim širom evropskog kontinenta. „Evropska regulacija odnosi se, praktično, na četiri tipa aktivnosti ili praksi u poslovanju, koji su ili zabranjeni ili značajno ograničeni, i to su: 1) Ograničavanje ili zabrana poslovnih sporazuma među nezavisnim fir-

mama kojima se narušava konkurencija i funkcionisanje jedinstvenog tržišta. To se može činiti na više načina, kao što su stvaranje kartela, dogovori o cenama i podeli tržišta, ograničavanje ulaganja i proizvod-nih kapaciteta da bi mogla da se diktira viša cena, itd. Akti koje regu-lacija zabranjuje po ovoj tački spadaju u najkorišćenije oblike tržišnih zloupotreba.

2) Zabranjena je i zloupotreba dominantnog položaja na tržištu koja remeti trgovinu među zemljama članicama EU. Da bi došla pod udar ove odre-dbe, firma mora ispuniti sva tri uslova. Da ima dominantni položaj, da ga zloupotrebljava i da prve dve stvari štete potrošačima i remete trgo-vinu među zemljama članicama. Dakle, firma može imati dominantan položaj, a da ima normalnu maržu i profit i da time ne remeti trgovinu među zemljama i ne šteti potrošačima.

3) Zabranjeni su i određeni oblici spajanja firmi i uzajamne kupovine firmi. Ovo u praksi važi samo za velike firme, po pravilu one koje imaju veliko tržišno učešće i godišnji prihod u desetinama milijardi evra. Naravno, za-konski limiti su postavljeni dosta niže (pet milijardi evra), jer dominantne

27 Madžar, L., (2011)., op. cit., str. 87.28 Cini, M., McGowan, L., (2008). Competition Policy in the European Union, 2nd edition, Basingstoke, Palgrave Macmillan, p. 7.

27


firme u nekim granama ne moraju imati enormne promete, kao što ih imaju firme u duvanskoj, naftnoj ili nekoj drugoj propulzivnoj industriji.

4) Zabranjeni su i određeni oblici državne pomoći. U osnovi je dozvolje-na regionalna i horizontalna pomoć (obuke i treninzi, naučno-tehnološki parkovi), a zabranjena je tzv. vertikalna pomoć, što je slučaj kada država daje pomoć tačno određenoj firmi. Za razliku od prethodne tri koje su okrenute potrošačima, ova odredba je više okrenuta prema firmama”.29

Politika konkurencije Evropske unije spada u jednu od najznačajnijih i najuspešnijih tekovina evropskih integracionih procesa jer je jasna, javna i zasnovana na pravnim normama.30

U Srbiji je višedecenijski primenjivan pristup koji ni u jednom segmen-tu nije bio vođen politikom konkurencije. Sa političkim promenama nakon 2000. godine, u sklopu procesa približavanja Srbije Evropskoj uniji, oblast politike konkurencije je počela polako zauzimati svoje mesto. U aprilu 2008. godine Srbija je potpisala Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju Evropskoj uniji. Između ostalog, Sporazumom su data uputstva za razvoj politike zaštite konkurencije u Srbiji.

Okosnica politike konkurencije u nacionalnim zakonodavstvima, pa sa-mim tim i u Republici Srbiji jesu zakoni koji uređuju ovu oblast i institucio-nalna tela koja su dužna da ove zakone sprovode.

U kontekstu rečenog, u Srbiji je 2005. godine donet prvi Zakon o zaštiti konkurencije, čija su rešenja delimično bila kompatibilna sa rešenjima politi-ke konkurencije EU. Novim Zakonom o zaštiti konkurencije koji je usvojen 2009. godine, a noveliran 2013. godine, učinjeno je značajno približavanje evropskim propisima iz oblasti zaštite konkurencije.

Zakonom o zaštiti konkurencije uređuje se zaštita konkurencije na tržištu Republike Srbije, u cilju ekonomskog napretka i dobrobiti društva, a naročito koristi potrošača, kao i osnivanje, položaj, organizacija i ovlašćenja Komisije za zaštitu konkurencije (član 1). Odredbe Zakona primenjuju se na akte i rad-nje učinjene na teritoriji Republike Srbije, odnosno na akte i radnje učinjene van njene teritorije koji utiču ili bi mogli uticati na konkurenciju na teritoriji Republike Srbije (član 2). Odredbe Zakona primenjuju se na sva pravna i fi-zička lica koja neposredno ili posredno, stalno, povremeno ili jednokratno uče-stvuju u prometu robe, odnosno usluga, nezavisno od njihovog pravnog statusa, oblika svojine ili državljanstva, odnosno državne pripadnosti, i to na: 1) domaća

29 Prokopijvić, M., op. cit., str. 28-29.30 Madžar, L., op. cit., str. 92.

28


i strana privredna društva i preduzetnike; 2) državne organe, organe teritorijalne autonomije i lokalne samouprave; 3) druga fizička i pravna lica i oblike udruži-vanja učesnika na tržištu (sindikati, udruženja, sportske organizacije, ustanove, zadruge, nosioci prava intelektualne svojine i dr.); 4) javna preduzeća, privred-na društva, preduzetnike i druge učesnike na tržištu, koji obavljaju delatnosti od opšteg interesa, odnosno kojima je aktom nadležnog državnog organa dodeljen fiskalni monopol, osim ukoliko bi primena ovog zakona sprečila obavljanje tih delatnosti, odnosno obavljanje poverenih poslova (član 3).

Pored u radu već analiziranih odredbi, Zakon o zaštiti konkurencije uređuje i materiju u vezi sa Komisijom za zaštitu konkurencije (članovi 20-32), Postupkom pred Komisijom (članovi 33-70), te Sudskom kontrolom (članovi 71-73).

Zaključak

Politika konkurencije kakva danas dominira u Evropi oslanja se na četi-ri tačke: zabrana dogovora o cenama, kontrola spajanja firmi, ograničavanje dominantnog položaja i državnu pomoć. „Politika konkurencije doista koristi građanima, umanjujući prethodnu državnu grešku, jer ima bar tri pozitivna efek-ta – obara cene, poboljšava kvalitet roba i usluga i povećava slobodu izbora”.31

Stavovi pojedinih autora u određenoj meri kritikuju postojeće stanje u Srbiji u oblasti primene odredbi Zakona o zaštiti konkurencije, potom njene kompatibilnosti sa standardima politike konkurencije Evropske unije, te sa-mim tim faktičke primene standarda politike konkurencije u Srbiji.

Kako Madžar navodi, „iako novi Zakon nesumnjivo predstavlja pokušaj da se isprave sve greške i propusti koji su bili sadržani u prethodnom zakon-skom rešenju, tržište u Srbiji se i dalje karakteriše apsolutnom dominacijom monopola, kartela i oligopola. Politika konkurencije ne sme da bude ni sta-tičnog ni rigidnog (neelastičnog) karaktera. Ona mora da se menja u skladu sa promenama ekonomskih okolnosti. Kombinacija ustaljenih principa i flek-sibilnih procesa omogućila je Politici državne pomoći i Politici konkurencije EU da stabilizaciono deluju na finansijski sistem i privredu zemalja Evropske unije. Politika konkurencije u Srbiji je, za razliku od stanja na području EU, još uvek spora, kruta i nefleksibilna”.32

No, čineći koncizan osvrt na politiku konkurencije u Srbiji uočava se postepeno poboljšanje u shvatanju pojma i značaja konkurencije, zatim u pri-meni standarda politike konkurencije izraženih zakonskim odredbama u ovoj

31 Prokopijvić, M., op. cit., str. 32.32 Madžar, L., op. cit., str. 100.

29


oblasti, te sve značajnijem približavanju standardima koji važe u Evropskoj uniji. Kako je u tekstu naglašeno, u Srbiji je 2005. godine donet prvi Zakon o zaštiti konkurencije, čija su rešenja delimično bila kompatibilna sa rešenji-ma politike konkurencije EU. Novim Zakonom o zaštiti konkurencije koji je usvojen 2009. godine, a noveliran 2013. godine, učinjeno je značajno pribli-žavanje evropskim propisima u oblasti zaštite konkurencije.

Takav pristup je načelno veoma ohrabrujući, u smislu pozitivnog tren-da u usvajanju obuhvatnijih i preciznijih zakonskih rešenja usaglašenih sa evropskim principima, i sve temeljnijoj primeni istih, što je solidna osnova za zaključak da će u godinama koje slede stanje u ovoj oblasti u Srbiji biti mnogo bolje, ako ne i sasvim dobro uređeno.

Matijasevic-Obradovic JelenaAssociate professor, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy in Novi Sad

Mirkovic PredragAssistant professor, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy

THE ABUSE OF A DOMINANT POSITION WITH THE REVIEW TO THE BASIC

PRINCIPLES OF COMPETITION POLICY IN THE EU AND SERBIA

A b s t r a c t

According to leading attitudes in contemporary legal theory, the develop-ment of a market economy is primarily due to the free competitive behav-ior of market entities. In accordance with the current legal provisions, free competition in the market can be violated in several ways; one of the ways

30


is the abuse of a dominant position in the common market by one or more enterprises. The paper discusses theoretical analysis of the attitudes of con-temporary legal theory, as well as the current national and EU provisions on the abuse of a dominant position with a review of the basic principles of competition policy in the EU and Serbia. The backbone of competition policy in national legislation are the laws governing this area and the insti-tutional bodies that are bound to enforce these laws.

Keywords: The abuse of a dominant position, Competition policy, EU, The Republic of Serbia

Literatura

1. Cini, M., McGowan, L., (2008). Competition Policy in the European Union, 2nd edition, Basingstoke, Palgrave Macmillan

2. Council Regulation No 17 of 6 February 1962, First Regulation imple-menting Articles 85 and 86 of the Treaty (Articles 81 and 82 after the Treaty of Amsterdam), Official Journal of the European Communities (OJEC), 21.02.1962

3. European Commission (2012), DG Competition Management Plan 2012 4. Madžar, L., (2011). Politika konkurencije kao faktor integracija Srbije u

EU, Škola biznisa (3), 87-101 5. Milosavljević, J., (2017). Evropska ekonomska interesna grupacija

(EEIG) – oblik povezivanja privrednih subjekata država Evropske unije, Pravo – teorija i praksa 34 (7-9), str. 50-61

6. Perović, D., (2015). Zloupotreba dominantnog položaja na primeru kom-panije Michelin u: Milovan Stanišić (urednik) FINIZ – Contemporary Financial Management, Beograd, Univerzitet Singidunum, str. 142-147

7. Plahutnik, A., (2014). Јavne nabavke i konkurencija – lek ili podstrek ko-rupciji u: Marina Matić-Bošković (urednik) Zaštita konkurencije i suzbi-janje monopola, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca Srbije, str. 33-46

8. Prokopijević, M., (2014). Zašto je potrebna politika konkurencije? u: Marina Matić-Bošković (urednik) Zaštita konkurencije i suzbijanje mo-nopola, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca Srbije, str. 23-32

9. Radojčić, Č., (2014). Zloupotreba dominantnog položaja (pred-met „Frikom“ – anatomija jedne povrede konkurencije) u: Marina

31


Matić-Bošković (urednik) Zaštita konkurencije i suzbijanje monopola, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca Srbije, str. 47-83

10. Rađenović, Ž., (2015). The influence of the competition policy on state aid and public sector within the European union single market. Facta Universitatis - Series: Economics and Organization 12 (1), str. 83-95

11. Spasić, I., (2009). Zloupotreba dominantnog položaja i stvaranje merger-a u pravu konkurencije EU i Srbije (pozitivni propisi i case law) u: Jovan Ćirić (urednik) Srpsko pravo i međunarodne sudske institucije, Beograd, Institut za uporedno pravo, str. 231-249

12. Stojković, M., (2017). Pravni značaj uredbe br. 17 Evropske ekonomske zajednice, Pravo – teorija i praksa 34 (4-6), str. 56-65

13. Treaty on the Functioning of the European Union –TFEU, Official EN Journal of the European Union, 2012/C 326/01.

14. Zakon o zaštiti konkurencije, Službeni glasnik RS, br. 51/09 i 95/13

32

* Msr, asistent na Pravnom fakultetu za privredu i pravosuđe,Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, e-mail: [email protected]** Master pravnik, e-mail:[email protected]

UDK: 342.7:343.1Dragojlović Joko*

Grujić Gordan**

KRIVIČNO DELO POVREDE RAVNOPRAVNOSTI – OBELEŽJA

I SPECIFIČNOSTI

REZIME: Osnovni principi na kojima počiva svako demokratsko društvo su vladavina prava, poštovanje ljudskih prava i sloboda, rav-nopravnost i jednakost svih građana. Diskriminacija predstavlja di-rektno kršenje tih principa. Zaštita od diskriminacije zahteva efika-snu društvenu reakciju koja podrazumeva preduzimanje adekvatnih mera u prvom redu preventivnog a zatim i represivnog karaktera. U sistemu represivnih mera krivičnopravne mere zauzimaju značajno mesto. Njihova primena mora omogućiti sankcionisanje ne samo vr-šenje nasilja zbog rasne, etničke, verske ili druge različitosti, već i podsticanje na takvo ponašanje. Za to je neophodno praćenje među-narodnih standarda u ovoj oblasti i njihovo implementiranje u do-maće zakonodavstvo. Mnogobrojnim izmenama i dopunama KZ-a intervenisalo se i u sferi ličnih prava i sloboda čoveka i građanina kako dopunama postojećih tako i uvođenjem novih inkriminacija kojima se ova prava štite. Zakonski opis krivičnog dela povrede rav-nopravnosti predstavlja svojevrsnu definiciju diskriminacije i osno-vu iz koje su izvedena ostala krivična dela kojima se povređuju pra-va i slobode čoveka. Ovim krivičnim delom se pruža najpotpunija krivičnopravna zaštita ljudskih prava.

Ključne reči: diskriminacija, jednakost, povreda ravnopravnosti, ljudska prava i slobode

33

KRIVIČNO DELO POVREDE RAVNOPRAVNOSTI – OBELEŽJA I SPECIFIČNOSTI

Uvod

Ljudska prava i slobode predstavljaju važno pitanje svakog društva. Zbog toga je neophodno podizanje svesti o njihovom poštovanju kod svakog pojedinca na način koji će omogućiti sagledavanje sopstvenih ali i shvatanje obaveza poštovanja tuđih prava. Najefikasniji način za to je preventivno delo-vanje svih subjekata društva koje treba da obuhvati obrazovanje i informisa-nje o pravima i slobodama.

Iako se u državama u okruženju, kada su u pitanju represivne mere za zaštitu ravnopravnosti primat daje građanskopravnoj zaštiti, u našoj zemlji to nije slučaj. I pored postojanja značajnog broja antidiskriminatornih zakona, pa i Zakona o zabrani diskriminacije1 donetog 2009. godine, krivičnopravna zaštita u Srbiji se još uvek smatra najefikasnijim i najznačajnijim načinom suzbijanja ove negativne društvene pojave.

Sledeći tradiciju Krivični zakonik2 Srbije (u daljem tekstu KZ) sadrži ve-liki broj normi kojima se direktno ili indirektno štiti neko građansko ili ljudski pravo. Ljudska i građanska prava koja su lične prirode zaštićena su krivičnim delima iz glave XIV KZ-a.

Krivično delo povrede ravnopravnosti predstavlja inkriminaciju povreda ustavom zajemčenih prava na jednakost svih građana pred zakonom, prava na zaštitu pred zakonom od diskriminacije kao i zabranu diskriminacije. Ovo je, na neki način, jedna opšta inkriminacija iz koje su izvedene sve druge kao nje-ni posebni oblici sistematizovani u drugim glavama KZ-a. Iako je postojalo i u ranijim zakonskim rešenjima, najnovijim intervencijama u krivičnoprav-noj sferi proširen je zakonski osnov za vršenje ovog krivičnog dela, odnosno proširena je lista ličnih svojstava koja su osnov za vršenje diskriminacije. Ovim promenama su u naše krivično pravo uvedeni međunarodni standardi koji imaju za cilj ujednačavanje zakonskih rešenja radi efikasnije borbe protiv diskriminacije.

Pojam i vrste diskriminacije

Jedan od najznačajnijih principa savremenog društva je jednakost svih građana što znači da su svi ljudi ravnopravni u dostojanstvu i pravima i da je svaki oblik diskriminacije zabranjen. Pojam diskriminacija se u praksi veoma

1 Zakon o zabrani diskriminacije, Službeni glasnik RS, br. 22/09. 2 Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05 - ispr., 107/05 - ispr., 72/09, 111/09, 121/12, 104/13, 108/14 i 94/16.

34


često koristi za označavanje nekog nepravednog ponašanja. Za razumevanje suštine ovog pojma neophodno je njegovo definisanje. Definicja diskriminaci-je je sadržana u mnogim zakonima koji se bave njenim suzbijanjem. Osnovni antidiskriminacioni zakon je Zakon o zabrani diskriminacije. Njime se diskri-minacija definiše kao svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako po-stupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prven-stva), u odnosu na lica ili grupe kao i na članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj ori-jentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu, članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima.3

Kao što se može primetiti diskriminacija je veoma složen pojam za čije pravilno razumevanje je neophodna analiza svakog segmenta definicije. Za po-stojanje diskriminacije neophodno je da se razlikovanje vrši na osnovi rasne, verske, etničke pripadnosti ili nekog drugog ličnog svojstva. Usaglašavanje našeg zakonodavstva sa opšteprihvaćenim i ratifikovanim međunarodnim ugovorima uslovio je proširenje liste ličnih svojstava koje su osnov za diskri-minaciju pa to sada može biti i starosno doba, invaliditet, imovno stanje i sl. U koliko se radi o razlikovanju, koje nije po bilo kom od navedenih osnova, ne može se govoriti o diskriminaciji već o nekom drugom obliku nedozvoljenog ponašanja. Da bi se radilo o diskriminaciji neophodno je, dakle, razlikovanje po bilo kom svojstvu. Lično svojstvo može biti urođeno ili stečeno, stvarno ili pretpostavljeno, trajno ili privremeno. Stvarno lično svojstvo jeste ono koje zaista postoji (npr. osoba je određenog starosnog doba). Pretpostavljeno lično svojstvo jeste ono lično svojstvo koje osoba nema ali diskriminator veruje da ima.4

Diskriminacija se vrši isključivanjem prava, ograničavanjem prava ili davanjem privilegija. Međutim nije svako ovakvo ponašanje zabranjeno. Zakon o zabrani diskriminacije propisuje da nije svako pravljenje razlika po osnovu nacionalnosti, veroispovesti ili rasnoj pripadnosti nedozvoljeno ako je

3 Zakon o zabrani diskriminacije, Službeni glasnik RS, br. 22/09, član 2 stav 1; Grahovac, M. M. (2010). Borba protiv diskriminacije žena u savremenom svetu. Pravo - teorija i praksa, 27 (7-8), str. 53-62. 4 Petrušić, N., Beker, K., (2012). Praktikum za zaštitu od diskriminacije, Beograd, Partneri za demokratkse promene Srbija, str. 27; Počuča, M. (2014). Porodica i nezaposlenost - stanje i perspektive u AP Vojvodini. Pravo - teorija i praksa, 31(10-12), str. 30-42.

35


to opravdano zakonitim ciljem, a sredstva za postizanje tog cilja su primerena i nužna.5 Za ocenu opravdanosti neophodno je precizno analizirati i ispitati srazmeru između cilja koji se nejednakim tretmanom želi ostvariti i mera koje su preduzete.

Oblici diskriminacije su definisani Zakonom. To su prosredna diskrimi-nacija, neposredna diskriminacija, povreda načela jednakih prava i obaveza, pozivanje na odgovornost, udruživanje radi vršenja diskriminacije, govor mržnje i uznemiravajuće i ponižavajuće postupanje. Neposredna (direktna) diskriminacija zasniva se na ideji o jednakosti ljudi. Osnov za nejednako po-stupanje u ovom slučaju je lično svojstvo. Za ispitivanje njenog postojanja koristi se tzv. hipotetički uporednik koji se nalazi u istoj situaciji kao žrtva diskriminacije, ali se od nje razlikuje samo po ličnom svojstvu. Zabrana ne-posredne diskrimicaije je apsolutna.6 Posredna (indirektna) diskriminacija se zasniva na ideji da prema licu koji se nalazi u različitoj poziciji treba postupati različito u meri u kojoj je nužno da bi mu se omogućilo uživanje određenih prava.7

Za utvrđivanje posredne diskriminacije neophodno je postaviti neutralni kriterijum koji važi za sve, a zatim se ispituje da li je lice sa određenim svoj-stvom, zbog tog svojstva, u toj situaciji u nepovoljnijem položaju, u odno-su na lica koje nemaju to svojstvo. Zakonom su predviđeni i slučajevi kada uslovi koji važe za sve nisu diskriminatorni. U tom slučaju se postojanje po-sredne diskriminacije utvrđuje na osnovu dva kriterijuma. Najpre se utvrđuje neopravdanost cilja preduzetih mera, a zatim nužnost i primerenost preduze-tih mera kojima bi se ostvario cilj.8 Posredna diskriminacija je prikrivena jer diskriminator postavljanjem neutralnog kriterijuma ima nameru da određena lica onemogući u vršenju svojih prava. Ako diskriminatorna namera ipak ne postoji diskriminator se ne oslobađa odgovornosti za diskriminaciju.9

Povreda načela jednakih prava i obaveza se sastoji u obespravljivanju ili privilegovanju pojedinaca ili grupe na osnovu ličnog svojstva. Prilikom utvrđivanja ovog oblika diskriminacije ispituje se da li su nekom licu uskra-ćena prava koja nekom drugom licu u istoj ili sličnoj situaciji nisu uskraćena, da li je uskraćivanje prava zasnovano na ličnom svojstvu, da li postoji sraz-mera između preduzetih mera i ostvarenog cilja. Pozivanje na odgovornost

5 Zakon o zabrani diskriminacije, Službeni glasnik RS, br. 22/09, član 7. 6 Petrušić, N., Beker, K., op. cit. str. 31. 7 Ibid. str. 32. 8 Pokuševski, D., (2014). Zaštita ravnopravnosti – priručnik za nacionalne savete nacionalnih manjina, Beograd, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, str. 11. 9 Pokuševski, D., op. cit. str. 35.

36


(viktimizacija) se dešava kada se prema licu koje je zatražilo zaštitu od diskriminacije ili koje svedoči u korist žrtve diskriminacije lošije postupa. Zabranom viktimizacije štiti se žrtva diskriminacije ili lice koje je ukazalo na diskriminaciju. Govor mržnje predstavlja javno saopštavanje netrpeljivosti prema nekoj rasnoj, verskoj, etničkoj ili drugoj zajednici čime se podstiče dis-kriminacija. Iako je sloboda govora zajamčeno pravo ona može biti ograniče-na ukoliko se na taj način štite prava ljudi ili društvene vrednosti. Izražavanje ideja koja su za većinu neprihvatljive ako ne podstiču diskriminaciju, netr-peljivost i nasilje mogu se slobodno iznositi. Diskriminacija se može vršiti i postupanjem na uvredljiv i ponižavajuć način prema pojedincu ili grupi zbog određenog ličnog svojstva. Uznemiravajuće ili ponižavajuće postupanje je ponašanje koje zbog ličnog svojstva vređa dostojanstvo. Pri tome je značajno kako je žrtva razumela takvo postupanje, ali čak i ako lice neko ponašanje nije razumelo kao uznemiravanje ono se na osnovu objektivnih kriterijuma može tako kvalifikovati.

Diskriminacija retko ima samo jednu pojavnu formu. Uglavnom je sadržana u različitim pojavnim oblicima nedozvoljenog ponašanja. Zadatak prava je da sve nedozvoljene oblike takvog postupanja popiše i zabrani.10 Posebo su propisanii oblici teške diskriminacije: izazivanje i podsticanje ne-ravnopravnosti, mržnje i netrpeljivosti, vršenje diskriminacije od strane or-gana javne vlasti, propagiranje diskriminacije putem javnih glasila, ropstvo, genocid, trgovina ljudima i njihovo propagiranje, višestruka diskriminacija, diskriminacija kod koje je pobuda mržnja. Da bi određene društvene grupe koje se faktički nalaze u podređenom položaju dostigle stvarnu ravnopravnost neophodno je preduzimanje tzv. afirmativnih mera kojima se tim grupama omogućava ravnopravnost sa ostalim članovima društva.

Zakonski okviri kojima se štiti povreda ravnopravnosti

Nivo demokratičnosti jednog društva, kao najznačajnijeg pokazatelja odnosa države i njenih građana, ne podrazumeva samo proklamovanje ljud-skih prava i sloboda već i visok stepen njihove zaštite. Jedna od najefikasnijih zaštita je krivičnopravna. U tom smislu veliki je broj unutrašnjih i opštepri-hvaćenih i ratifikovanih međunarodnih ugovora kojima se štiti povreda ravno-pravnosti. Uvažavajući dugu tradiciju proklamovanja jednakosti svih svojih

10 Gajin, S., (2010). Pojam oblici i slučajevi diskriminacije, Antidiskriminacioni zakoni, Beograd, Centar za unapređivanje pravnih studija, str. 17.

37


građana Ustav Republike Srbije11 predviđa zabranu diskriminacije odredbama da su pred ustavom i zakonom svi jednaki, da svako ima pravo na jednaku zakonsku zaštitu, da je zabranjena svaka diskriminacija po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne i verske pripadnosti, jezika, kulture i sl.12

Ustavom su propisane i afirmativne mere koje se mogu uvesti u cilju postizanja ravnopravnosti lica koja su u odnosu na ostale građane u nejedna-kom položaju. Mere se sastoje u davanju privilegija određenim grupama koje i pored toga što predstavljaju određeno nejednako postupanje, ne smatraju se diskriminacijom jer su uvedene zarad postizanja ravnopravnosti.13

Mnoge odredbe Ustava na posredan način zabranjuju diskriminaciju. To su članovi koji se odnose na zabranu izazivanja i podsticanja rasne, verske i nacionalne mržnje i netrpeljivosti (član 49), uvažavanje razlika (član 48), slobodu mišljenja, savesti i veroispovesti (član 43), slobodu udruživanja (član 45). Sve ove ustavne odredbe su implementirane u Zakon o zabrani diskrimi-nacije koji je donet 2009. godine. Ovaj zakon sadrži odredbe o građansko-pravnoj zaštiti o povredi prava i slobode čoveka i građanina. U njemu su, prvi put u našem zakonodavstvu, definisani pojmovi posredne i neposredne diskriminacije i određeni oblici teške diskriminacije. Značajnost ovog Zakona se ogleda i u uvođenju institucije Poverenika za zaštitu ravnopravnosti, pro-pisivanja posebnog postupka za povredu ravnopravnosti, kao i primenu pre-kršajnih sankcija za diskriminatorsko ponašanje.14

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina15 uređuje zaštitu na-cionalnih manjina od svakog oblika diskriminacije, ostarivanje njihovih pra-va i obaveza i uspostavlja instrumente kojima se zaštita ostvaruje. Njime se propisuju mere koje nacionalnim manjinama obezbeđuju ravnopravnost omo-gućavanjem organima vlasti da donose pojedinačne pravne akte, sa ciljem obezbeđenja pune ravnopravnosti nacionalnim manjinama. Zakon uređuje upotrebu jezika, omogućavajući lokalnoj vlasti da u službenu upotrebu uvede

11 Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/06.12 Bataveljić, D., (2011). Slobode i prava čoveka i građanina i značaj borbe za njihovo ostvarivanje i stalno unapređenje u: Goran Marković (urednik) Aktuelnost i značaj ljudskih prava i sloboda - zbornik radova, Istočno Sarajevo, Pravni fakultet Istočno Sarajevo, str. 43.13 Todorović, K., Stelja, I., Grujić, N., (2013). Antidiskriminacioni mehanizmi u praksi, Beograd, YUCOM – komitet pravnika za ljudska prava, str. 11.14 Kiurskiki, J., Antonijevič, M., (2014). Javni tužilac i zaštita ljudskih prava u krivičnom postupku – mehanizmi zaštite, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca Srbije, str. 104.15 Zakon o zaštiti pava i sloboda nacionalnih manjina, Službeni list SRJ, br. 11/02, Službeni list SCG, br. 1/03 - Ustavna povelja i Službeni glasnik RS, br. 72/09 - dr. zakon, 97/13 - odluka US i 47/18.

38


jezik nacionalne manjine kao i obrazovanje na jeziku nacionalne manjine. Iako je donet u vreme Savezne Republike Jugoslavije, zakon ne sadrži za-starela rešenja. Ipak je neophodna njegova modernizacija, prilagođavanje i usklađivanje sa novim antidiskriminacionim zakonima.

Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom16 je najstariji specijalizovani zakon kada je reč o antidiskriminatornim normama. S obzi-rom da su osobe sa invaliditetom marginalizovane i najčešće diskriminisane ovaj zakon je bio neophodan. Međutim, on se u praksi ne koristi zbog mnogih neodređenosti koje su otklonjene kasnijim zakonskim rešenjima.

Zakon o radu17 uređuje odnos između zaposlenih i njihovih poslodavaca. Ovim zakonom je zabranjena posredna i neposredna diskriminacija zaposle-nih lica ali i lica koja traže posao po svim osnovama po kojima se može vršiti diskriminacija. Njime se kao oblici diskriminacije propisuju i zlostavljanje i seksualno zlostavljanje što je kasnije preuzeto i u Zakonu o zabrani diskrimi-nacije. Zakon propisuje mogućnost davanja beneficija određenim kategorija-ma radnika zbog njihovog svojstva koja nemaju veze sa afirmativnim merama već sa posebnom zaštitom pojedinih kategorija lica na radu i u vezi sa radom. Za razliku od ostalih zemalja u okruženju u kojima se odgovornost diskrimi-natora traži u građanskom postupku u Srbiji se ona prvenstveno traži u krivič-nom postupku. Razlog za to je ulazak diskriminacije u srpsko zakonodavstvo kroz krivičnopravno sankcionisanje njenih različitih oblika.18 Veza između diskriminacije i krivičnog prava je dvostruka. Krivično delo se može izvršiti kroz diskriminaciju ali, sa druge strane, pojedina krivična dela pretpostavljaju diskriminatorski odnos učinioca prema žrtvi.19 Krivični zakonik Republike Srbije osim krivičnih normi sistematizovanih u glavi XIV koje se odnose na lična prava i slobode čoveka i građanina, sadrži veliki broj antidiskriminator-nih normi koje se odnose na krivična dela po osnovu rada, krivična dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti RS, krivična dela protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom. Osnovno i najopštije krivično delo kojim se inkriminiše diskriminacija je krivično delo povrede ravnopravnosti.

16 Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom, Službeni glasnik RS, br. 33/06 i 13/16.17 Zakon o radu, Službeni glasnik RS, br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13, 75/14, 13/17 - odluka US i 113/17.18 Petrušić, M., et al., (2012). Primena antidiskriminacionog zakonodavstva i krivičnopravna zaštita – studija slučaja – praksa i preporuke, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca Srbije, str. 27.19 Ibid.

39


Krivično delo povrede ravnopravnosti

Ako se prava čoveka shvate kao skup prava koje ljudsko biće ima sa-mim tim što je ljudsko biće onda se može zaključiti da celokupno krivično pravo služi zaštiti osnovnih prava čoveka. Međutim, većinom propisanih kri-vičnih dela štite se dobra koja su jasno ograničena u odnosu na druga dobra.20 Propisivanjem krivičnih dela iz glave XIV Krivičnog zakonika štite se lična prava i slobode odnosno, prava koja su vezana za ličnost titulara tih prava.

Krivično delo povrede ravnopravnosti, imajući u vidu zaštitni objekat, spada u vrstu krivičnih dela protiv prava na zakonito postupanje u odnosima sa službenim licima.21 Posmatrajući sa gledišta socijalne filozofije ravnoprav-nost predstavlja postojanje jednakih mogućnosti za sve pojedince određenog društva kako u pogledu njihovih doprinosa ekonomskom, kulturnom, socijal-nom napretku tako i u pogledu uživanja u dobrobiti od napretka tog društva. Ravnopravnost znači da su svi ljudi, bez obzira na razlike koje među njima postoje jednaki u pravima. Princip jednakosti ljudi je jedan od najvažnijih principa savremenog društva koji znači da pravna regulativa ne pravi nikakvu razliku između pojedinaca ili grupa ljudi čija su neka svojstva po kojima se razlikuju od drugih neotuđiv deo njihovog identiteta.

Međutim, prirodno pravo na jednakost nikada nije bila stvarnost za sve ljude. Jednakost zahteva nediskriminaciju ondosno, zabranu politike koja na-nosi štetu pojedincu ili grupi zbog nacionalne, rasne, verske, polne, starosne ili bilo koje druge različitosti. Jedan od najefikasnijih i najznačajnihih načina sprečavanja diskriminacije je krivičnopravna zaštita. U tom smislu Krivični zakonik Republike Srbije je propisao čitav niz krivičnih dela koji predstavlja-ju reakciju društva na ovu negativnu pojavu.

Krivično delo povrede ravnopravnosti propisano je u članu 128 KZ-a.22 U stavu 1 propisan je osnovni oblik i čini ga onaj „ko zbog nacionalne ili etničke pripadnosti, rase ili veroispovesti ili zbog odsustva te pripadnosti ili zbog razlika u pogledu političkog ili drugog ubeđenja, pola, invaliditeta, seksualne orijentacije, rodnog identiteta, jezika, obrazovanja, društvenog po-ložaja, socijalnog porekla, imovnog stanja ili nekog drugog ličnog svojstva, drugome uskrati ili ograniči prava čoveka i građanina utvrđena Ustavom, za-konima ili drugim propisima ili opštim aktima ili potvrđenim međunarodnim

20 Stojanović, Z., (2012). Komentar krivičnog zakonika, Beograd, Službeni glasnik, str. 440.21 Čejović B., Kulić, M., (2014). Krivično pravo, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, str. 402. 22 Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05 - ispr., 107/05 - ispr., 72/09, 111/09, 121/12, 104/13, 108/14 i 94/16.

40


ugovorima ili mu na osnovu ove razlike daje povlastice ili pogodnosti, kaz-niće se zatvorom do tri godine”.

U stavu 2 propisan je kvalifikovani oblik koji postoji ako je delo iz stava 1 ovog člana učinilo službeno lice u vršenju službe. Propisana kazna je zatvo-rom od tri meseca do pet godina.23

Ovim krivičnim delom štiti se Ustavom proklamovana pravna jednakost svih građana RS ali ne u celosti već samo jedan njen segment pod određenim uslovima.24 Zbog usaglašavanja sa ratifikovanim i opšteprihvaćenim međuna-rodnim ugovorima o ljudskim pravima ova odredba je izmenjena u odnosu na ranija rešenja tako što je proširen osnov za diskriminaciju odnosno, proširen je objekat krivičnopravne zaštite i na neka druga svojstva ličnosti kao što su pol, starosno doba, hendikepiranost bilo koje vrste i sl.25

Radnja izvršenja krivičnog dela povrede ravnopravnosti je određena al-ternativno. Može se pojaviti u obliku uskraćivanja ili ograničavanja prava građana. Uskraćivanje prava znači onemogućavanje građana da ostvare neko svoje pravo odnosno potpuno lišenje nekog prava. Nečini uskraćivanja mogu biti različiti od nepriznavanja prava pa sve do neblagovremenog odlučivanja o zahtevu građana za priznanje određenog prava. Pravo građana se može po-vrediti i ograničavanjem. Ograničavanje podrazumeva davanje prava ali ne u obliku ili obimu koji građanima pripada. To su slučajevi kada se postojanje prava ne negira ali su delatnosti učinioca usmerene ka tome da se delimično onemogući korišćenje određenog prava.26

Povreda ravnopravnosti se može izvršiti i favorizovanjem građana na osnovu nekih razlika. Favorizovanje znači davanje povlastica ili pogod-nosti pojedinim građanima ili grupama u pogledu korišćenja određenih prava odnosno, njihovo stavljanje u povoljniji položaj u odnosu na druge građane. To se postiže na način da se pojedincima ili grupi građana zbog njihove verske, rasne, etničke ili druge različitosti olakšava korišćenje ne-kih prava.27

U teoriji je ovo poznato kao „pozitivna diskriminacija“ ili afirmativne mere. Afirmativne mere se primenjuju prema ranije diskriminisanim dru-štvenim grupama. Pobornici ovih mera njihovu primenu opravdavaju tzv.

23 Mrvić Petrović, N., (2016). Krivično pravo – posebi deo, Beograd, Pravni fakultet univerziteta Union, str. 86.24 Stojanović, Z., Perić, O., (2012). Krivično pravo – posebni deo, Beograd, Službeni glasnik, str. 119.25 Kiurski, J., Antonijević, M., op. cit. str. 68.26 Lazarević, Lj. (2000). Krvično pravo – posebni deo, Beograd, Savremena admisnistracija, str. 170.27 Lazarević, Lj., (1995). Krivično pravo Jugoslavije – posebni deo, Beograd, str. 355-357.

41


„kompenzatornom pravdom“28 prema kojoj je pravedno da država preduzi-manjem određenih mera upravljenih prema istorijski zapostavljenim društve-nim grupama koliko je to moguće utiče na poboljšanje njihove početne pozi-cije u društvu. Teorijske osnove afirmativnih mera se nalaze u mnogobrojnim međunarodnim dokumentima o ljudskim pravima: Deklaraciji UNESCO o ra-sama i rasnim predrasudama, Rezoluciji Generealne skupštine UN iz 1963. i sl.29 Prema mišljenju oponenata afirmativnih mera one su diskriminacija same po sebi jer procenjuju ljude po rasi, polu, nacionalnosi i sl. Njima se nanosi šteta i manjini i većini jer jedne ne podstiču da se izbore za svoja dostignuća a drugima se nanosi nepravda.

Nije neophodno da se radnja ovog krivičnog dela vrši na račun prava drugih lica. Suština je da se krše Ustav, zakoni i drugi propisi, odnosno da učinilac zbog rasne, verske, nacionalne pripadnosti ili drugog ličnog svojstva građanina ili grupe građana vrši njihovu diskriminaciju ili im daju povlastice omogućavajući im da ostvare prava koja im ovim propisima nisu zagrantova-na čime se povređuje princip pravne jednakosti.

Za postojanje ovog krivičnog dela nije neophodno samo izvršenje jedne od propisanih radnji već je neophodno da se one vrše na osnovu bilo koje ra-zličitosti odnosno, da se izvrši diskriminacija onemogućavanjem ostvarivanja prava, ograničavanjem prava ili favorizovanjem pojedinaca ili grupe građana.

Krivično delo povrede ravnopravnosti se smatra svršenim samim tim što je uskraćeno ili ograničeno pravo ili data pogodnost uz uslov da je to učinjeno na osnovu razlike po bilo kom zakonskom osnovu. Posledica dela je uskraći-vanje prava građana, onemogućavanje vršenja prava u obimu koji mu pripa-da, davanje povlastica ili pogodnosti. Pokušaj postoji onda kada su preduzete radnje od strane izvršioca ali nije nastupila posledica. Pokušaj je kažnjiv.

Učinilac ovog krivičnog dela može biti bilo koje lice. Međutim iz prirode dela poizilazi da izvršilac može biti lice koje je u mogućnosti da odlučuje o pravima građana.30

Često povreda ravnopravnosti nije sama sebi cilj već je vezana za eko-nomske motive izvršioca. Najčešće je povezana sa korupcijom i veoma ih je teško razgraničiti u praksi. Radnja izvršenja u ovom slučaju je davanje pogod-nosti ili prednosti zbog odgovarajuće koruptivne koristi. Povreda ravnoprav-nosti i korupcija su naročito povezani kada se radi o kvalifikovanom obliku

28 Đurić, V., (2007). Afirmativna akcija, Međunarodnopravni i ustavnopravni aspekti, Beograd, Institut za uporedno pravo, str. 11.29 Petrušic, N., et al., op. cit. str. 32.30 Kiurski, J., Antonijević, M., op. cit. str. 69.

42


povrede ravnopravnosti odnosno, kada krivično delo vrši službeno lice u vr-šenju službene dužnosti da bi sebi ili drugom licu pribavio materijalnu korist.

Što se krivice tiče krivično delo se može izvršiti samo umišljajem što znači da kod učinioca mora postojati svest o tome da uskraćuje ili ograničava pravo ili daje pogodnost po nekom od osnova navedenom u zakonskom opisu krivičnog dela.31

Ukoliko se izvršenjem krivičnog dela povrede ravnopravnosti ostvare obeležja i nekog drugog krivičnog dela može se postaviti pitanje postojanja idealnog sticaja. Ako se onemogućavanjem vršenja prava, ograničavanjem prava ili davanjem povlastica pojedincu ili grupi raspiruje nacionalna verska ili rasna mržnja neće postojati idealni sticaj već prividni idealni sticaj. U tom slučaju će krivično delo izazivanje nacionalne, rasne i verske mržnje i netrpel-jivosti (član 317 KZ) po pravilima o prividnom idealnom sticaju konzumirati krivično delo povrede ravnopravnosti, jer će se ono smatrati samo jednim stadijumom krivičnog dela iz člana 317 KZ-a, pod uslovom da se utvrdi da je umišljaj učinioca upravljen na ovo drugo krivično delo.32

Krivično delo povrede ravnopravnosti ima sličnost sa krivičnim delom rasne i druge diskriminacije (član 387 KZ-a). Oba krivična dela se vrše zbog rasne, verske i etničke pripadnosti. Međutim, krivičim delom iz člana 380 KZ-a štite se osnovna ljudska prava i slobode koja su zajemčena opšteprihvaćenim i ratifikova-nim međunarodnim ugovorima u Republici Srbiji, a krivičnim delom povrede ravnopravnosti se osim osnovnih štite i sva prava zajamečena Ustavom, zakoni-ma i drugim aktima u Republici Srbiji. Osim toga, pasivni subjekat kod povrede ravnopravnosti može biti samo građanin Republike Srbije, a krivično delo rasna i druga diskriminacija predviđa opštu zabranu kršenja međunarodno priznatih pra-va na osnovu rasne verske, etničke i druge pripadnosti. U svakom konkretnom slučaju se mora ceniti o kom se krivičnom delu radi. U svakom slučaju, krivičnim delom povrede ravnopravnosti pruža se šira zaštita ljudskih prava.

Zaključak

Iako su mogućnosti za vršenje diskriminacije mnogobrojne, mnogobroj-ne su i mogućnosti za zaštitu od nje. Savremeni trendovi su usmereni ka pre-venciji koja treba da obuhvati obrazovanje i informisanje građana o ljudskim pravima i slobodama počevši od najranijeg doba.

31 Ignjatović, A., (2007). Krivično pravo – posebni deo, Novi Sad, Privredna akademija, str. 44.32 Drobnjak, T., (2010). Krivičnopravna zaštita od diskriminacije, Antidiskriminacioni zakoni, Beograd, Centar za unapređivanje pravnih studija, str. 81.

43


Pravna zaštita, kao represivna mera zaštite, se primenjuje kad do povrede ravnopravnosti dođe. Iako se u uporednom pravu građanskopravnoj odgovor-nosti daje primat, u našoj zemlji se odgovornost traži u krivičnom postupku. Razlog tome je činjenica da je diskriminacija ušla u naše zakonodavstvo kroz krivičnopravno sankcionisanje njenih oblika.

Mnoga nedozvoljena postupanja koja su KZ-om propisana kao krivič-na dela nastala su iz krivičnog dela povrede ravnopravnosti. Zbog toga se ova inkriminacija smatra osnovnom u korpusu krivičnih dela kojima se štiti ravnopravnost građana. Povredu ravnopravnosti može vršiti bilo koje lice. Međutim, u praksi je ona najčešće motivisana ekonomskim faktorom. U zna-čajnom broju je taj motiv korupcija što navodi na zaključak da povredu rav-nopravnosti vrši lice koje je u poziciji da vrši radnje izvršenja ovog krivičnog dela, odnosno službena lica u vršenju službene dužnosti. U tom slučaju propi-san je kvalifikovani oblik krivičnog dela povrede ravnopravnosti.

Ono sto treba naglasiti jeste da se povreda ravnopravnosti ne može iskore-niti krivičnopravnim merama već je neophodno borbu za njeno suzbijanje za-početi otklanjanjem političkih, kulturnih i ekonomskih faktora koji je uzrokuju.

Dragojlovic JokoAssistant professor, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy

Grujic Gordan LLM

CRIMINAL ACT OF VIOLATION OF EQUALITY - SCOPE AND SPECIFICITY

A b s t r a c t

The basic principles underlying every democratic society are the rule of law, respect for human rights and freedom and equality of all citizens. Discrimination is a direct violation of these principles. Protection against discrimination requires an effective social reaction which involves taking

44


appropriate measures in the first place of a preventive, and then repres-sive character. In the system of repressive measures, the criminal justice measures occupy a significant place. Their application must enable the sanction not only of violence, due to racial, ethnic, religious or other di-versity, but also the incitement to such behavior. This requires monitoring of international standards in this area and their implementation in domes-tic legislation. The numerous changes and amendments of the Criminal Code also intervened in the sphere of personal rights and freedoms of man and citizen, in addition to the existing ones, as well as the introduction of new incriminations that protect these rights. The legal description of the criminal offense of violation of equality represents a specific definition of discrimination and the basis from which other crimes that violate the rights and freedoms of man were defined. This criminal offense provides the most complete criminal justice protection of human rights.

Keywords: discrimination, equality, violation of equality, human rights and freedoms

Literatura

1. Bataveljić, D., (2011). Slobode i prava čoveka i građanina i značaj borbe za njihovo ostvarivanje i stalno unapređenje u: Goran Marković (urednik) Aktuelnost i značaj ljudskih prava i sloboda – zbornik radova, Istočno Sarajevo, Pravni fakultet Istočno Sarajevo, str. 23-47

2. Čejović B., Kulić, M., (2014). Krivično pravo, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu

3. Drobnjak, T., (2010). Krivičnopravna zaštita od diskriminacije, Antidiskriminacioni zakoni, Beograd, Centar za unapređivanje pravnih studija

4. Đurić, V., (2007). Afirmativna akcija, Međunarodnopravni i ustavnoprav-ni aspekti, Beograd, Institut za uporedno pravo

5. Gajin, S., (2010). Pojam oblici i slučajevi diskriminacije, Antidiskrimi-nacioni zakoni, Beograd, Centar za unapređivanje pravnih studija

6. Grahovac, M., M. (2010). Borba protiv diskriminacije žena u savreme-nom svetu. Pravo - teorija i praksa, 27 (7-8), str. 53-62

7. Ignjatović, A., (2007). Krivično pravo – posebni deo, Novi Sad, Privredna akademija

45


8. Kiurskiki, J., Antonijevič, M., (2014). Javni tužilac i zaštita ljudskih pra-va u krivičnom postupku – mehanizmi zaštite, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca Srbije

9. Krivični zakonik, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05 - ispr., 107/05 - ispr., 72/09, 111/09, 121/12, 104/13, 108/14 i 94/16

10. Lazarević, Lj., (2000). Krvično pravo – posebni deo, Beograd, Savremena admisnistracija

11. Lazarević, Lj., (1995). Krivično pravo Jugoslavije – posebni deo, Beograd.

12. Mrvić Petrović, N., (2016). Krivično pravo – posebi deo, Beograd, Pravni fakultet univerziteta Union

13. Petrušić, M., et al., (2012). Primena antidiskriminacionog zakonodavstva i krivičnopravna zaštita – studija slučaja – praksa i preporuke, Beograd, Udruženje javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca Srbije

14. Petrušić, N., Beker, K., (2012). Praktikum za zaštitu od diskriminacije, Beograd, Partneri za demokratkse promene Srbija

15. Počuča, M., (2014). Porodica i nezaposlenost – stanje i perspektive u AP Vojvodini. Pravo - teorija i praksa, 31(10-12), str. 30-42

16. Pokuševski, D., (2014). Zaštita ravnopravnosti – priručnik za nacionalne savete nacionalnih manjina, Beograd, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti

17. Stojanović, Z., (2012). Komentar krivičnog zakonika, Beograd, Službeni glasnik

18. Stojanović, Z., Perić, O., (2012). Krivično pravo – posebni deo, Beograd, Službeni glasnik

19. Todorović, K., Stelja, I., Grujić, N., (2013). Antidiskriminacioni me-hanizmi u praksi, Beograd, YUCOM – komitet pravnika za ljudska prava

20. Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 98/0621. Zakon o radu, Službeni glasnik RS, br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13,

75/14, 13/17 - odluka US i 113/1722. Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom, Službeni

glasnik RS, br. 33/06 i 13/1623. Zakon o zabrani diskriminacije, Službeni glasnik RS, br. 22/0924. Zakon o zaštiti pava i sloboda nacionalnih manjina, Službeni list SRJ,

br. 11/02, Službeni list SCG, br. 1/03 - Ustavna povelja i Službeni gla-snik RS, br. 72/09 - dr. zakon, 97/13 - odluka US i 47/18

46

Stefanović Nenad*

ORIGINARNO STICANJE SVOJINE U RIMSKOM PRAVU

REZIME: Svojina predstavlja jedan od najznačajnijih pojmova i instituta građanskog prava, koji je zahvaljujući učenjima pravnika i pobornika shva-tanja o prirodnim pravima, uzdigao svojinu na istaknuto mesto u hijerarhiji pravnih pojmova. Međutim, svojina postoji već vekovima i još u rimskom pravu je srećemo u obliku koji i danas, u dokle izmenjenom obliku postoji. Značaj svojine, pa samim tim i načini kako se ona može steći predstavlja elementarno znanje svakog pravnika. Još su rimski pravnici primetili da postoje razlike među pojedinim načinima sticanja svojine, da bi moderna pravna nauka, naknadno, samo još te osnovne koncepte usavršila i uobliči-la. Ovim radom autor će pokušati da približi i prikaže sve originarne nači-ne kojima se svojina mogla steći u rimskom pravu i pokušati komparativno da to uporedi sa rešenjima koja su danas prihvaćena u našem pozitivnom pravu. Znajući da naš pravni sistem ima svoje korene u rimskom pravu i da su mnogi pravni instituti i rešenja recipirani iz njega, značaj svojine i načina njenog sticanja još više dobija na značaju.

Ključne reči: rimsko pravo, sticanje svojine, održaj, stvarno pravo, vla-sništvo.

1. Uvod

Iako današnje shvatanje svojine ima svoje poreklo u rimskom pravu, in-teresatno je da u starom latinskom jeziku nije postojao termin koji je ozna-čavao svojinu. Tek pred kraj perioda republike nastaju termini dominium i proprietas koji su služili za označavanje svojine. To što nije postojalo termi-nološko određenje svojine ne znači da ona nije postojala. Svojina je „tada bila samo faktički odnos čoveka prema prirodnim uslovima proizvodnje koji je

* Doc. dr, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, Univerzitet Privredna akademi-ja u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

UDK: 347.22/.232(37)

47


tek sa osnivanjem države dobio pravnu formulaciju i zaštitu od strane držav-nih organa.“1 Na taj način je faktički odnos postao pravo svojine.

Rimsko pravo je poznavalo više oblika privatne svojine:2

– kviritska svojina (dominium de iure Quiritium) je bila osnovni oblik svojine koji su mogli da imaju samo rimski građani,

– pretorska svojina je nastala na kraju perioda republike iz krajnje prak-tičnih razloga na osnovu delatnosti pretora i njihovih akata,

– peregrinska svojina (dominium apud peregrinos) je bila svojina slo-bodnih provincijskih građana nad zemljom koja se dobijala nakon osvajanja i

– na kraju tu je bila provincijska svojina koja je, kao i pretorska, bila svo-jina na zemlji, ali u provincijama.

Kao i većina drugih prava i svojina se može steći na osnovu brojnih prav-nih činjenica kojima je takvo dejstvo priznato od strane pravnog poretka. Pri tom se misli, pre svega, na pravne poslove, prirodne događaje ili pak protek određenog vremena. Prilikom pribavljanja svojine neophodno je voditi računa o tome koji je pravni posao u pitanju i koji služi kao osnov za sticanje svojine – iusta causa. Taj pravni osnov može biti kupoprodajni ugovor, ugovor o po-klonu ili pak nasleđe. Međutim, na kupljenoj, poklonjenoj i nasleđenoj stvari pravo svojine će se steći tek onda kada bude predata pribaviocu na određeni način – modus aquirendi. To su uvideli i rimski pravnici, shvatajući koliki je značaj pribavljanja svojine, te su saglasno tome izvršili mnoge podele pri-bavljanja svojine na osnovu brojnih, različitih kriterijuma. Najbitnija od svih podela načina pribavljanja svojine je samo delimično obrađena u klasičnom pravu da bi svoj procvat doživela u pandektnoj sistematici i bila najzastupl-jenija u savremenoj pravnoj nauci. To je podela na derivativne i originarne načine pribavljanja prava svojine.

2. Sticanje svojine od države

Ovaj oblik sticanje svojine je spadao u oblast javnoga prava jer se sticala svojina nad stvarima koje su pripadale državi. Prvi slučaj, pod nazivom prodaja pod kopljem – venditio sub hasta, odnosio se na slučajeve prodaje ratnog plena,

1 Stojčević, D., (1955). Rimsko pravo, Beograd, Naučna knjiga, str. 143-144. 2 O oblicima svojine u rimskom pravu videti više: Stefanović, N., (2018). Koncept svojine u rim-skom pravu, Pravo teorija i praksa, 35 (4-6), str. 17-29.

48


robova3 ili imovine osuđenika putem javne prodaje. Naime, kvestor bi zabadao koplje u zemlju na mestu prodaje, što je obično bilo ispred foruma, u blizini hra-ma. To koplje (lat. hasta), po kome je ovaj oblik sticanja svojine i dobio ime, predstavljalo je simbol državne vlasti koja garantuje kupcima apsolutno uživanje svojine na kupljenoj stvari. U pogledu samog kupoprodajnog akta postoje različi-ta mišljenja u pogledu forme zaključenja ugovora.4 Pri tom nisu se tražile nikakve dodatne formalnosti, već je svojina prelazila na kupca zaključenjem ugovora.

Drugi vid sticanja svojine na osnovu pravila javnog prava bio je institut adsignatio, odnosno, dodeljivanje (bez ikakve naknade, besplatno) državne zemlje tj. ager publicus-a pojedincima ili kolonijama. Period republike je obeležen uspešnim ratnim pohodima u kojima su velike teritorije osvojene. „Na osvojenoj zemlji, ako su plebejci uspeli da izvrše dovoljan politički pri-tisak, osnivane su kolonije ili su građanima – u početku svim, a kasnije najsi-romašnijim – dodeljivane parcele pojedinačno (viritim).“5 Ovakav vid podele zemlje je vršen najčešće na osnovu agrarnih reformi, a podelu zemlje i prenos svojinskih prava vršili su specijalni magistrati sa svojim pomoćnicima koje su zvali trijumviri. Za osnivanje kolonija bila je potrebna saglasnost tri magistra-ta, a ukoliko se radilo o podeli zemlje pojedincima tri do dvadeset magistrata. Pre dodele ničije zemlje prvo su je geometri (agrimensores) premeravali i parcelisali u posede četvorougaonog oblika, koja je nakon toga mogli biti podeljeni. „Privatno imanje stvoreno na ovaj način (fundus) istovremeno je postajalo res mancipi, a samim tim i res in commercio. Vlasnicima je, među-tim, redovno bilo zabranjeno da otuđuju parcele 20-30 godina.“6

3 Po Gamsu: „Privatna svojina rimskog prava u svom već sasvim izgrađenom obliku kao apsolutno stvarno pravo: ius utendi, fruendi, abutendi – čist je tip privatne svojine, ona je svojina društva gde se proizvodi roba za tržište. U sistemu rimske privatne svojine, tj. rimskog privatnog prava, rad je spojen sa uslovima rada na taj način što se radnik – rob i sam smatra sredstvom proizvodnje. Podela stvari u rimskom pravu (koju je, uostalom, preuzelo i moderno evropsko kontinentalno pravo), i te kako vodi računa o ekonomskoj funkciji stvari, i postavljena je upravo po toj funkciji. Pošto se proizvođač smatra sredstvom proizvodnje – u rimskom pravu rob je stvar, objekt, a ne subjekt prava.“ Gams, A., (1988). Svojina, Beograd, IRO Naučna knjiga, str. 66-67. 4 Tako na primer profesor Lazar Jocić u svom udžbeniku iz Rimskog prava smatra da je u pi-tanju bila forma usmenog nadmetanja – licitacije, pri čemu bi svojina prelazila na kupca koji bi najvišu cenu ponudio, istog mišljenja je i profesor Miroslav Milošević, dok u udžbeniku profesora Dragomira Stojčevića nailazimo na stanovište da je „uslove prodaje i cenu određivao unapred ma-gistrat, ugovor je zaključivan prostom izjavom kupca da prihvata uslove i odgovorom magistrata da ga prima kao kupca.„ Vidi više: Jocić, L., (1990). Rimsko pravo, Novi Sad, KR Slavija, str. 185, Milošević, M., (2005). Rimsko pravo, Beograd, Nomos, str. 222. i Stojčević, D., (1955). Rimsko pravo, Beograd, Naučna knjiga, str. 149. 5 Milošević, M., op. cit,, str. 221. 6 Ibid. str. 222.

49


3. Originarni načini sticanja svojine

Najznačajnija klasifikacija sticanja svojine se „pojavila na kraju razvitka rimskog prava, prenijeta i široko korišćena i u modernoj pravnoj teoriji, jest podijela na originarno i derivativno stjecanje.“7 Pri tom treba imati na umu da postoje i neki granični slučajevi sticanja svojine kao što je na primer održaj, tj. usucapio. Naime, iako se obično svrstava u originarne načine sticanja svojine tj. vlasništva, on ne nastaje uvek nezavisno od prethodnika jer se od njega mora steći kvalifikovani posed, uz postojanje pravnoga razloga, odnosno ka-uze (causa). To znači da je činjenica proteka vremena samo korektiv nedosta-taka koji bi u suprotnom doveli do derivativnog načina sticanja svojine.

O originarnom načinu sticanja svojine govorimo onda kada stvar u tre-nutku pribavljanja nije bila u ničijoj svojini. Pri tom nije bitno da li stvar nika-da nije bila u ničijoj svojini ili se pak radi o stvari koja je imala svog vlasnika koji ju je napustio. Bitne osobine ovakvog načina sticanja svojine i uslovi su da je potrebno da se uspostave i nastanu pravom unapred predviđeni uslovi i da se svojina stiče bez obzira na volju trećih lica, „bilo zbog toga što se radi o stvari koja nema sopstvenika (res nullious), bilo što se svojina stiče nezavisno od sopstvenikove volje.“8

Prema Malenici postoji ukupno sedam načina originarnog sticanja svo-jine na stvarima: okupacija, pribavljanje plodova, priraštaj, mešanje stvari, prerada stvari, nalaz blaga i održaj.9

1. Okupacija (lat. occupatio) predstavlja uzimanje stvari koje nikome ne pripadaju (res nullius) u državinu, a sa namerom pribavljanja. Ovde se otvara pitanje šta je sve u starom Rimu potpadalo pod res nullius?

a. Pre svega tu su spadale stvari koje nisu nikada bile u privatnoj svojini iako potpadaju pod res in commercio. U početku je to bilo samo nenaseljeno zemljište i šume, kao i plodovi sa njih, da bi se kasnije to proširilo da divljač, ribu u moru kao i ostrva koja bi se odjednom pojavila u moru (insula in mari nata).10

7 Romac, A., (1981). Izvori rimskog prava, Zagreb, Pravni fakultet u Zagrebu, str. 161. 8 Malenica, A., (1995). Rimsko pravo, Novi Sad, Pravni fakultet u Novom Sadu; str. 198. 9 Ibid. str. 198-203.10 “Kako je navedeno u Justinijanovim Institucijama: divlje životinje, ptice i ribe, to jest sve živo što se rađa na zemlji, moru i nebu (ferae igitur bestiae et volucres et pisces, id est omnia animalia, quae in terrra mari caelo nascuntur)”, Šarkić, S., (2017). Osnovi rimskog prava, Beograd, Službeni glasnik i Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu, str .63.

50


b. U res nullius su spadale i stvari koje su u prošlosti bile u privat-noj svojini, ali ih je njihov sopstvenik napustio (res derelictae). Uslov za sticanje svojine na ovim stvarima bilo je da ih je sop-stvenik napustio sa namerom da se odrekne svog prava svoji-ne. U suprotnom, ako ta namera nije postojala, radilo se o iz-gubljenoj ili zaboravljenoj stvari i na njoj se nije mogla steći svojina putem okupacije.

c. Treću grupu su činile stvari zauzete od neprijatelja, ali ne pu-tem rata već u pljačkaškim pohodima u organizaciji pojedina-ca. Za neprijateljsku imovinu koja bi se zauzela ratom koristio se poseban termin – occupatio bellica.

2. Pribavljanje plodova predstavlja drugi vid originarnog sticanja svo-jine. Pri tom je bitno naglasiti da sve dok se ne odvoje od stva-ri iz koje proizilaze (supstancije), plodovi ne mogu da budu pred-met posebnog prava svojine jer pripadaju vlasniku supstancije. Tek kada se odvoje od supstancije plodovi postaju posebne i samostalne stvari, pa samim tim i predmet prava svojine (na primer: u trenut-ku branja jabuke sa grane ona postaje svojina vlasnika stabla jabu-ke). Međutim, postoje i izuzetni slučajevi kada plodovi ne pripada-ju vlasniku supstancije po njihovom odvajanju već nekom drugom licu i to:

a. Zakupcu – u trenutku kada zakupac uzme odvojene plodove u svoju državinu on postaje njihov sopstvenik, međutim, posto-je mišljenja po kojima se u ovom slučaju radi o derivativnom, a ne originarnom sticanju svojine.11

b. Emfitevta (dugoročni zakupac zemlje) – je pribavljao svojinu na plodovima na identičan način kao i sopstvenik supstancije, i to odvajanjem ploda od stvari.

c. Plodouživaoci su, kao i zakupci, pribavljali plodove tek sa uzi-manjem stvari u državinu.

3. Priraštaj stvari (accessio) postoji u situaciji kada jedna samostalna (sporedna) stvar priraste drugoj (glavnoj) stvari, čime gubi svoju sa-mostalnost. Pri tom sporedna stvar više ne može da bude predmet samostalnog prava svojine jer je svoje pravo proširila na glavnu tj. stvar kojoj je prirasla. Sporedna stvar postaje pravno deo glavne st-vari (accesio cedit principali). Drugim rečima, vlasnik glavne stva-ri postaje vlasnik i pripojene, sporedne stvari.

11 Ibid. str. 199.

51


Postoji tri modaliteta u kojima je moguće da dođe do priraštaja, uzimaju-ći kao kriterijum podelu stvari na pokretne i nepokretne:

a. Priraštaj nepokretnih stvari se događao uglavnom na rekama u situacije kada reka odnese tj. nanese jedan deo obale na dru-gu lokaciju. U rimskom pravu su postojale četiri situacije kada je ovo bilo moguće: 1. Alluvio – je predstavljao situaciju kada bi reka postepeno nanosila komad zemljišta sa jedne parce-le i taložila je na obalu koja je u vlasništvu drugog sopstveni-ka. Tada bi nataložena zemlja pripala vlasniku nataložene par-cele; 2. Avulsio – je bio sličan prethodnoj situaciji, međutim, ovde bi bujica reke u trenu, (a ne postepeno), odnela jedan deo zemljišta na drugu parcelu. U tom slučaju stari vlasnik odnete zemlje zadržava svojinu nad tom parcelom sve dok rastinje sa parcele ne pusti korenje na nanetu parcelu; 3. Kada bi reka na-pustila svoje korito, sopstvenici zemljišta na obali reke bi delili novo korito reke po sredini rečnog korita; 4. Kada bi se u reč-nom koritu pojavilo ostrvo – spor se rešavao na isti način kao u prethodnom slučaju: rečno korito bi se delilo na pola imagi-narnom linijom po sredini.

b. Priraštaj više pokretnih stvari je postojao u slučaju da jed-na stvar bude dodata drugoj (na primer na tuđem platnu sli-kar svojim uljem naslika sliku), tada bi obe stvari pripadale sopstveniku vrednije stvari, pri čemu je sopstvenik koji gubi stvar dobijao obeštećenje.

c. Priraštaj pokretne stvari nepokretnoj je bio najčešći u prak-si (na primer: ako neko sazida kuću na tuđoj parceli ili zasa-di drvo). U tim slučajevima vlasnik zemljišta bi ujedno bio i vlasnik nepokretnosti po osnovu maksime: sve što se veže za zemlju, prati njenu pravnu sudbinu (Superficies solo cedit). Međutim, ako bi se na primer ta kuća srušila stari vlasnik ma-terijala od kog je kuća napravljena imao je pravo da traži po-vraćaj materijala.

4. Mešanje pokretnih stvari, što tečnih, što čvrstih (Confusio) može da stvori jednu novu pokretnu stvar (na primer: dva džaka žita se nas-pu u jedan veći džak). U toj situaciji je nastajala susvojina na novoj stvari, pri čemu su suvlasnici mogli zahtevati da se stvar podeli uko-liko je to moguće.

5. Prerada stvari (Specificatio) – postoji u situaciji kada se od već po-stojeće stvari napravi nova stvar (species nova). Na primer kada bi

52


se od vune napravila odeća ili od zlata napravila ogrlica. Pitanje vla-sništva na novoj stvari nije bilo sporno ako bi sopstvenik preradio svoju stvar ili ukoliko bi to učinio neko drugi za njegov račun, jer nije nastajala promena u svojini. Međutim, ukoliko bi stvar preradio neko ko nije njen sopstvenik ili neko ko nije dobio saglasnost vla-snika, (na primer neko od tuđeg grožđa napravi vino), postavljalo se pitanje prava svojine na novoj stvari. Na njega su različite odgovo-re pružali predstavnici dve najistaknutije pravne škole: sabinijanci i prokuleanci. Po sabinijancima veći je značaj imala materija u odno-su na rad, te su oni davala svojinu sopstveniku prerađene stvari tj. materijala, i to po principu: sine materia nulla species efficit potest (bez materije se ništa ne može napraviti). Nasuprot njima, prokule-anci su više cenili rad i smatrali da stvar treba da pripadne prerađi-vaču. „U oba slučaja druga strana je pod pretpostavkom savesnosti imala pravo na obeštećenje u visini vrednosti stvari, odnosno ulože-nog rada. Justinijanovo pravo problem rešava zavisno od mogućno-sti vraćanja stvari u prvobitni oblik. Napravljena stvar pripada pre-rađivaču ako to nije moguće učiniti, pod uslovom da je savestan, a ako je nesavestan, stvar pripada drugoj strani.“12

6. Nalaz blaga (Thesaurus) – predstavlja atipičan slučaj koji se ne ja-vlja često u svakodnevnom životu, ali je svakako moguć. On po-stoji onda kada nepoznati vlasnik blago zakopa u zemlju ili sakrije u zgradu (u zidove ili ispod poda). Ovaj model sticanja svojine na tuđim stvarima bio je predviđen i Srpskim građanskim zakonikom iz 1844. godine pod nazivom „sokrovište“,13 pod kojim se podrazu-mevaju stvari veće vrednosti, sakrivene u nekoj nepokretnosti o čij-em se vlasniku ništa ne zna. Ukoliko se zna ko je vlasnik te stvari se ne mogu prisvojiti. „Isprva su Rimljani primenjivali pravilo: sve što je u zemlji pripada njenom vlasniku. Kasnije, međutim, uvidevši nepravilnost ovakog rešenja, Hadrijan je doneo propis po kome su nalazač i vlasnik zemljišta delili blago. Danas se u mnogim pravima kao treći učesnik deobe pojavljuje i država.“14 U klasičnom pravu

12 Malenica, A., (1995). Rimsko pravo, Novi Sad, Pravni fakultet u Novom sadu, str. 200.13 Institut „skrovišta” se pojavljuje u više članova i odstupa od rešenja prihvaćenih u rimskom pravu jer se osim nalazača stvari i vlasnika zemljišta, kojima pripada po jedna trećina vrednosti, po-javljuje i treća strana, država (praviteljstvena kasa) kojoj takođe pripada jedna trećina vrednosti na-đene stvari, Građanski zakonik za Kraljevinu Srbiju, sa komentarom. (1927). Beograd, Izdavačka knjižarnica Gece Kona, članovi: 250, 251, 252, 253 i 276.14 Stanojević, O., (2003). Rimsko pravo, Sarajevo, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu. str. 205.

53


su normirana sledeća pravila ukoliko dođe do ove situacije: „Ako je blago nađeno na tuđem zemljištu, odnosno u tuđoj zgradi, nalazač i vlasnik nekretnine ga dele. Ako je u pitanju javno zemljište ili zgra-da fisku pripada polovina. Ako je blago nađeno u nekretnini koja je pod zaštitom religije, grob i sl. nalazaču pripada sve.“15

7. Održaj (Usucapio) bio je regulisan još Zakonom XII tablica16 u kom je stajalo da: „svaki onaj koji iskorišćava jedno zemljište u toku dva leta, a ostale stvari u toku jedne godine dana, postaje sopstvenik tog zemljišta ili stvari bez obzira na to na koji je način došao do drža-vine tih stvari.“ Ukoliko bi došlo do prekida držanja stvari, rok bi počeo da teče iz početka. Dakle, definicija održaja je usko vezana za pojam državine u smislu faktičke vlasti nad stvari,17 dok termino-loški termin usucapio svoje korene povlači iz dve latinske reči: usu i capere, što bi u bukvalnom prevodu značilo pribaviti upotrebom.

Ovaj način sticanja svojine nad pokretnim i nepokretnim stvarima spa-dao je u ius civile, što znači da je to bilo eksluzivno pravo rimskih građana i latina da steknu i kviritsku svojinu na svim stvarima (kako res mancipi tako i res nec mancipi). Iz održaja su bile izuzete samo dve kategorije stvari: be-stelesne stvari, jer one nisu podobne da budu predmet državine i res extra commercium, iz logičnog razloga, pošto one ne mogu da budu predmet svo-jine. Drugih uslova i ograničenja za sticanje svojine putem održaja nije bilo, bez obzira na savesnost sticaoca. Držanje stvari u sebi nosi faktičku moguć-nost da se stvar koristi i postojanje volje da se stvar drži za sebe. Zbog toga u nekim situacijama održaj nije moguć iako se na prvi pogled to ne vidi. Na primer: u slučaju da se dobije neka stvar na čuvanje ne postoji mogućnost da se stekne svojina putem održaja jer kod onoga ko čuva tuđu stvar ne postoji volja da tu stvar i zadrži. Isto je i sa ostavoprimcem koji odluči da stvar drži za sebe. Klasično rimsko pravo ne dopušta da držalac stvari sam sebi menja osnov držanja (nemo sibi causam possessionis mutare potest).

15 Ibid. str. 200.16 „Najstariji rimski pravni spomenik predstavlja kodifikaciju običajnog prava i poznat je pod nazivom Zakon XII tablica (Lex duodecim tabularum). Rimska tradicija zabeležena u delima istoričara Tita Livija (59. pre n.e.- 17.n.e) i Dionisija iz Halikarnasa(30. pre n.e.- 7.n. e) predstavlja donošenje Zakona XII tablica kao rezultat borbe patricija i plebejaca.“ Šarkić, S., (2017). Osnovi pravne istorije, Beograd, Službeni glasnik i Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu, str. 67.17 Vidi više: Stefanović, N., (2018). Pojam, pravna priroda i zaštita državine u: Milorad Bejatović (urednik), Usaglašavanje pravne regulative sa pravnim tekovinama Evropske unije – zbornik refe-rata sa međunarodnog naučnog skupa, prof. dr Slavko Carić, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, str. 29-37.

54


Značaj održaja u starom rimskom pravu je bio izuzetno velik iz više razloga: njime se davala pravna forma prilikom zaštite sve imovine koju je vladajuća klasa prigrabila od neprijatelja, a sa druge strane ustanova održaja, odnosno, korišćenje stvari tokom određenog vremena, predstavljalo je najoči-gledniji način za dokazivanje prava svojine na nekoj stvari.

U rimskom klasičnom pravu postojala su opšta pravila koja su se odno-sila na održaj: pre svega morao je postojati posed na stvari i protek određenog vremena. Zatim, uzukapijens (držalac) je morao da ima valjan pravni osnov na kome je bio zasnovan održaj (iusta causa usucapionis). Najčešće bi to bio neki pravni posao koji za posledicu ima prenos prava svojine kao na primer: kupoprodaja ili poklon. Međutim, taj pravni posao je morao da ima neki ne-dostatak, jer bi u suprotnom doveo do sticanja svojine po osnovu pravnog posla. Zato je održaj bio podoban da na primer: kupac koji je kupio stvar od nesopstvenika putem održaja stekne svojinu na stvari. Poslednji uslov za postojanje održaja se ticao savesnosti uzukapijensa. Držalac je bio savestan ukoliko u trenutku sticanja poseda stvari veruje da njegovo držanje stvari ne vređa ničije tuđe pravo. Pravnici iz klasičnog perioda su mislili i na naknadno nastupelu nesavesnost koju su izrazili sledećim rečima: mala fides superveni-ens non nocet, odnosno, „naknadno došla nesavesnost ne škodi“ što znači da čak i ako nastupi naknadno, nesavesnost neće sprečiti održaj. Tako na primer: naknadno saznanje kupca da je kupljeno žito ukradeno nije prepreka za nastu-panje održaja. Pri tom savesnost se u održaju pretpostavlja, tako da u slučaju eventualnog spora uzukapijens ne mora da dokazuje svoju nesavesnost, već druga strana treba da dokaže njegovu nesavesnost.

Krajem perioda republike i početkom principata zemlja i druga bogat-stva su se već nalazili raspodeljeni u rukama robovlasnika i velikoposednika, što je u velikoj meri uticalo na smanjenje značaja održaja kao instrumenta za prisvajanje tuđe imovine. Sa druge strane, njihovi interesi su bili usmereni ka željama da ta imovina, stečena putem održaja, ne bude prisvojena, putem iste pravne ustanove, od strane drugih lica. Zbog toga se uvode posebna pravila koja u izvesnom smislu redukuju opštost održaja. Doneti su novi zakoni koji su ograničavali održaj: Lex Atinia je donet u II veku pre naše ere i predviđao je da održajem nije moguće steći svojinu na ukradenoj stvari, Lex Plautia je isto to predviđao za stvari koje su oduzete na silu. Uveden je i zahtev da uzu-kapijens mora da drži stvar neprekidno tokom celog trajanja roka koji je bio potreban za nastupanje održaja. Ukoliko bi izgubio državinu makar za jedan dan, došlo bi do prekida zastarelosti, tako da bi sa danom ponovnog stupanja u državinu stvari rok počinjao ponovo da teče.

55


Od svih navedenih ograničenja u klasičnom pravu su izuzeta „samo tri slučaja: 1. Usucapio pro herede 2. Usureceptio fiduciae i 3. Usureceptio ex praediatura.“18

1. Usucapio pro herede – ako bi neko uzeo celu ili deo napuštene za-ostavštine jednog lica i držao je godinu dana, stekao bi svojstvo naslednika iako je nasleđe pribavio bez pravnog osnova, odnosno, iako je bio nesavestan.

2. Usureceptio fiduciae – fiducija je korišćena za ustanovljavanje za-ložnog prava: dužnik (zalogodavac) bi prenosio svojinu na stvari koju zalaže na poverioca (zalogoprimca), koji bi se obavezao da će kada se dug isplati, vratiti svojinu zalogodavcu. Ukoliko zalogopri-mac ne bi preneo svojinu na zalogodavca nakon isplate duga, a za-logodavac dođe u državinu predmetne stvari drugim putem (na pri-mer: od lopova), po isteku godinu dana, zalogodavac će pribaviti svojinu na toj stvari iako je nesavestan i drži stvar a da nema prav-ni osnov. Kraće rečeno, u ovom slučaju zalogodavac dolazi u posed založene stvari.

3. Usureceptio ex praediatura. Ukoliko bi stvar bila prodata na javnoj prodaji (na primer. zbog poreskog duga), pa bivši sopstvenik dođe u posed tj. državinu te stvari, nakon dve godine on će steći svojinu na osnovu držanja te stvari bez obzira na savesnost i pravni osnov.

Usucapio je bio ustanova ius civile i odnosio se samo na rimske građane, tj. samo na zemljište i pokretne stvari u Italiji, ali je bio neprimenljiv na pere-grine i provincijsko zemljište. Zato je u II veku je uvedeno novo pravno sred-stvo: Longis temporis praescriptio,19 čime su bili zaštićeni vlasnici parcela i u provincijama, odnosno kako rimski građani, tako i peregrini. Produženi su i rokovi za sticanje svojine putem ovog instituta: deset godina ako su držalac i vlasnik živeli u istom gradu, oblasti, odnosno dvadeset godina ako su živeli u različitim gradovima, oblastima.

Tokom vladavine Konstantina uveden je još jedan institut: zastarelost jako dugog vremena (longissimi temporis praescriptio). Po njemu, nakon če-trdeset godina dolazilo je do zastarelosti svojinske tužbe, bez obzira na sa-vesnost i osnov držanja. Teodosije je rok skratio na trideset godina. Ukoliko vlasnik u navedenom roku ne podigne tužbu za povraćaj svoje stvari, koja je

18 Stojčević, D., (1955). Rimsko pravo, Beograd, Naučna knjiga, str. 148-159.19 Vidi više: Šarac, M., Lučić, Z., (2011). Rimsko privatno pravo, Split, Naklada Bošković, str. 124-125.

56


u nečijoj državini, on bi po proteku tog roka gubio pravo da tužbom zahteva povraćaj stvari.

4. Zaključno razmatranje

Navedeni slučajevi originarnog sticanja svojine predstavljaju samo je-dan mali segment i zbir pravnih instituta kojima se mogla steći svojina na pokretnim i nepokretnim stvarima, a da prava ne izviru iz prava prethodnog vlasnika. Ovim radom nisu obuhvaćeni derivativni načini sticanja svojine koji počivaju na principu da niko ne može preneti na drugoga više prava nego što i sam ima (Nemo plus iuris ad aliem transferre potest quam ipse haberet) i koje će sigurno biti obrađeno nekim narednim radom. Značaj originarnog sticanja svojine iz rimskog perioda, zahvaljujući Justinijanovoj kodifikaciji,20 i danas je vidljiv u pravima zasnovanim na rimskom pravu, kom pripada i naše pravo. Na primer, institut održaja je u gotovo identičnom obliku iz rimskog prava recipiran i u našem Zakonu o osnovama svojinskopravnih odnosa,21 kompari-rajući kako definiciju tako i rokove za sticanje održaja.

Primer održaja je samo jedan u nizu koji nam govori koliki je značaj rimskog prava i poznavanja njegovih instituta za svakog pravnika. Nasleđe staro par vekova i dalje predstavlja fundament većine prava evropskih zema-lja, uključujući i naše pravo, te sa sigurnošću imamo osnova da možemo da verujemo da će tako i ostati u dogledno vreme.

20 Šarkić, S., (1999). Opšta istorija države i prava, Beograd, Izdavačka kuća Draganić, str.119-120.21 Zakon o osnovama svojinskopravnih odnosa, Službeni list SFRJ, br. 6/80 i 36/90, Službeni list SRJ, br. 29/96, br. 115/05, član 28.

57


Stefanovic NenadAssistant professor, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy

ORIGINAL ACQUISITION OF PROPERTY IN ROMAN LAW

A b s t r a c t

The property is one of the most important concepts and institute of civil law, which, thanks to the teachings of lawyers and advocates of the under-standing of natural rights, has raised its property to such a prominent place in the hierarchy of legal concepts. However, the property has existed for centuries and even in Roman law we find it in a form that even today, as far as the changed form exists. The importance of property, and therefore the way it can be acquired, represents the elementary knowledge of every lawyer. Still Roman lawmakers noticed that there are differences between individual ways of acquiring property, so that modern legal science would subsequently perfect those basic concepts and shape them later. With this work, the author will try to make closer and show all original ways in which property can be acquired under Roman law and try to compare it comparatively with the solutions that are accepted today in our positive law. Knowing that our legal system has its roots in Roman law and that many legal institutions and solutions are reciprocated from it, the impor-tance of property and the way of acquiring it gets even more important.

Keywords: Roman law, acquisition of property, hold, law of real property, ownership

58


Literatura

1. Gams, A., (1988). Svojina, Beograd, IRO Naučna knjiga 2. Građanski zakonik za Kraljevinu Srbiju, sa komentarom. (1927).

Beograd, Izdavačka knjižarnica Gece Kona 3. Jocić, L., (1990). Rimsko pravo, Novi Sad, KR Slavija 4. Malenica, A., (1995). Rimsko pravo, Novi Sad, Pravni fakultet u

Novom Sadu 5. Milošević, M., (2005). Rimsko pravo, Beograd, Nomos 6. Romac, A., (1981). Izvori rimskog prava, Zagreb, Pravni fakultet u

Zagrebu 7. Stanojević, O., (2003). Rimsko pravo, Sarajevo, Pravni fakultet

Univerziteta u Sarajevu 8. Stefanović, N., (2018). Pojam, pravna priroda i zaštita državine u:

Milorad Bejatović (urednik), Usaglašavanje pravne regulative sa prav-nim tekovinama Evropske unije – zbornik referata sa međunarodnog naučnog skupa, prof. dr Slavko Carić, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, str. 29-37

9. Stefanović, N., (2018). Koncept svojine u rimskom pravu, Pravo teo-rija i praksa, 35 (4-6), str. 17-29

10. Stojčević, D., (1955). Rimsko pravo, Beograd, Naučna knjiga11. Stojčević, D., (1988). Rimsko privatno pravo, Beograd, Savremena

administracija12. Šarac, M., Lučić, Z., (2011). Rimsko privatno pravo, Split, Naklada

Bošković13. Šarkić, S., (1999). Opšta istorija države i prava, Beograd, Izdavačka

kuća Draganić14. Šarkić, S., (2017). Osnovi pravne istorije, Beograd, Službeni glasnik i

Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu15. Šarkić, S., (2017). Osnovi rimskog prava, Beograd, Službeni glasnik i

Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu16. Zakon o osnovama svojinskopravnih odnosa, Službeni list SFRJ, br.

6/80 i 36/90, Službeni list SRJ, br. 29/96, 115/05

59

* Docent, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

Maksimović Sanja*

OBAVEZE I ODGOVORNOSTI POSLENIKA ANGAŽOVANOG PO UGOVORU O DELU

REZIME: Ugovori zaključeni intuitu personae su takvi ugovori kod kojih lična svojstva jednog ili oba ugovornika predstavljaju od-lučujući element njihove saglasnosti, tako da je izvršenje obaveza ili sticanje prava strogo u vezi sa ugovornikom zbog čijih je ličnih svoj-stava ugovor i zaključen. Ugovor o delu se uvek zaključuje kao ugo-vor intuit personae i upravo je to jedna od njegovih glavnih osobina. Obaveze poslenika su: izvršenje dela u smislu obavljanja određenog fizičkog ili intelektualnog rada, odnosno postizanje određenog rezul-tata, izvršenje posla u ugovorenom roku, bitno je i da posao obavi on lično, kao i garancija za svojstva i predaja izrađene stvari naručiocu. Pored ovih obveza, poslenik je dužan i da skrene pažnju naručiocu o nedostacima materijala.

Ključne reči: ugovor o delu, poslenik, odgovronost za izradu dela

Uvod

Ugovor je akt saglasnosti volja koji uzrokuje određene pravne posledice. Njime se stvaraju prava i obaveze za određena lica. U tome se sastoji njegovo dejstvo u najopštijem smislu. Izvesni pravnici tvrde da je ugovor „zakon“, što je češći slučaj u stranom zakonodavstvu. Radišić u tom smislu navodi, iako ugovor ima snagu zakona, on nije zakon u uobičajenom značenju, u stvari to je ugovor u posebnom smislu. Obzirom da njega nisu doneli državni zako-nodavni organi u naročitom postupku, već fizička i pravna lica saglasnošću svojih volja, prema tome, on ne važi za sve pravne subjekte, kao što važe državni zakoni, već samo za neke od njih. Ugovor kao zakon važi samo za njegove tvorce, odnosno za lica koja u njemu učestvuju. Za treća lica, ugovor

UDK: 349.22

60


ne proizvodi ni prava, a ni obaveze. Bitno je napomenuti da se trećim licima smatraju ona lica koja ni na koji način nisu učestvovala u zaključenu ugovora. Kod uzajamnih ugovora obaveza jedne strane čini osnov obaveze druge stra-ne. Pod dejstvom ugovora o delu podrazumeva se realizacija prava i obaveza naručioca i poslenika kao strane ugovarača, od nastanka ovog ugovora, pa do pozitivnog ili negativnog ishoda njihovih ugovornih odnosa. U stvari to su prava i obaveze strana koja proizilaze iz ovog ugovora. Obaveze poslenika su: izvršenje dela u smislu obavljanja određenog fizičkog ili intelektualnog rada, odnosno postizanje određenog rezultata, izvršenje posla u ugovorenom roku, bitno je i da posao obavi on lično, kao i garancija za svojstva i predaja izrađene stvari naručiocu. Pored ovih obaveza, poslenik je dužan i da skrene pažnju naručiocu o nedostacima materijala. Dok je naručilac posla dužan da isplati određenu naknadu za izvršeno delo, i da primi rad koji je izvršen prema odredbama ugovora i pravilima posla.

1. Obaveze poslenika

Ugovorom o delu poslenik se obavezuje naručiocu da će obaviti odre-đeni posao. Postavlja se pitanje kakav je to posao koji treba da obavi posle-nik? Taj posao može da znači stvaranje nove fizičke stvari, kao što je izrada drvenog stola, izrada odeće, cipela, nove haljine, slike, skulpture itd. Može da znači i promenu već postojeće fizičke stvari, kao što je farbanje ograde, popravka frižidera, popravka automobila itd. Međutim, posao poslenika može da bude i izvršenje neke usluge. U ovim slučajevima zakon govori o obavezi izvršenja nekog fizičkog ili intelektualnog rada. Okvir ovih poslova je veoma širok jer on obuhvata ne samo poslove zasnovane na nekoj telesnoj stvari, kao što je proizvodnja nove stvari, opravka već postojeće stvari, već i poslove umetničke, naučne ili literarne vokacije. Drugim rečima, fizička i intelektual-na snaga poslenika, bez obzira na upotrebu pomoćnih sredstava angažovana u smislu izvršenja određenog rada, predstavlja imanentno svojstvo ugovora o delu.1 Posao koji poslenik obavi mora biti izvršen blagovremeno i uredno. Što se tiče blagovremenosti poslenik treba posao da obavi u ugovoreno vreme. Ugovor je primarni izvor poslenikove obaveze, osim imperativnih zakonskih odredbi, kojih za ugovor o delu, po pravilu, nema. U slučaju kada strane nisu ugovorile predviđeno vreme izvršenja posla, onda se ono određuje prema vr-sti i prirodi konkretnog posla, vodeći računa o odgovarajućem standardu, od-nosno uzima se ono vreme koje je razumno potrebno za odgovarajući posao.

1 Perović S., (1980). Obligaciono pravo. Beograd, Privredna štampa, str. 710-711.

61


Poslenik nije dužan samo da obavi posao već to mora da učini stručno, prema pravilima svoje struke i naravno, savesno.2 Obzirom, da ugovor o delu pri-pada grupi ugovora sa naknadom, na njega se primenjuje član 121 Zakona o obligacionim odnosima, koji propisuje da svaki ugovarač odgovara za mate-rijalne nedostatke svog ispunjenja. Kao i da, ugovarač odgovara i za pravne nedostatke ispunjenja i dužan je da štiti drugu stranu od prava i zahteva trećih lica kojima bi njeno pravo bilo isključeno ili suženo.3 Poslenik je dužan, na-kon izvršenog posla da stvar preda naručiocu, a ovaj je u obavezi da stvar pre-gleda i u slučaju nedostataka, odmah obavesti poslenika. Prema tome, tri su osnovne obaveze poslenika, a to su: obaveza izvršenja dela, obaveza saradnje tokom izvršenja dela i obaveza predaje izrađene stvari.

2. Kvalitet poslenikovog materijala i nedostaci materijala

Kod ugovora o delu, izrada dela zavisi kako od kvaliteta poslenikovog rada, tako i od kvaliteta materijala. U slučaju kada je ugovoreno da poslenik izradi stvar od svog materijala, dužan je stvar izraditi od materijala koji je kvaliteta određenog ugovorom. Međutim, ako u ugovoru nije naveden kva-litet materijala, poslenik je dužan dati materijal srednjeg kvaliteta. Šta se smatra srednjim kvalitetom materijala? Pojam srednjeg kvaliteta određuje se prema odgovarajućem standardu, a ceniće se od slučaja do slučaja. Srednji kvalitet materijala, predstavlja prosečno dobar materijal, odnosno, neku sredi-nu između najboljeg i najlošijeg kvaliteta. Poslenik je u obavezi dati materijal srednjeg kvaliteta, međutim u zavisnosti od posla, dužan je proceniti koji ma-terijal je odgovarajući, pa na osnovu toga je dužan dati materijal odgovarajuć-eg kvaliteta.4 Zakon propisuje da je poslenik odgovoran naručiocu za kvalitet upotrebljenog materijala, isto kao prodavac.5 U tom smislu poslenik odgo-vara za nedostatke materijala. Nedostatak materijala postoji: ako stvar nema svojstva za njenu redovnu upotrebu ili za promet; ako stvar nema potrebna svojstva za naročitu upotrebu, za koju je kupac nabavlja, a koja je bila poznata prodavcu ili mu je morala biti poznata; ako stvar nema svojstva i odlike koje su izričito ili prećutno ugovorene, odnosno propisane; kada je prodavac pre-dao stvar koja nije saobrazna uzorku ili modelu, osim ako su uzorak ili model

2 Perović S., Stojanović D., (1980). Komentar Zakona o obligacionim odnosima: knjiga druga. Kragujevac, Pravni fakultet; Gornji Milanovac, Kulturni centar, str. 302-303. 3 Član 121, stav 1 i 2 Zakon o obligacionim odnosima sa registrom pojmova : prvo izdanje, (2008). priredio Ožegović N., Beograd, Poslovni biro, str. 35. 4 Perović S., Stojanović D. (1980). op. cit, str. 299. 5 Član 602, stav 2, Zakon o obligacionim odnosima sa registrom pojmova, op. cit., str. 135.

62


pokazani samo radi obaveštenja.6 Dakle, poslenik je dužan da upozori naručio-ca posla o svim bitnim nedostacima materijala. Poslenikova obaveza upozo-ravanja naručioca proizilazi iz pretpostavke da je on stručan za obavljanje ugovorenog posla, te je dužan proceniti koji kvalitet materijala je potreban za valjanu izradu ugovorene stvari. Osnovna obaveza poslenika je da ugovoreni posao izvrši sa pažnjom dobrog stručnjaka, što je saglasno sa članom 18, stav 2 ZOO,7 a to znači, načelno, da ni nepravilno postupanje naručioca ne može da ublaži odgovornost poslenika. U slučaju, kada naručilac daje materijal za izvršenje ugovora o delu, čak ni tada se poslenik ne oslobađa odgovornosti za nedostatke dela koji su posledica svojstva toga materijala. Poslenik je dužan materijal ispitati savesno kao da se radi o materijalu koji je sam dao i dužan je da upozori naručioca na nedostatke materijala. Obzirom, da je obavezan da postupa kao dobar stručnjak, za povredu ove svoje obaveze ne odgovara samo onda kada je nedostatke stvarno uočio, već i onda kada ih je prema svo-joj pretpostavljenoj profesionalnoj stručnosti morao zapaziti, a naručiocu nije na njih skrenuo pažnju. Međutim, kada ipak, naručilac insistira na upotrebi materijala sa nedostatkom, poslenik se oslobađa odgovornosti za eventualne nedostatke dela, koji bi bili posledica svojstva primljenog materijala. U tom slučaju posao će obaviti prema uputstvima naručioca. Poslenik može odbiti izvršenje dela zbog nedostataka materijala, ako je očigledno da taj materijal nije podoban za naručeno delo, ako bi izrada od zahtevanog materijala mogla narušiti ugled poslenika, kada bi izrada stvari iz nepodobnog materijala mo-gla prouzrokovati opasnost po zdravlje ili telesni integritet naručioca ili ljudi uopšte, ako bi upotreba tog materijala bila protivna propisima, standardima i sl. Poslenik bi u ovim slučajevima bio oslobođen izvršenja obaveze, ukoliko bi, ipak delo izradio, bio bi odgovorna za njegove nedostatke. Pravo na raski-danje ugovora u ovim slučajevima ima posleni, ako naručilac ne bi umesto nepodobnog materijala obezbedio kvalitetni materijal. Dakle, poslenik se ne bi mogao osloboditi odgovornosti za nedostatke izrađenog dela, čak ni onda kada bi naručeno delo izradio po nepravilnom nalogu naručioca. Budući da je poslenik odgovoran kao stručan privrednik za kvalitet obavljenog posla, dužan je da proveri pravilnost naloga naručioca sa profesionalnom pažnjom i da ga upozori na nedostatke u primljenom nalogu. U suprotnom, smatraće se da je povredio svoju ugovornu obavezu, pa postoji mogućnost da odgovara

6 Član 479, Ibid., str. 111. 7 Strana u obligacionom odnosu dužna je da u izvršavanju obaveza iz svoje profesionalne delatnosti postupa s povećanom pažnjom, prema pravilima struke i običajima (pažnja dobrog stručnjaka).

63


za naknadu štete.8 U tom smislu, Cigoj zauzima stav, da prirodi posla ne od-govaraju uputstva koja predstavljaju izmenu prvobitnih planova, prvobitnih uputstava, sem u slučaju ugovora o građenju, što je posebno regulisano zako-nom. Uputstva koja naručilac daje prema opštem regulisanju ugovora o delu su samo takva uputstva koja dopunjuju prvobitne planove i uputstva, a da se ne traži njihova izmena.9

3. Obaveza izvršenja dela

Zakon o obligacionim odnosima propisuje, da je poslenik dužan da izvrši delo onako kako je ugovoreno i da to delo izvrši po pravilima struke. Osnovno pravilo kod ugovora odelu je, da naručilac naručuje delo onako kako njemu odgovara i daje tačna uputstva za izradu tog dela posleniku, a poslenik je dužan da to delo izvrši po pravilima svoje struke. Poslenik je takođe dužan da delo izvrši u ugovoreno vreme, a ukoliko vreme nije određeno, onda za vreme koje je razumno potrebno za takve poslove. Obzirom da je poslenik, po pra-vilu specijalizovan za poslove koje treba da izradi po zamisli naručioca, dužan je da naručioca obavesti, odnosno upozori na posledice ako kvalitet materijala ne odgovara. Poslenik može i da odbije zahtev naručioca, ako smatra da izra-da dela od predatog materijala nije podobna za naručeno delo, posebno ako bi takva izrada mogla naneti štetu ugledu poslenika. Poslenik može da odbije zahtev naručioca, čak i kada se naručeno delo radi sa materijalom poslenika, u tom slučaju poslenik je dužan da upozori naručioca o nedostacima u nje-govom nalogu, kao i na druge okolnosti koje je znao ili morao znati, a koje mogu biti od značaja za naručeno delo.U praksi se često sreće, da poslenik da svoju ponudu, pre zaključenja ugovora, a u vezi dela koje treba da izradi po nalogu naručioca. U ponudi poslenik specificira radove i ponudi cenu, a može, po potrebi i da predloži i izvođenje naknadnih radova, ukoliko to bude potrebno, a nemoguće ih je predvideti pre zaključenja ugovora. O naknadnim radovima se mogu dogovoriti u toku izrade, kao i o naknadnim troškovima. U teoriji se smatra, ako je zaključen ugovor o delu, da je u samom ugovoru navedeno o kojoj je stvari reč, kako treba da se izradi, od čijeg materijala i ka-kvog kvaliteta, kao i rok izrade, cena i sve ostalo što karakteriše takav ugovor. Međutim, kao što vidimo, to može biti samo pretpostavka.U svakom slučaju,

8 Blagojević T. B., Krulj V. (redaktori), (1983). Komentar zakona o obligacionim odnosima – druga knjiga – drugo izdanje. Beograd, Savremena administracija, str. 1504-1505. 9 Cigoj S., (1985). Komentar obligacijskih razmerij – veliki komentar Zakona o obligacijskih razmerjih dr. Knj. 3. Ljubljana, Uradni list SR Slovenije, str. 1763-1764.

64


karakteristika ugovora o delu je da poslenik naručiocu izradi stvar onakvu kakvu je on želeo. To mogu biti prosta, a i složena dela. Ukoliko se radi o složenim delima, po pravilu, sačinjava se pismeni ugovor. Poslenik koji je specijalizovan za izradu ili opravku pojedinih uređaja, dužan je da izvede sve radove da se izrađeno delo može upotrebljavati prema svojoj nameni. Izuzev, ako naručilac nije zahtevao što drugo. Kada kažemo da je poslenik dužan da izvrši delo po pravilima struke, smatra se da je dužan da postupa po pravilima svoje struke. Što znači, da poslenik koji je kvalifikovan za izradu određenog dela, ima obavezu da postupa sa povećanom pažnjom, sa stručnošću, kako mu nalažu pravila struke. Takav poslenik se ne može osloboditi odgovornosti za neke svoje propuste u izradi naručenog dela, ni u slučaju kada je materijal dao naručilac. Obzirom da poslenik najbolje zna koji materijal najbolje odgovara i kako se ima izraditi naručeno delo.10 Prilikom istraživanja i obrade ove teme, a u vezi sa napred navedenim tvrdnjama, nameće se pitanje, zašto naglašavati da je poslenik obavezan da obavi posao sa posebnom pažnjom „ ako je posle-nik kvalifikovan“; „ako je posao vezan za poslenikovu struku“? Poslenik je u obavezi u svakom slučaju stručno, savesno, kvalitetno i sa pažnjom dobrog privrednika, izvršiti ugovoreni posao. Budući da, ukoliko neko lice nije struč-no za određeni, naručeni posao, u obavezi je o tome obavestiti naručioca. U suprotnom, dovodi se u sumnju, da poslenik naručioca dovodi u zabludu. Što je naravno, mana volje, te takav ugovor, ne proizvodi pravna dejstva. Bitno je naglasiti da je poslenik u obavezi da lično izvrši delo. Posebno, ako je na-ručilac u momentu zaključenja ugovora imao u vidu njegove lične osobine. Odnosno ako je predviđeni posao bio strogo vezan za lična svojstva posleni-ka, njegov talent ili stručnost, onda samo on mora izvršiti posao. Poslenik je dužan izvršiti delo za određeno vreme. Ukoliko vreme nije ugovorom određe-no, onda je poslenik u obavezi da posao izvrši za vreme koje je razumno potrebno za takve poslove.11 Ukoliko se ispunjenje ne izvrši blagovremeno, uzrok zakašnjenja ne mora biti uvek na strani poslenika. Ugovor o delu i pored obaveze poslenika da izvrši predviđeni posao javlja se kao akt koji u izvesnom smislu sjedinjuje napore oba ugovornika da postignu i ostvare nameravani posao, za to su i predviđene obaveze poslenika s jedne i obaveze naručioca s druge strane i svaka od njih ima svoje posebno „pravno ruho“ koje je u slučaju povrede praćeno različitim pravnim posledicama.12 Dakle,

10 Veljković D., (2008). Ugovori u privredi – sa sudskom praksom, primerima ugovora i tužbama za ostvarenje prava iz tih ugovora, prvo izdanje, Beograd, Poslovni biro, str. 812-813.11 Član 607. stav 2. Zakona o obligacionim odnosima sa registrom pojmova, op. cit., str. 137.12 Perović S.(1980). Obligaciono pravo. Beograd, Privredna štampa, str. 720-727.

65


u toku ispunjenja obaveze poslenika mogu nastupiti prepreke koje proizilaze iz oblasti naručioca, s tim što se za naručioca ne traži krivica što je nastala prepreka. Kada takve prepreke nastanu za ugovor o delu važi teorija o intere-snim sferama, po kojoj svaka strana treba da snosi rizik za one okolnosti koje proizilaze iz njene pravne sfere, odnosno iz sfere koju svaka strana u ugovoru ima pod svojim nadzorom.13 Naš zakon propisuje, da poslenik ne odgovara za zadocnjenje nastalo zbog toga što mu naručilac nije predao materijal na vreme, kao ni zbog toga što je tražio izmene, a ni u slučaju kada mu naruči-lac nije isplatio dužan predujam. Uopšte ne odgovara za zadocnjenje nastalo ponašanjem naručioca.14 Ako strane u ugovoru nisu odredile rok ispunjenja, okolnosti koje prate ugovor o delu, mogu da ukažu kada posao treba da bude izvršen. U tom smislu, ako je potrebno postavljanje veštačke trave na fudbal-ski teren zbog bitne utakmice, poslenik mora izvršiti posao do tog dana. Ako dođe do zakašnjenja krivicom poslenika, on pada u docnju i snosi posledice neispunjenja ugovorene obaveze.15

4. Poveravanje posla trećem licu

Ugovor o delu je karakterističan po tome što se najčešće zaključuje s obzirom na svojstva ugovornika, odnosno radi se o ugovoru intuitu personae. Prema tome, poslenik je, najčešće, dužan da sam lično izvrši obavezu iz ugo-vora o delu. Međutim, postoje slučajevi, kada on tu obavezu može poveriti trećem licu. Ako poslenik potpuno ili delimično poveri izvršenje posla trećem licu, njegova odgovornost prema naručiocu ne prestaje. Poslenik je i u tom slučaju odgovoran naručiocu za blagovremeno, uredno i kvalitetno izvrše-nje posla.16 U slučaju kada je poslenik poverio izvršenje posla trećem licu, u ugovornom odnosu i dalje ostaju poslenik i naručilac posla koji su zaključili ugovor o delu. Na mesto poslenika prema naručiocu ne stupa treće lice, iako je to lice izradilo delo po želji naručioca. Odnos između poslenika i trećeg lica je, poseban odnos, obzirom da je to lice radilo po nalogu poslenika i što poslenik odgovara naručiocu za izvršeni rad.17 Kada poslenik ne može sam da izvrši ugovoreni posao, za izvršenje tog posla može da angažuje saradnike, odnosno pomoćnike koji nisu u radnom odnosu kod njega. Poslenik u ovom slučaju ne poverava pomoćniku da sam izvrši delo, već samo da mu pomogne

13 Cigoj S., op. cit., str. 1779.14 Član 607, stav 3, Zakona o obligacionim odnosima sa registrom pojmova, op. cit., str. 137.15 Perović S., op. cit., str. 721.16 Simonović D., (2007). Ugovorna čitanka – knjiga prva. Beograd, Službeni glasnik, str. 589.17 Veljković D., op. cit., str. 816.

66


pri izvršavanju naručenog dela. Ukoliko, prilikom obavljanja posla pomoć-nik prouzrokuje štetu trećem licu, pored njega je odgovorno za štetu i lice koje ga je angažovalo. Profesor Radovanov navodi razliku između ugovorne odgovornosti i vanugovorne, odnosno deliktne odgovornosti. Kod ugovorne odgovornosti, između lica koje je angažovalo pomoćnika i oštećenog, već postoji obligaciono-pravni odnos, odnosno ugovorni odnos. U tom slučaju, lice koje je angažovalo pomoćnika, je poslenik, a oštećeni je naručilac posla iz ugovora o delu, npr. naručilac posla je angažovao poslenika da mu popravi automobil. Poslenik, angažuje pomoćnika da mu pomogne u popravci auto-mobila. Ukoliko prilikom popravke pomoćnik svojom radnjom pričini štetu na automobilu, za štetu je pored pomoćnika odgovoran i poslenik. Poslenik odgovara za štetu, jer je on angažovao pomoćnika, a ovaj je izvršavajući po-sao po nalogu poslenika pričinio štetu. Poslenik, dakle, snosi rizik nepropi-snog ponašanja svog pomoćnika. Da bi se poslenik oslobodio odgovornosti, potrebno je dokazati, da postupanje pomoćnika u obavljanju posla, nije direk-tno krivica poslenika. U slučaju deliktne odgovornosti, pored poslenika, za štetu odgovara i pomoćnik. Ako poslenik naknadi štetu, on ima pravo regresa prema pomoćniku, ako se dokaže da je pomoćnik isključivo kriv za nastalu štetu. Obaveza naknade štete se deli između poslenika i pomoćnika, ukoliko se dokaže njihova podeljena odgovornost. Kod deliktne odgovornosti, posle-nik odgovara za nastalu štetu, ukoliko nije pokazao potrebnu pažnju pri izbo-ru pomoćnika. Pažnja zavisi od vrste posla, obrazovanja i iskustva pomoćni-ka. U ovom slučaju poslenik se može osloboditi odgovornosti, ako se dokaže da bi šteta svakako nastupila, bez obzira na pažnju poslenika. Takođe, kod deliktne odgovornosti postoji solidarna odgovornost poslenika i pomoćnika, ukoliko se dokaže da je i pomoćnik kriv za nastalu štetu.18 Prema Zakonu o obligacionim odnosima, za naplatu svojih potraživanja od poslenika, njegovi saradnici mogu se obratiti neposredno naručiocu i zahtevati od njega da im isplati ta potraživanja na teret svote koju u tom času duguje posleniku, ako su ta potraživanja priznata.19 Ovde je zakonodavac napravio izuzetak, obzi-rom da pomoćnici nisu u ugovornom odnosu sa naručiocem posla. Prema tome, kod ugovora o delu, saradnici poslenika za naplatu svojih potraživanja mogu direktno da se obrate naručiocu posla, iako nisu u ugovornom odnosu sa njim, već sa poslenikom, koji im je obavezan platiti naknadu za obavljeni rad. Uslov za ovakvo neposredno obraćanje naručiocu je da su potraživanja

18 Radovanov A., (2011). Obligaciono pravo – opšti deo. Bijeljina, Univerzitet Singerija, str. 250-252.19 Član 612, Zakon o obligacionim odnosima sa registrom pojmova, op. cit., 138.

67


saradnika priznata. Kada naručilac isplati potraživanje neposredno posleni-kovim saradnicima, on to vrši na teret sredstava koja duguje posleniku i u granicama duga prema njemu. Isplatom potraživanja saradnicima, naručilac posla se u visini isplaćene svote oslobađa obaveze prema posleniku.20 To pra-vo saradnici poslenika ne bi imali, ako je u ugovoru o delu predviđeno da će naručilac isplatiti naknadu posleniku za izvršeno delo tek po isporuci tog dela, u određenom roku. Ukoliko bi došlo do spora, naručilac bi mogao isticati prigovor nedostatka pasivne legitimacije prema tužbenom zahtevu saradnika, pozivajući se na ugovor o delu, po kome njegova obaveza isplate dospeva tek kada mu bude predato ugovoreno delo. U tom slučaju, saradnik može da ostvari svoje pravo naplate od naručioca tek ako mu poslenik i posle preda-je dela naručiocu ne isplati odgovarajući dug.21 Ukoliko bi došlo do spora između ugovornih strana, odnosno između naručioca i poslenika, a zbog ne-isplaćene naknade od strane naručioca. Saradnik bi imao pravo da učestvuje u sporu na strani poslenika u svojstvu umešača. Umešač je treće lice koje se, da bi ostvarilo neki svoj pravni interes, pridružuje jednoj od stranaka, kako bi pomoglo da stranka kojoj se pridružio uspe u sporu. Da bi se neko treće lice pojavilo kao umešač u parnici, mora za to da ima pravni interes. Takav interes postoji kada presuda u parnici utiče neposredno ili posredno na njegove prav-ne odnose.22 Saradnik bi imao interes da se pojavi kao umešač u parnici, ako mu poslenik nije isplatio naknadu za izvršeni rad, a tu obavezu poslenik nije izvršio zbog neisplaćenog dugovanja naručioca posla prema njemu. Dakle, ukoliko poslenik pokrene spor pred nadležnim sudom, radi namirenja svojih potraživanja od strane naručioca, saradnik, kako bi pomogao posleniku da ostvari svoja prava, a svakako i zbog svog interesa, uključiće se u parnični postupak u svojstvu umešača, odnosno na to ima pravo.

5. Predaja izrađene stvari naručiocu i odgovornost za nedostatke

Poslenik je dužan predati naručiocu izrađenu ili opravljenu stvar. Poslenik se oslobađa ove obaveze ako stvar koju je izradio ili opravio propad-ne iz uzroka za koji on ne odgovara.23 Iz zakonske odredbe, proizilazi obaveza

20 Simonović D., op. cit., str. 589-590.21 Veljković D., op. cit., str. 819.22 Radovanov A. (2011). Građansko procesno pravo – parnični, vanparnični i izvršni postupak, drugo, izmenjeno i dopunjeno izdanje. Novi Sad, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, str. 118.23 Član 613, op. cit., str. 138.

68


poslenika da preda naručiocu izrađenu ili opravljenu stvar. Dužan je postupati kao dobar privrednik, odnosno sa potrebnom pažnjom prilikom izrade stvari koja mu je poverena po ugovoru o delu. Obaveza poslenika je da stvar preda naručiocu u ugovorenom roku, (ako rok nije ugovoren, određuje se prema vrsti posla), sa svim svojstvima kvaliteta i kvanititeta, kako je to ugovorom određeno. Upravo iz tog razloga poslenik je dužan da vrši nadzor nad radom svojih saradnika ili trećih lica. Obzirom da je on odgovoran za njihov rad, ako bi došlo do neke štete, poslenik bi odgovarao za ispravnost i kvalitet izrađene stvari. Vreme predaje stvari kod ugovora o delu je izuzetno značajno. Ako po-slenik ne preda stvar u roku koji je ugovorom predviđen ili u roku koji se po prirodi posla pretpostavlja, pada u docnju i snosi sve posledice dužničke doc-nje. Akt predaje stvari je važan zbog slučajne propasti stvari. Ukoliko je delo izrađeno od materijala poslenika, on snosi rizik slučajne propasti stvari, a ako je materijal dao naručilac, onda on snosi rizik. Da bi poslenik mogao biti oslo-bođen od odgovornosti, potrebno je da postoje sledeće okolnosti: da poslenik nije mogao da spreči, otkloni ili izbegne okolnosti koje su dovele do toga da nije bio u mogućnosti da izvrši svoju obavezu; da je poslenik u obavezi da dokaže da nije mogao izvršiti svoju obavezu, odnosno da je zakasnio sa ispu-njenjem svoje obaveze. U ovom slučaju se radi o neizvršenju obaveze nastale iz okolnosti koje su dovele do toga da poslenik nije bio u mogućnosti da izvrši svoju obavezu posle zaključenja ugovora. Jedan od slučajeva koji bi doveli do nemogućnosti ispunjenja obaveze od strane poslenika je viša sila. Viša sila predstavlja osnov za oslobođenje od odgovornosti za neizvršenje obaveze.24 Ugovor o delu smatra se realizovanim momentom stavljanja stvari naručio-cu na raspolaganje i njegovim blagovremenim obaveštavanjem. Saglasno sa Zakonom o obligacionim odnosima, naručilac je dužan pregledati izvršeno delo čim je to po redovnom toku stvari moguće i o nađenim nedostacima bez odlaganja obavestiti poslenika. Ako naručilac na poziv poslenika da pregleda i primi izvršeni rad to ne uradi bez opravdanog razloga, smatra se da je rad primljen. Posle pregleda i primanja izvršenog rada poslenik više ne odgovara za nedostatke koji su se mogli opaziti običnim pregledom, izuzev ako je znao za njih, a nije ih pokazao naručiocu.25 Ugovor o delu je dvostran ugovor, što znači da obe strane imaju svoja prava i obaveze. Naručilac je dužan prili-kom preuzimanja dela, pregledati to delo, odnosno ako vreme nije određeno ugovorom, onda kada je to prema redovnom toku moguće. Dužan je utvrditi kvalitet i eventualne nedostatke izvršenog dela, odnosno to je njegovo pravo.

24 Veljković D., op. cit., str. 819-820.25 Član 614, Zakon o obligacionim odnosima sa registrom pojmova, op. cit., str. 138.

69


Poslenik je dužan omogućiti naručiocu pregledanje dela. Po nalogu naručioca pregled može da izvrši i neko drugo lice ili, u određenim slučajevima i komi-sija. U slučaju kada naručilac na poziv poslenika da pregleda i primi delo, to ne uradi bez opravdanog razloga, smatra se da je rad primio. Propuštanjem radnje pregledanja i preuzimanja dela, naručilac sebe dovodi u nepovoljan položaj, jer gubi pravo da traži od poslenika naknadu štete. U tom slučaju svu nastalu štetu snosi naručilac, jer je propustio da izvrši određene radnje, koje bi, da su izvršene, sprečile nastupanje štete. Kada je naručilac primio delo, bez prigovora, smatra se da je posao bio bez nedostataka. Prigovori zbog ne-dostataka koji su se mogli uočiti običnim pregledom, ne mogu se naknadno podnositi. Neblagovremeni prigovori ne proizvode pravno dejstvo. Ipak, po-slenik odgovara za nedostatke koji su se mogli uočiti običnim pregledom, čak i ako, naručilac nije uložio blagovremene prigovore, kada je poslenik za te nedostatke znao, a nije o njima prilikom predaje obavestio naručioca.26 Pored vidljivih nedostataka na izvršenom delu mogu postojati i skriveni nedostaci. Kada su u pitanju skriveni nedostaci, naručilac je dužan, nakon uočavanja tih nedostataka o tome obavestiti poslenika. Naručilac je dužan obavestiti posle-nika o nedostacima u roku koji ne može biti duži od mesec dana, računajući od dana otkrivanja nedostataka. Kako bi se poslenik smatrao odgovornim za nedostatke na delu, a koji su se uočili nakon predaje dela naručiocu, potrebno je da su ti nedostaci postojali pre predaje dela naručiocu, a da ih ni naručilac ni poslenik nisu primetili u momentu predaje dela naručiocu. U tom smislu smatraju se neki unutrašnji nedostaci na delu, a nastali su usled nepažnje po-slenika prilikom izrade dela. Za nedostatke na delu koji su se kasnije pojavili, a za koje je naručilac znao ili morao znati, poslenik ne odgovara. Međutim, ukoliko je naručilac znao za nedostatke prilikom prijema dela, ali je sma-trao da oni neće otežavati upotrebu dela, ali su ti nedostaci u toku korišćenja povećani, tako da delo nije za dalju upotrebu, naručilac, pak, ima pravo da traži od poslenika da ukloni nedostatke i da mu naknadi štetu, utoliko pre što postoji mogućnost da naručilac posla uopšte nije stručan i ne razume se u izra-du ugovorenog dela. Rokovi u kojima naručilac može preduzimati određene radnje protiv poslenika su mesec dana, subjektivni rok, odnosno prekluzivni rok i apsolutni rok od dve godine. Ako je naručilac u roku od mesec dana uočio nedostatke, a o tome nije obavestio poslenika, gubi pravo da od posle-nika traži otklanjanje nedostataka ili bilo kakvu naknadu štete, odnosno pro-tekom vremena od dve godine, naručilac ne može da ostvari bilo kakva prava

26 Blagojević T. B., Krulj V., op. cit., str. 1509.

70


prema posleniku.27 Iz prethodnog izlaganja uočava se da je naručilac dužan u slučaju vidljivih nedostataka o tome obavestiti poslenika bez odlaganja, dok kod skrivenih nedostataka, naručiocu je ostavljen subjektivni rok od mesec dana i objektivni rok od dve godine, u kojem je dužan obavestiti poslenika o nedostacima. Od dana učinjenog obaveštenja počinje teći rok od godinu dana u kome naručilac može svoje pravo ostvariti sudskim putem. Istekom navedenog roka, to pravo se gasi. Međutim, naručilac može protiv poslenika istaći svoje pravo na sniženje naknade i na naknadu štete i posle isteka roka od godinu dana, kao prigovor na poslenikov zahtev da mu se isplati naknada za izvršeno delo. Kako bi naručilac ostvario ovo svoje pravo, potrebno je da je blagovremeno obavestio poslenika o nedostacima. Obaveštavanje posle-nika o postojanju određenih nedostataka uvek se javlja kao prethodni uslov za ostvarenje prava naručioca. To pravo naručilac ne bi mogao koristiti, uko-liko nije blagovremeno, odnosno u roku od mesec dana obavestio poslenika o uočenim nedostacima.28 Poslenik je dužan da naručioca, prilikom predaje dela, obavestiti o svim nedostacima koji su njemu poznati. Propuštanjem te radnje, odnosno obaveze, dovodi se u sumnju da je poslenik imao nameru prevariti naručioca. U tom slučaju poslenik gubi pravo isticanja prigovora na neodgovorno i neblagovremeno ponašanja naručioca, tj. na sve radnje u vezi sa prijemom dela, kao i na propuste naručioca u pogledu rokova kada je bio dužan da obavesti poslenika, te da ostvari prava kod suda. Sve nave-deno poslenik nema pravo da osporava kasnijim ponašanjem naručioca, koji je ta prava izgubio protekom određenog vremena. Pošto poslenik nije obave-stio naručioca o nedostacima, a znao je za njih ili je morao znati, smatra se da se ponašao suprotno načelu poštenja i savesnosti. U tom slučaju poslenik snosi posledice takvog ponašanja, te naručilac ima pravo tražiti da se ugovor poništi.

Zaključak

Ugovorom o delu poslenik se obavezuje naručiocu da će obaviti odre-đeni posao. Taj posao može da znači stvaranje nove fizičke stvari, kao što je izrada drvenog stola, izrada odeće, cipela, nove haljine, slike, skulpture itd. Može da znači i promenu već postojeće fizičke stvari, kao što je farbanje ogra-de, popravka frižidera, popravka automobila itd. Međutim, posao poslenika može da bude i izvršenje neke usluge. U ovim slučajevima zakon govori o

27 Perović S., Stojanović D., op. cit., str. 310 ; Veljković D., op. cit., str. 821-822.28 Perović S., Stojanović D., op. cit., str. 311.

71


obavezi izvršenja nekog fizičkog ili intelektualnog rada. Posao koji poslenik obavi mora biti izvršen blagovremeno i uredno. Što se tiče blagovremenosti poslenik treba posao da obavi u ugovoreno vreme. Kod ugovora o delu, izrada dela zavisi kako od kvaliteta poslenikovog rada, tako i od kvaliteta materijala. Osnovno pravilo kod ugovora odelu je, da naručilac naručuje delo onako kako njemu odgovara i daje tačna uputstva za izradu tog dela posleniku, a poslenik je dužan da to delo izvrši po pravilima svoje struke. U slučaju kada je poslenik poverio izvršenje posla trećem licu, u ugovornom odnosu i dalje ostaju posle-nik i naručilac posla koji su zaključili ugovor o delu. Poslenik je dužan predati naručiocu izrađenu ili opravljenu stvar. Poslenik se oslobađa ove obaveze ako stvar koju je izradio ili opravio propadne iz uzroka za koji on ne odgovara. Dakle, obaveze poslenika su: izvršenje dela, bitno je i da posao obavi on lič-no, garancija za svojstva i predaja izrađene stvari naručiocu.

Maksimovic SanjaAssistant professor, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy in Novi Sad

OBLIGATIONS AND RESPONSIBILITIES OF CONTRACTORS UNDER

A SERVICE CONTRACT

A b s t r a c t

Contracts concluded by intuitu personae are such contracts in which the personal characteristics of one or both contractors constitute a decisive element of their consent, so that the execution of obligations or the ac-quisition of rights is strictly related to the contractor for whose personal characteristics the contract is concluded. A contract of employment is al-ways concluded as an intuit personae contract and this is precisely one of its main features. The duties of the employees are: performing the work in the sense of performing certain physical or intellectual work, ie achieving a

72


certain result, performing the work within the agreed time, it is also a mater for the person to perform the job personally, a guarantee for the properties and handing over the things made to the contracting authority. In addition to these obligations, the worker is obliged to draw attention to the material defector. Keywords: work contract, worker, responsibility for workmanship

Literatura

1. Blagojević, T. B., Krulj, V., (redaktori), (1983). Komentar zakona o obli-gacionim odnosima – druga knjiga, drugo izdanje. Beograd, Savremena administracija

2. Cigoj, S., (1985). Komentar obligacijskih razmerij – veliki komentar Zakona o obligacijskih razmerjih dr. – knj. 3., Ljubljana, Uradni list SR Slovenije

3. Ožegović N., (priredio), (2008). Zakon o obligacionim odnosima sa regi-strom pojmova, prvo izdanje, Beograd, Poslovni biro

4. Perović, S., (1980). Obligaciono pravo, Beograd, Privredna štampa 5. Perović, S., Stojanović, D., (1980). Komentar Zakona o obligacionim od-

nosima – knjiga druga, Kragujevac, Pravni fakultet; Gornji Milanovac, Kulturni centar

6. Radovanov, A., (2011). Obligaciono pravo – opšti deo, Bijeljina, Univerzitet Singerija

7. Radovanov, A., (2011). Građansko procesno pravo – parnični, vanparnič-ni i izvršni postupak, drugo, izmenjeno i dopunjeno izdanje. Novi Sad, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, Pravni fakultet za priv-redu i pravosuđe

8. Simonović, D., (2007). Ugovorna čitanka – knjiga prva, Beograd, Službeni glasnik

9. Veljković, D., (2008). Ugovori u privredi – sa sudskom praksom, prime-rima ugovora i tužbama za ostvarenje prava iz tih ugovora: prvo izdanje, Beograd, Poslovni biro

73

Ditrih Stefan ∗

Marković Svetlana ∗∗

MODEL KLAUZULE O VIŠOJ SILI I PROMENJENIM OKOLNOSTIMA

MEĐUNARODNE TRGOVINSKE KOMORE

REZIME: Današnja globalna privreda zahteva visok stepen pravne sigur-nosti i predvidljivosti privrednih odnosa usled velikog broja i brzine skla-panja i izvršenja ugovornih obaveza. Međunarodna trgovina zahteva jasan ali fleksibilan sistem pravnih pravila koji omogućavaju nesmetano funski-onisanje protoka roba i usluga. Trgovci iz različitih zemalja sa sobom nose individualne trgovačke običaje i norme nacionalnih zakonodavstava koje su često dijametralno suprotne, a nekad pravni instituti koji su uređeni u jednoj zemlji u drugoj i ne postoje. Takav je slučaj i sa institutima više sile i pro-menjenim okolnostima. Usled velikih razlika u normiranju ova dva instituta u nacionalnim pravima učinjeni su pokušaji unifikacije i stvaranja jedin-stvenog sistema oslobođenja od odgovornosti za neizvršenje ugovora usled više sile ili promenjenih okolnosti. Kao i nacionalna zakonodavstva i izvo-ri uniformnog prava sadrže nedoslednosti prilikom normiranja ovih instituta. Usled ovakve situacije učesnici međunarodne tržišne utakmice se odlučuju za inkorporisanje klauzula o višoj sili i promenjenim okolnostima u svoje ugovore. Ugledne međunarodne organizacije, poput Međunarodne trgovin-ske komore, formirale su svoje model klauzule za trgovačke ugovore, kako bi se osigurala ravnopravnost, pravna sigurnost i pravičnost. Ovaj rad se bavi pozicijom model klauzula o višoj sili i promenjenim okolnostima, Međuna-rodne trgovinske komore, u međunarodnom pravnom sistemu, sa osvrtom na probleme u uniformnim izvorima trgovačkog prava.

Ključne reči: viša sila, promenjene okolnosti, model klauzule, Međuna-rodna trgovinska komora

UDK: 347.42/.43:347.447.72

* Master pravnik, asistent, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, e-mail: [email protected] ** Dipl. pravnik, generalni sekretar, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

74


1. Uvod

Ispunjenje ugovorne obaveze, izraženo u načelu pacta sunt servanda, predstavlja okosnicu funkcionisanja privrede i trgovine, ali i celokupnog pravnog sistema. Održavanje date reči predstavlja preduslov za ispunjenje ugovornih obaveza i uspostavljanje pravne sigurnosti u tržišnoj utakmici.

Iako primarno, ovo načelo se u praksi moderne privrede pokazalo kao previše kruto i nefleksibilno. U svetlu globalizacije i stalnog rasta međuna-rodne trgovine dolazi do pojave sve većeg broja dugoročnih ugovora, kao i munjevite brzine razmene i protoka dobara. U takvom sistemu mogući su događaji koji svojim neočekivanim i iznenadnim dejstvom mogu da poremete ravnotežu ugovornih odnosa i utiču na ostvarenje ugovornih obaveza. U ta-kvim situacijama i pored krajnjih napora ugovornih strana izvršenje ugovorne obaveze može da predstavlja nesrazmeran teret za ugovornu stranu, ili čak može doći do potpune nemogućnosti izvršenja. U takvim okolnostima neop-hodno je uspostaviti ravnotežu između načela pacta sunt servanda i načela jus est ars boni et aequi.

Kao korektiv načelu pacta sunt servanda razvila su se dva pravna institu-ta, viša sila (vis major, casus fortuitus, force majeure) i promenjene okolnosti (clausula rebus sic stantibus, hardship, change of circumstaces). Cilj ovog rada je da prikaže razlike u teorijskim shvatanjima i normiranju ovih pravnih instituta u međunarodnim izvorima prava, sa posebnim osvrtom na model klauzule Međunarodne trgovinske komore, kao jedne od najuglednijih među-narodnih trgovačkih organizacija koja svojim autoritetom osigurava primenu njenih pravila i tako doprinosi pravičnosti i pravnoj sigurnosti.

2. Teorije o višoj sili

Već se u antičko doba pojavilo shvatanje da svako izvršenje primljene obaveze izostaje ako se dese takvi nepredviđeni događaji da ispunjenje ugo-vorne obaveze postane nemoguće. Autori starog veka nisu davali definiciju više sile, nego su se zadovoljavali egzemplarnim nabrajanjem da je viša sila požar, poplava, zemljotres, brodolom itd.1

Vremenom su se razvile dve teorije više sile, klasična i objektivna teorija. Zagovornici klasične teorije smatraju da su neophodni elementi za višu silu:

a) nemogućnost ispunjenja ugovorne obaveze,

1 Kovač, K., (1966). Viša sila i promenjene okolnosti u naše doba, Glasnik Advokatske komore Vojvodine, 15 (10), str. 1.

75

MODEL KLAUZULE O VIŠOJ SILI I PROMENJENIM OKOLNOSTIMA MEĐUNARODNE...

b) nepredvidljivost i neizbežnost događaja, c) odsustvo svake krivice onoga koji se poziva na višu silu i d) mora da se radi o isporuci individualno određene stvari. Generične

stvari ne propadaju, po načelu koje je formulisano još u rimskom pravu: genera non pereunt.

Pri odlučivanju o postojanju, gore pomenutih, kriterijuma treba imati u vidu merila koja važe za jednog zamišljenog apstraktnog tipa, to je dobar otac porodice (bonus pater familias). Njegova brižljivost treba da posluži kao granica do koje se prostire dužnikova odgovornost. Sve ono što je preko toga spadalo bi u domen slučaja i više sile. Ovo gledište se drži načela „nullum crimen est in casu“ – ono što je nemoguće nikoga ne obavezuje.

Nasuprot klasičnom shvatanju zagovornici objektivne teorije zalagali su se za strožije određivanje elemenata potrebnih za postojanje više sile. Prema ovim autorima, mišljenja predstavnika klasične teorije o višoj sili moglo je odgovarati eri primitivne proizvodnje i ručne tehnike, ali je nedovoljna u mo-derno doba razvijenih proizvodnih tehnologija. Ovi autori traže još jedan bi-tan elemenat da bi se određenom događaju moglo priznati svojstvo više sile. Taj elemenat je zahtev da se razlog koji je izazvao višu silu ne nalazi ni u kakvoj vezi sa delatnošću onoga koji se na višu silu poziva, taj razlog treba da deluje sa strane i da je neobično jak. Oni uvode pojam „profesionalnog rizi-ka“, što znači da ko se u vidu zanata bavi sa nekom delatnošću mora da snosi i one šetetne posledice koje povodom te delatnosti mogu da nastanu iako za njih nije kriv u klasičnom smislu reči. Ova teorija usvojila je načelo poznato još u rimskom pravu „ubi emolumentum ibi onus esse debet“. Ovo načelo je izraženo i članu 1001 Opšteg imovinskog zakonika – čija je korist od nečega onoga je i teret.2

Ni zakonodavstvo ni pravna teorija ne usvajaju isključivo ni jednu ni drugu teoriju nego ih primenjuju jednu pored druge. U praksi se pokazalo da se te dve teorije ne isključuju nego se međusobno dopunjuju. Pojam subjek-tivne krivice i profesionalnog rizika nalaze se u međusobnoj zavisnosti i tako igraju veliku ulogu kako u određivanju pojma više sile tako i u određivanju njenog dejstva u praksi.

2 Kovač, K. op. cit., str. 2-3.

76


Ni danas sadržina pojma više sile nije jasno utvrđena. Mišljenja pravnih teoretičara nisu usaglašena ni oko toga koji elementi čine sadržinu pojma više sile, a pogotovo postoje različita shvatanja šta znači svako od tih shvatanja.3

3. Teorije o promenjenim okolnostima

Postavlja se pitanje kako postupiti u slučajevima kada izvršenje ugovora nije postalo nemoguće u apsolutnom smislu reči, ali je njegovo izvršenje, usled promenjenih prilika, toliko otežano da bi njegovo ispunjenje stavilo jednu stranu u nepovoljan ekonomski položaj, dok bi druga strana došla do nezaslužene i neopravdane koristi. Da li se sa pravnog i moralnog stanovišta ovakva situacija može tolerisati?

Do ovakvih situacija se mahom dolazi kod ugovora čija se sadržina sa-stoji u periodičnim prestacijama i to na duži vremenski period. U periodu iz-među zaključenja ugovora i njegovog izvršenja mogu se desiti takvi događaji koji mogu da poremete ravnotežu između ugovornih strana, te je sigurno da su ugovorne strane znale i da su mogle predvideti tu promenu one sigurno ne bi zaključile ugovor u toj formi i pod tim uslovima. U takvim prilikama bi strogo sprovođenje načela pacta sunt servanda dovelo do negacije načela jus est ars boni et aequi.

Za razliku od instituta više sila rimsko pravo nije poznavalo institut pro-menjenih okolnosti kao opravdan razlog neispunjenja ili preinačenja obave-za. Gledišta bliska tom načelu pojavila su se kod antičkih pisaca Cicerona i Seneke, da bi se kasnije manifestovala u srednjem veku kod Kanonista i Glosatora i Postglosatora. Tim problemom su se bavili Toma Akvinski, Hugo Grocijus i Pufendorf. Oni su zastupali gledište da kod ugovora čije je ispu-njenje vremenski znatno udaljeno od momenta njegovog zaključenja stranke moraju ispuniti ugovor samo ako se nisu bitno izmenile prilike koje su posto-jale u vreme zaključenja ugovora. Ovo shvatanje je izraženo kroz gledište da je „clausula rebus sic stantibus sastavni deo svakog ugovora – omne pactum, omnis promissio rebus sic stantibus intelligenda est“ tj. da se u svakom ugo-voru podrazumeva stanje stvari kakvo je postojalo u momentu zaključenja. Ta je klauzula uneta u Bavarski građanski zakonik iz 1756.4

Nasuprot tome u velikim buržoaskkim građanskim zakonicima sa po-četka XIX veka (francuski i austrijski) ovo načelo nije našlo svoje mesto.

3 Đurđev, D., (1985). Pojam više sile u Konvenciji o međunarodnim železničkim prevozima (COTIF), Zbornik radova, Novi Sad, 19 (1-3), str. 237. 4 Kovač, K., op.cit. str. 4-5.

77


Načelo da promenjene okolnosti mogu da utiču na obligacione ugovore našlo je svoj put u pravne sisteme indirektno, kroz načelo pravednosti i poštenja. Vremenom se u zakonodavstvima kristališe ideja da u sukobu prava i pravde treba da se reši u korist pravednosti. Tako se u Bogišićevom imovinskom zakoniku nalazi član 999, koji glasi: „I što nije zabranjeno može da ne bude pošteno“ i član 1014: „Ni u pravu svom ne tjeraj mak na konac“.5

Velike ekonomske krize i ratovi imali su za posledicu dalje jačanje ideje o promenjenim okolnostima usled nesigurnosti tržišta i ispunjenja ugovornih obaveza.

4. Viša sila i promenjene okolnosti u međunarodnim trgovačkim ugovorima

Kako postoje razlike u teorijskim shvatanjima ova dva pravna instituta, tako postoje i razlike u praksi. Različiti pravni sistemi imaju svoja shvatanja i tumačenja više sile i promenjenh okolnosti što u međunarodnoj trgovini može izazvati nesigurnost u privrednim tokovima. Pojedine zemlje prihvataju re-striktivna shvatanja ovih instituta, pogotovo clausule rebus sic stantibus.

Stanje se dodatno komplikuje kada pogledamo međunarodne izvore tr-govačkog prava koji takođe sadrže nedorečenosti i kontradikcije na ovom po-lju. Cilj uniformnih izvora trgovačkog prava je izjednačavanje pravila u me-đunarodnoj trgovini i jednako postupanje u jednakim situacijama. Međutim, na ovom polju učesnici međunarodne tržišne utakmice ne mogu u punoj meri da se oslone na uniformne izvore.

Konvencija UN o ugovorima o međunarodnoj prodaji robe6 (United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods – CISG), kao najprihvaćenija međunarodna konvencija u međunarodnoj trgovi-ni, sa ciljem da uspostavi moderan, uniforman i pravičan sistem za ugovore u međunarodnoj trgovini, u svom tekstu ne koristi termine viša sila ili pomen-jene okolnosti. Jedini član koji govori o oslobađanju do ugovorne obaveze je član 79 u kojem je propisano da će se ugovorna strana osloboditi obave-ze naknade štete ukoliko je do neispunjenja ugovora došlo usled događaja (prepreke) koja je van kontrole ugovornih strana. Tumačenje ovog člana je predmet velikog neslaganja i diskusije. Ako prihvatimo da se član 79 odnosi

5 Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru, 1888, čl. 999 i 1014. 6 Zakon o Ratifikaciji Konvencije Ujedinjenih Nacija o Ugovorima o Međunarodnoj prodaji robe, Sl. list SFRJ Međunarodni ugovori, br. 10-1/84.

78


i na promenjene okolnosti ostaje nejasno koji mehanizmi i sredstva stoje na raspolaganju oštećenoj strani.7

Ipak, preovladava mišljenje da se član 79 odnosi samo na višu silu, te da su promenjene okolnosti pravna praznina u konvenciji koja se popunjava pravilima za popunjavanje pravnih praznina u konvenciji izloženih u članu 7.2. Pomenuti član propisuje da se pravne praznine za pitanja koja spadaju u domen konvencije ali nisu izričito uređena popunjavaju primenom opštih načela na kojima Konvencija počiva, a u odsustvu tih načela prema pravu merodavnom na osnovu pravila međunarodnog privanog prava. Primena ko-lizionih normi na rešavanje problema neizvršenja ugovora usled promenjenih okolnosti ili više sile dovela bi do drastično različitih rešenja u zavisnosti na primenu čijeg prava ukažu kolizione norme. Takvo rešenje se svakako kosi sa idejom uniformnosti i pravne sigurnosti.

Isto mišljenje zauzeo je i Belgijski Vrhovni sud u odluci od 19. juna 2009. godine.8 Sud se odlučio da se prilikom popunjavanja pravne praznine u CISG osloni na načelo pravičnosti, kao jedno od načela na kom počiva Konvencija, te da član 79 CISG dopuni primenom UNIDROIT Principa međunarodnih trgovačkih ugovora.9 Sud je svoju odluku upravo zasnova na činjenici da bi primena kolizionih normi unela veliku nesigurnost u trgovačke odnose, po-gotovo kod dugoročnih ugovora, te da bi primena UNIDROIT Principa, koji sadrže posebna pravila o promenjenim okolnostima i višoj sili, išla u prilog pravičnosti i pravne sigurnosti.

Iako je nesumnjivo da se treba osloniti na načelo pravičnosti prilikom tumačenja ugovora, kod primene UNIDROIT Principa mogu se javiti dva problema. S jedne strane, UNIDROIT Principi su publikovani 1994 od stra-ne Međunarodnog Instituta za unifikaciju privatnog prava (International Institute for the Unification of Private Law – UNIDROIT) sa ciljem harmo-nizacije međunarodnih trgovačkih ugovora. Kako u osnovi ovi Principi ima-ju neobavezan karakter, ugovorne strane moraju da se saglase oko primene UNIDROIT Principa u svojim trgovinskim ugovorima (soft law). Dakle, problem nastaje u primeni ovih Principa na ugovore u kojima nije izričito naglašeno da se prihvata njihova primena, kao što je i bilo u pomenutom slučaju koji se našao pred Belgijskim Vrhovnim sudom. S druge strane, iako

7 Schwenzer, I., (2008). Force majeure and hardship in international sales contracts. Victoria U. Wellington L. Rev., 39, 709, p. 713. 8 Belgium 19 June 2009 Court of Cassation [Supreme Court] (Scafom International BV v. Lorraine Tubes S.A.S.) 9 Unidroit Principles Of International Commercial Contracts 2016, International Institute for the Unification of Private Law (UNIDROIT), Rome.

79


sadrže odredbe o višoj sili i promenjenim okolnostima, UNIDROIT Principi ne sadrže mehanizme kojima bi se odredila granica između ova dva instituta, kao ni način za utvrđivanje do koje granice je potrebno poremetiti ugovorne odnose da bi došlo do primene odredbi o promenjenim okolnostima.10

Usled pomenutih okolnosti i velike razlike kako između pravnih sistema različitih država, ali i razlikama koje postoje u izvorima uniformnog prava, mnoge ugledne međunarodne organizacije su donele svoja pravila i model klauzule o višoj sili i promenjenim okolnostima. Ideja donošenja model pra-vila je da bi unošenjem takvih klauzula u ugovore, ugovorne strane postigle veću pravnu sigurnost i pravičnost nego oslanjanjem na pravila uniformnog prava i na nekonzistentno tumačenje istih od strane sudova i arbitraža. Kao jedna od najuglednijih međunarodnih trgovačkih organizacija svoje model klazule donela je i Međunarodna trgovinska komora.

5. Model klauzule Međunarodne trgovinske komore u Parizu (ICC Model Clause)

Međunarodna trgovinska komora (u daljem tekstu MTK), sa sedištem u Parizu osnovana 1919. godine, jeste najstarija i najveća svetska poslovna asocijacija. Njene aktivnosti usmerene su u korist otvorene svetske privrede, kreiranju i izradi međunarodnih pravila i standarda kao i donošenju prepo-ruka za rešavanje problema. MTK pomaže vladama svojih članica na taj način što im daje stručnu pomoć i vrši ekspertize prilikom izrade zakona. U svom sastavu ima 12 komisija (Komisija za antikorupciju, Komisija za arbitražu, Komisija za bankarsku tehniku i praksu, Komisija za carinu i trgovačka pra-vila, itd).

U sklopu svoje aktivnosti na unifikaciji multilateralnog trgovinskog sis-tema MTK je 2003. godine donela svoje model klauzule o višoj sili i promen-jenim okolnostima. Klauzule je sastavila Komisija za komercijalno pravo i praksu. Uvidevši značaj ovih instituta u uslovima turbulentne tržišne utakmi-ce MTK je sastavila model klauzule tako da osiguraju balans između ugovor-nih strana, tj. da imaju jednake efekte na sve ugovorne strane.11

10 Maskow, D., (1992). Hardship and force majeure. The American Journal of Comparative Law, 40 (3), 657-669.11 ICC Publication No. 650, p. 3.

80


5.1. Model klauzula o višoj sili (ICC Force Majeure Clause)

U tekstu model klauzula, za višu silu koristi se francuski termin „force majeure“, te je pun naziv klauzule „ICC Force Majeure Clause 2003“. Ova klauzula primenjuje se na sve ugovore koje se izričito ili posredno na nju po-zivaju. Mada, MTK predlaže svojim članovima da se na ovu klauzulu pozovu navođenjem njenog punog imena kako bi se izbegla pravna nesigurnost.

Klauzula je struktuirana tako da pruži ugovornim stranama opštu for-mulu više sile kao i primerski navedene slučajeve više sile. Teret dokazivanja postojanja više sile je na strani koja se na ove odredbe i poziva. Čak i kad se ugovorna strana pozove na neki od primerski navedenih slučajeva više sile mora da dokaže da se nije moglo razumno očekivati da efekte tog događaja savlada ili izbegne.12

Klauzula sadrži 9 članova. U članu 1, data je opšta formula više sile koja prati stavove zauzete u najvažnijim izvorima uniformnog prava poput Konvencije o ugovorima o međunarodnoj prodaji robe, UNIDROIT Principa, Načela evropskog ugovornog prava itd. Naime, u članu 1 propisano je da će se ugovorna strana osloboditi odgovornosti za neizvršenje bilo kog dela ugo-vorne obaveze ako je do neizvršenja došlo usled a) slučaja koji je van kontrole ugovorne strane; b) da nije bilo razumno očekivati od ugovorne strane da u vreme zaključenja ugovora predvidi događaj koji je sprečio izvršenje; v) da ugovorna strana nije mogla da prevaziđe ili izbegne posledice tog događaja.13

Može se primetiti da je kreatorima ove klauzule pravna sigurnost bila na prvom mestu, što vidimo i u članu 2, gde je opisana specifična situacija pozivanja na višu silu u slučaju kada treće lice (podizvođač) ne ispuni svoje ugovorne obaveze. Komisija za privredno pravo i praksu je za cilj imala da ostavi što manje nedorečenosti, te da pokrije što veći broj slučajeva koji se mogu javiti u praksi. Model klauzule svoju svrhu ostvaruju jedino inkorpora-cijom u ugovore, ako se ne koriste nemaju nikakvog efekta na pravni sistem, otud i želja da budu fer, pravične, jasne i sveobuhvatne.14

Ta želja za pokrivanjem što većeg broja situacija izražena je u u članu 3, gde su primerski navedeni slučajevi koji se smatraju višom silom. Navedeni su rat, građanski rat, terorizam, epidemije, zemljoresi, poplave, eksplozije, štrajkovi itd. Kao što je već spomenuto, iako se dužnik pozove na jednu od

12 ICC Publication No. 650, p. 7-8.13 Art. 1. ICC Force Majeure Clause 2003.14 Katsivela, M. (2007). Contracts: Force Majeure Concept or Force Majeure Clauses. Unif. L. Rev. ns, 12, 101.

81


ovih specifičnih situacija i dalje mora da dokaže da ispunjava sve uslove iz člana 1, takođe suprotna strana može da dokaže da je dužnik mogao da predvi-di slučaj koji sprečava izvršenje, kao i da je mogao da izbegne ili savlada nje-gove posledice.15 S obzirom, da se pod višu silu može podvesti nebrojeni broj situacija, tvorci ove klauzule su se odlučili za primersko nabrajanje koje ima prvenstveno ilustrativni prikaz o tome koji sve događaji mogu da se smatraju višom silom.

O posledicama više sile govore članovi 4 i 5 Model klauzula koji predviđa dve posledice oslobađanja od obaveze izvršenja ugovorne obaveze, kao i oslobađanje od obaveze naknade štete zbog neizvršenja. Član 4, takođe, uspostavlja obavezu ugovorne strane, koja se poziva na višu silu, da u razu-mnom roku obavesti drugu ugovornu stranu o događaju koji onemogućava izvršenje.16

U članu 7 uspostavljena je obaveza ugovorne strane pogođene višom si-lom da preduzme sve razumne radnje kako bi ograničila efekte događaja koji sprečava izvršenje ugovorne obaveze.17 Dakle, od oštećene ugovorne strane se ne očekuje pasivno držanje, potrebno je preduzeti sve dostupne mere za savladavanje prepreke i umanjenja štetnih efekata na ugovor. Tek u krajnjem slučaju dolazi do oslobođenja od izvršenja ugovorne obaveze.

Članovi 8 i 9 Model klauzule obrađuju prestanak ugovora, kao i posle-dice prestanka. Obe ugovorne strane imaju mogućnost da raskinu ugovor uz obaveštavanje druge strane u razumnom roku. Takođe, ako je jedna od strana primila deo ugovorne obaveze, prestacija je delimično izvršena, dužna je da nadoknadi drugoj strani novčanu vrednost te prestacije. Za razliku od dosa-dašnjih odredbi, Model klauzula se ne oslanja na povraćaj izvršenih prestaci-ja, već govori o novčanoj kompenzaciji.18

5.2. Model klauzula o promenjenim okolnostima (ICC Hardship Clause)

Kao i kod klauzule o višoj sili i klauzula o promenjenim okolnostima će se primenjivati na ugovore u kojima je izričito ili posredno navedena, s tim što se ugovornim stranama savetuje da se na klauzulu pozovu njenim punim imenom.

15 Art. 3. ICC Force Majeure Clause 2003.16 Art. 4 and 5 ICC Force Majeure Clause 2003.17 Art. 7 ICC Force Majeure Clause 2003.18 Art. 8 and 9 ICC Force Majeure Clause 2003.

82


Komisija se odlučila da odvoji klauzulu o promenjenim okolnostima od klauzule o višoj sili, iz više razloga. Prvo, inkorporisanje klauzule o višoj sili u trgovinski ugovor je mnogo češća pojava od klauzula o promenjenim okolnostima. Komisija je smatrala da bi jedinstvena klauzula za oba pravna instituta obeshrabrila strane koje ne žele da inkorporišu odredbe o promenje-nim okolnostima u svoje ugovore. Drugo, jasno je da se ova dva instituta ne odnose na iste okolnosti i nemaju iste efekte na ugovor, te ih samim tim treba i razdvojiti. Naravno, obe klauzule mogu biti istovremeno inkorporisane u jedan ugovor.19

Za promenjene okolnosti Model klauzula koristi anglo-saksonski termin „Hardship“. Ova klauzula je mnogo kraća od klauzule o višoj sili i sastoji se samo od 3 člana.

Poput UNIDROIT Principa i CISG i Model klauzula polazi od nače-la „pacta sunt servanda” i uspostavlja obavezu izvršenja ugovornih obave-za, osim u izuzetnim situaciijama koje spadaju pod promenjene okolnosti. Naime, prema članu 1 Model klauzule, ugovorna strana je dužna da ispuni ugovornu obavezu čak i kada je izvršenje postalo teže nego što se to razumno moglo očekivati u vreme zaključenja ugovora.20 Ovim je Komisija predvidela određeni rizik, koji su stranke dužne da uzmu u obzir, prilikom zaključivanja svakog trgovačkog ugovora, kao i rizike koji uopšte prozilaze iz privrede, pogotovo kod ugovora kod kojih do izvršenja ugovorne obaveze dolazi nakon izvesnog vremena od zaključenja ugovora.

Insistiranje na zadovoljavanju načela „pacta sunt servanda” daje jasan signal da u slučaju nastanka spora oko ugovora, ugovorna strana može da se pozove na promenjene okolnosti samo ako su strogo ispunjeni uslovi propisa-ni članom 2 Model klauzule.21

Dakle, da bi postojala mogućnost pozivanja na promenjene okolnosti, prema članu 2 Model klauzule, ugovorna strana mora da dokaže da je izvršen-je ugovorne obaveze postalo bitno (fundamentalno) otežano, zbog događaja koji je u potpunosti van kontrole ugovone strane i koji ta strana nije mogla razumno da predvidi u vreme zaključenja ugovora. Takođe, zahteva se da se od ugovorne strane nije moglo razumno očekivati da izbegne ili prevaziđe posledice događaja koji je otežao izvršenje.22

19 Girsberger, D., Zapolskis, P. (2012). Fundamental Alteration of the Contractual Equilibrium under Hardship Exemption, Jurisprudencija, 19 (1).20 Art. 1 ICC Hardship Clause 200321 ICC Publication No. 650, p. 16.22 Art. 2 ICC Hardship Clause 2003.

83


Model klauzula daje ugovornim stranama dve opcije u slučaju nastu-panja promenjenih okolnosti. Prvo stranke su dužne da se upuste u pregovore kako bi ponovo uspostavili ugovornu ravnotežu. Pri tome, Model klauzula ne upućuje ugovorne strane na sudsko rešavanje spora, već samo govori o pregovorima. Dakle, na ugovornim stranama je da se odluče za najbolji put rešavanja nastalog problema. U slučaju da ugovorne strane ne uspeju da dođu do rešenja koje će uspostaviti ugovornu ravnotežu i održati ugovor na snazi, ugovorna strana koja se poziva na promenjene okolnosti može da raskine ugo-vor. Ovim je akcenat stavljen na slobodu ugovaranja i princip favor contrac-tus. Stranke su obavezne da se upuste u pregovore, ali je način uspostavljan-ja ugovorne ravnoteže njihov izbor. Stranke će najbolje znati u konkretnom slučaju u kom pravcu je došlo do narušavanja ugovorne ravnoteže. Po prirodi stvari, aktivniju ulogu bi trebalo da odigra oštećena strana od koje se očekuje da inicira pregovore i da ponudi rešenje prihvatljivo za obe strane. Iako je na-izgled druga ugovorna strana, mahom poverilac, u otežanom položaju, uvek postoji opcija raskida ugovora u slučaju da je nemoguće povratiti narušenu ugovornu ravnotežu.

6. Zaključak

Međunarodna trgovinska komora je organizacija koja iza sebe ima dugu tradiciju i veliki autoritet na polju međunarodne trgovine. Nesumnjivo je da pravila koja ona donosi imaju određenu težinu kako za članove, tako i za sudije i arbitre koji će rešavati potencijalne sporove proistekle iz trgovač-kih ugovora. U nedostatku uniformnosti po pitanju više sile i promenjenih okolnosti na međunarodnom nivou, Model klauzule Međunarodne trgovinske komore svakako predstavljaju korak u pravom smeru. Usled samog predmeta regulisanja ove klauzule su daleko od savršenih, ali ipak za ugovorne stra-ne, a potencijalno i za sudije i arbitre, predstavljaju putokaz jasniji od onog koji pružaju najvažniji izvori uniformnog prava. Upotrebom ovih klauzula izbegava se nezgodna primena nacionalnih pravnih sistema koji mogu da sta-ve jednu ugovornu stranu u mnogo povoljniji položaj, ali se izbegava i rizik proizvoljnog tumačenja izvora uniformnog prava od strane sudija i arbitara. Nedosledna rešenja i upotreba opštih termina u izvorima uniformnog prava daju preveliku moć, ali i stvaraju potencijalni problem u odlučivanju, sudo-vima i arbitražama. Kao i teorija i praksa je podeljena po ovom pitanju, ne postoji jasan smer ni konsenzus u odlučivanju. Usled beskonačnog broja si-tuacija i specifičnosti svakog slučaja, sudovi u istim situacijama trenutnom procenom činjeničnog stanja dolaze do različitih rešenja, pri čemu najveći

84


problem stvara razgraničenje između više sile i promenjenih okolnosti, kao i određivanju „praga” do kog ugovorna ravnoteža može da se poremeti a da se ne smatra da je došlo do promenjenih okolnosti. Za ugovorne strane je najbolje da predvide što veći broj situacija koje mogu nastati iz ugovornog odnosa, pogotovo kod dugoročnih ugovora. Inkorporacijom model klauzula u ugovore, ugovorne strane unose veći nivo pravne sigurnosti u ugovorne od-nose i osiguravaju primenu načela pravičnosti i jednakosti ugovornih strana. Sama priroda model klauzula Međunarodne trgovinske komore leži u fer i balansiranom odnosu ugovornih strana, bez ograničavanja ugovorne slobode. Upotrebom ovakvih i sličnih klauzula dolazi do razvoja lex mercatoria, koja se najbrže adaptira međunarodnoj fer tržišnoj utakmici.

Ditrih StefanTeaching Assistant, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy in Novi Sad

Markovic SvetlanaGeneral secretary, The University of Business Academy in Novi Sad

FORCE MAJEURE AND HARDSHIP MODEL CLAUSES PUBLISHED

BY THE INTERNATIONAL CHAMBER OF COMMERCE

A b s t r a c t

In today’s global economy a high level of legal certainty and predictability of commercial relations is required, due to the large number and speed of contracting and execution. International trade requires a clear but also flexible system of legal rules that allow smooth functioning of the flow of goods and services. Traders from different countries bring with them indi-vidual trade practices and norms of national legislation that are often dia-

85


metrically opposed, and sometimes legal institutes that are regulated in one country don’t even exist in another. This is the case with the institutes of force majeure and hardship. Due to the large differences in the regulation of these two institutes in national legal systems there have been attempts of standardization and creation of a unified system of exemption from liabil-ity for non-performance due to force majeure or changed circumstances. Similarly to national legislation the sources of uniform law contain incon-sistencies in the standardization of these institutes. Due to this situation, the participants in international trade often decide to incorporate the force majeure and hardship clauses into their contracts. Renowned international organizations, such as the International Chamber of Commerce, have set up their system of model contract clauses in order to ensure equity, legal certainty and fairness. This paper deals with the position of force majeure and hardship model clauses, published by the International Chamber of Commerce, in the international legal system, with reference to problems in uniform sources of commercial law.

Keywords: force majeure, hardship, model clause, International Chamber of Commerce

Literatura

1. Kovač, K., (1966). Viša sila i promenjene okolnosti u naše doba, Glasnik Advokatske komore Vojvodine, 15 (10), str. 1-6

2. Đurđev, D., (1985) Pojam više sile u Konvenciji o međunarodnim že-lezničkim prevozima (COTIF), Zbornik radova, Novi Sad, 19 (1-3), str. 237-244

3. Schwenzer, I., (2008). Force majeure and hardship in international sales contracts. Victoria U. Wellington L. Rev., 39, 709

4. Maskow, D., (1992). Hardship and force majeure. The American Journal of Comparative Law, 40(3), pp. 657-669

5. Katsivela, M., (2007). Contracts: Force Majeure Concept or Force Majeure Clauses. Unif. L. Rev. ns, 12, 101.

6. Girsberger, D., Zapolskis, P., (2012). Fundamental Alteration of the Contractual Equilibrium Under Hardship Exemption. Jurisprudencija, 19(1).

7. Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru, 1888

86


8. Zakon o Ratifikaciji Konvencije Ujedinjenih Nacija o Ugovorima o Međunarodnoj prodaji robe, Sl. list SFRJ – Međunarodni ugovori,br. 10-1/84

9. Belgium 19 June 2009 Court of Cassation [Supreme Court] (Scafom International BV v. Lorraine Tubes S.A.S.)

10. Unidroit Principles Of International Commercial Contracts 2016, International Institute for the Unification of Private Law (UNIDROIT), Rome

11. ICC Publication No. 650 (03.12.2018.) Preuzeto sa: https://cdn.iccw-bo.org/content/uploads/sites/3/2017/02/ICC-Force-Majeure-Hardship-Clause.pdf

87

Praštalo Tanja*

ODGOVORNOST PRODAVCA ZA MATERIJALNE (FIZIČKE) NEDOSTATKE

STVARI U PRAVU REPUBLIKE SRBIJE

REZIME: Odgovornost prodavca za materijalne nedostatke stvari je vrlo interesantno pitanje za svakog pojedinca, bez obzira da li je reč o laiku ili pak stručnom licu. Značaj je ogroman budući da je reč o životnom pitanju s ko-jim se svako susreće u svojoj svakodnevnici i prema statističkim podacima jedno je od najčešćih postavljenih pitanja na internetu.1 Reč je o institutu koji je karakterističan za dvostrano obavezujuće ugovore (npr. ugovor o prodaji). Zaštita interesa kako jedne tako i druge strane, odnosno prodavca i kupca, kao nosilaca i prava i obaveza iz obligacionog odnosa, pružena je Zakonom o obligacionim odnosima, kao i Zakonom o zaštiti potrošača. Detaljnija i bli-ža analiza o zaštiti interesa ugovornih strana, sa naročitim osvrtom na odgo-vornost poslodavca za materijalne nedostatke stvari biće data u ovom radu.

Ključne reči: odgovornost prodavca za materijalne nedostatke stvari, ma-terijalni nedostaci stvari, ugovor o prodaji, prava kupca.

Uvodna razmatranja

Odgovornost poslodavca za materijalne nedostatke stvari je vrlo važno pitanje današnjice, premda svaki čovek u toku dana, a da možda i ne zna, zaključi bar jedan ugovor (konkludentnom radnjom2). Namera kupca (u ve-

1 Oko 160.000 rezultata u 0,36 sekundi, naročito u vezi pitanja odgovornost prodavca i prava kupca u slučaju materijalnih nedostataka stvari 2 Lat. facta concludentia, od factum: čin i concludere: zaključiti jeste ponašanje ili pak radnja određenog lica iz koje se posredno, sa sigurnošću može izvesti zaključak da navedeno lice izražava svoju volju. To nije neposredno izrečena volja, već način ponašanja ili radnja određenog lica, kao na primer, sedanje u taksi vozilo je čin (ponašanje) kojim određeno lice na posredan način izražava svoju volju da će do mesta odredišta platiti odgovarajuću cenu za pruženu uslugu (vožnju) taksi vozača.

* Msr, Asistent na Pravnom fakultetu za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

UDK: 347.441.84(497.11)

88


ćini slučaja3) nije samo da poseduje stvar, već i da je koristi, odnosno da ima koristi od nje, te mu je neophodna zaštita koja je obezbeđena institutom – od-govornost prodavca u slučaju materijalnog nedostatka stvari.4

Odgovornost poslodavca za materijalne nedostatke stvari, kao i prava kupca regulisana su Zakonom o obligacionim odnosima i to u okviru odreda-ba koja regulišu ugovor o prodaji, s tim u vezi pravila iz navedenih odredbi se primenjuju na sve dvostrano obavezujuće ugovore, naravno, zavisno od prirode konkretnog ugovora. Pored Zakona o obligacionim odnosima,5 prava kupca, kada su u pitanju materijalni nedostaci stvari, regulisana su i Zakonom o zaštiti potrošača6 gde se navedeni zakon u odnosu na Zakon o obligacionim odnosima, javlja kao lex specialis derogat legi generali.

Istorijski posmatrano, odgovornost za materijalne nedostatke pojavila se u ranim vremenima, ali je tada bila na uopšten način regulisana, što svakako nije za odbaciti budući da su tadašnja pravila i ponašanja uticala na formira-nje savremenih zakonodavstava. Zakonom XII tablica je bilo predviđeno da se tužba (actio de todo agri) mogla podići ako površina zemljišta navedena u ugovoru ne odgovara viđenoj površini zemljišta. Takođe, kurulski edili su uveli pravilo, na pijacama, da prodavci, na vratu robova i životinja (stoke) moraju obesiti ploču sa pobrojanim manama kako bi kupac bio upoznat sa njima prilikom kupovine. Dakle, može se zaključiti da se trgovina razvila u ranim istorijskim periodima i da je tada bila regulisanim pravilima i ponaša-njima koja su se imala poštovati od strane svakog učesnika, a što je naknadno dovelo i do formiranja organizovanog tržišta kakvo je danas i koje je regulisa-no pozitivnim zakonodavstvom. Vremenom su uspostavljeni strogi mehaniz-mi donošenjem, a potom i primenom zakona, a koji su se imali poštovati od strane svakog lica koji je želeo da bude učesnik u trgovini. Pored ograničenja

3 Osim npr. kupovine određenih skulptura u nameri posedovanja ukoliko je kupac kolekcionar, ali svakako da ne bi želeo da poseduje oštećenu stvar za koju je platio punu cenu. 4 Prema Ognjanović, S., (2010). Obligaciono pravo – posebni deo, Univerzitet Privredna aka-demija, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu: ,,S obzirom da je ugovor o prodaji dvostrano obavezujući i teretan ugovor, ugovor sa naknadom, to kod ugovora o prodaji (i kod ostalih teretnih ugovora) postoji uzajamna odgovorajuća davanja, uzajmane koristi ugovornika ili ravnoteža uzajamnih davanjima, a koja se zaštita ostvaruje sledećim institutima: 1.obaveza zaštite u slučaju evikcije, 2. obaveza zaštite u slučaju fizičkih nedostataka, 3. garancija za ispravno funk-cionisanje prodate stvari, 4. zelenaški ugovor, 5. prekomerno oštećenje 6. raskidanje ili izmena ugovora zbog promenjenih okolnosti. 5 Zakon o obligacionim odnosima, Sl. list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89 - odluka USJ i 57/89, Sl. list SRJ, br. 31/93 i Sl. list SCG, br. 1/03 - Ustavna povelja. 6 Zakon o zaštiti potrošača, Sl. glasnik RS, br. 62/14, 6/16 - dr. zakon i 44/18 - dr. Zakon.

89

ODGOVORNOST PRODAVCA ZA MATERIJALNE (FIZIČKE) NEDOSTATKE STVARI...

i uspostavljenih pravila, zakonima se i pruža zaštita svakom licu, odnosno svakom učesniku u trgovini, zavisno od konkretnog slučaja.

Zakonom o obligacionim odnosima je regulisano šta se podrazumeva pod materijalnim nedostatkom stvari, kada navedeni nedostatak postoji, kada prodavac odgovara za iste, kada ne odgovara i druga značajna pitanja o koji-ma će više i detaljnije biti reči u samom radu.

1. Pojam ugovora o prodaji

Radi lakšeg razumevanja materije neophodno je, ukratko, pojasniti, defi-nisati, odnosno istaći fundamentalne karakteristike ugovora o prodaji, budući da je, a kako je prethodno navedeno, odgovornost prodavca za materijalne ne-dostatke stvari regulisana u okviru odredaba Zakona o obligacionim odnosi-ma kojim je regulisan i ugovor o prodaji.7 Ugovor o prodaji je najvažniji prav-ni posao putem kojeg se odvija robni promet.8 Naime, ugovorom o prodaji obavezuje se prodavac da prenese na kupca pravo svojine na prodatu stvar i da mu je u tu svrhu preda, a kupac se obavezuje da plati cenu u novcu i preuzme stvar.9 Predmet ugovora o prodaji može biti i pravo i tada je reč o ugovoru o prodaji prava. Ogromna većina zaključenih ugovora izvršava se poštovanjem njegovih odredaba od strane sukoherenata jer se time postiže svrha pravnog posla, a to je da se određena roba proda za određenu sumu novca.10

Naš pravni sistem je napustio, kao što je slučaj sa nizom drugih pravnih sistema, tradicionalnu podelu kupoprodaje na građanskopravnu i privredno-pravnu (tkz. trgovačku ili kupoprodaju robe).11 Građanskopravnom kupopro-dajom se označavala ona kupoprodaja kod koje su oba ugovarača bila fizička lica, ili kada je jedan ugovarač fizičko lice, a drugi privredno društvo.12

Ugovor o prodaji je imenovan ugovor, dakle regulisan je Zakonom o obligacionim odnosima, konsesualan je, odnosno dovoljna je saglasnost vol-ja ugovornih strana radi zaključenja ugovora.13 Nadalje, ugovor o prodaji je dvostrano obavezujući ugovor premda svaka od ugovrnih strana stiče određena

7 Zakon o obligacionim odnosima, op.cit, glava VII. 8 Popović, V.,(1998). Pravni aspekti docnje kupca, Banja Luka, LDIJ, str. 5. 9 Zakon o obligacionim odnosima, op.cit, član 454, stav 1.10 Popović, V., op.cit., str. 5.11 Loza, B., (1977). Obligaciono pravo II – posebni deo, Zenica, NGTP ,,Dom štampe“, str. 15.12 Ibid.13 Osim u određenim zakonom predviđenim situacijama kada je neophodna pismena forma ugovo-ra, odnosno da je ugovor potpisan od strane ugovornih strani ili ovlašćenih punomoćnika i overen kod javnog beležnika, kao što je to propisano Zakonom o prometu nepokretnosti, a sve kako bi zaključen ugovor bio punovažan.

90


prava i obaveze. Komutativan je, po pravilu, jer su u trenutku njegovog za-ključenja poznate prestacije kupca i prodavca.14 Dakle, tačno se zna ko kome, šta i koliko duguje. Ipak, ugovor o prodaji može biti zaključen i kao aleatorni ugovor, kao npr. kupovina, odnosno prodaja buduće stvari. Ugovor o prodaji je i teretan jer ugovorne strane razmenjuju ugovorne koristi po principu ,,do ut des“, tj. prodavac preuzima obavezu na činidbu prema kupcu samo zbog toga što se kupac obavezao na odgovarajuću (ekvivalentnu) protivčinidbu prema prodavcu i obrnuto.15 Vrlo je bitno da su prestacije ekvivalentne kako se ne bi povredilo načelo jednake vrednosti uzajamnih davanja, tu bi se moglo dodati i načelo zabrane stvaranja i iskorišćavanja monopolskog položaja, kao i načelo ravnopravnosti, a sve iz razloga što se za zasnivanje dvostrano obavezujućih ugovora mora voditi računa da se ne povrede navedena načela, jer bi u suprot-nom takvi ugovori bili ništavani/rušljivi. Takođe, u pitanju je samostalan ugo-vor, ugovor sa sporazumno određenom sadržinom ili pak po pristupu, jedno-stavan je (prost) i ugovor koji može da bude lične ili nelične prirode zavisno da li je ugovor zaključen s obzirom ili bez obzira na lična svojstva ugovornih strana. Dakle, i pored načela autonimije volje, koje je fundamentalno načelo za sve građanskopravne odnose, i koje daje slobodu svakom licu ugovaranja, a koja se ogleda u slobodi odlučivanja određenog lica da li će zaključiti ugovor, s kim će zaključiti ugovor, koje sadržine, izmena, koje forme i naravno pre-stanka ugovora, ipak je navedena sloboda ograničena, javnim poretkom, ipe-rativnim normama, dobrim poslovnim običajima. Da bi ugovor o prodaji bio punovažan, ugovorne strane se moraju dogovoriti o važnim, odnosno bitnim sastojcima ugovora, a to su stvar, odnosno roba ili pravo i cena. Cena može biti i odrediva, dakle da nije u ugovoru utvrđen tačan iznos, već se određuje po određenim parametrima.16 Ukoliko se tačno odredi cena, ona mora biti oz-biljno data i istinita. U pogledu određivanja pojma stvari ne postoji precizna definicija, iako je reč o pojmu koji je svima jasan. Ni rimsko pravo nije dalo definiciju stvari, ali su navodili da su to svakako telesne i bestelesne stvari, odnosno stvari koje su opipljive, kao roba namenjena tržištu i one koje nisu opipljive kao prava (pravo službenosti). Postoji i podela na pokretne i nepo-kretne stvari, stvari u prometu i van prometa itd. Ipak, najopširnije rečeno, stvar u građanskopravnom smislu je deo materijalne prorode koji se nalazi u ljudskoj vlasti i na kojem postoji pravo svojine ili neko drugo stvarno pravo.

14 Ognjanović, S., (2010). Obligaciono pravo – posebni deo, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, str. 23.15 Ognjanović, S.,op.cit., str. 22.16 Kao npr. na dan isporuke važeće cene na Produktivnoj berzi u Novom Sadu.

91


1.1. Obaveze prodavca i kupca

Imajući u vidu da ugovor o prodaji stvara prava i obaveze, odnosno uza-jamna prava i obaveze ugovornih strana, osnovne obaveze prodavca su pre-daja stvari kupcu ili pribavljanje prava kupcu i obaveza zaštite kupca u slu-čaju materijalnih i pravnih nedostataka stvari. Naravno, ukoliko se prodavac obavezao na druge obaveze, dužnost je da iste izvrši, laički rečeno ispoštuje.

Obaveza kupca iz dvostrano obavezujućeg ugovora jeste da isplati cenu i preuzme stvar, odnosno robu. Isplatu cene, kupac može izvršiti pre predaje stvari, odnosno robe, istovremenom predajom stvari ili pak posle izvršene predaje stvari, odnosno robe. Ugovor o prodaji, može se slobodno reći, jeste najvažniji i najčešći imenovani ugovor sa svim svojim različitim modaliteti-ma.17 On je osnovni pravni instrument razmene dobara.18 Cilj ovog ugovora je prenos prava raspolaganja, odnosno sticanje svojine na određenoj stvari ili prenos nekog imovinskog prava. Pravo svojine je najvažnije građansko pravo i ono titularu omogućava najpotpunije raspolaganje nekom stvari.19 To znači da titular ima prava držanja, raspolaganja i korišćenja i deluje prema svima (erga omnes).20 Svojina se shvata kao najšira vlast pojedinca nad stvarima. Držanje stvari podrazumeva da titular svojine donosi odluke koje se odnose na neposrednu upotrebu stvari.21 Korišćenje stvari ovlašćuje titulara da zahteva prisvajanje novih stvari nastalih iz prethodne produktivne upotrebe predmeta svojine: u realnom obliku (kao što je to neto proizvod) ili nominalnom obliku (kao što je novostvorena vrednost), dok raspolaganje stvarima daje ovlašćenje titularu da otuđi pravo svojine na stvarima u obliku prodaje stvari ili njenog poklona nekom drugom licu.22

Upravo da bi kupac mogao da ostvari svoja zakonska prava, kupovinom određene stvari, i premda je za tu svojinu platio cenu (novac), neophodno mu

17 Odredbe kupovine po pregledu i kupovina sa rezervom probanja sadrži Srpski građanski zako-nik, opširnije o tome na str. 67 Ognjanović, S. op.cit.18 Loza, B. op. cit. str. 18.19 Pravo svojine, njeni oblici, sticanje, evidencija i zaštita tog prava (2018, Novembar, 18), Preuzeto sa: https://www.pravniportal.com/pravo-svojine-njeni-oblici-sticanje-evidencija-zastita-tog-prava/ 20 Jedna od osnovnih razlika između stvarnog prava i obligacionog prava je upravo što su stvarna prava apsolutna prava i deluju prema svima (erga omnes), dok obligaciona prava deluje inter par-tes, odnosno između ugovornih strana, s tim u vezi naše pozitivno pravo u odnosu na rečeno, ima izuzetaka kao što su: ugovor u korist trećeg lica, kolektivni ugovori, paulijanska tužba i ugovora o zakupu nepokretnosti.21 Svojina: pravna osnova tržišnih odnosa, (2018, Novembar, 18), Preuzeto sa: http://www.ius.bg.ac.rs/prof/Materijali/labmir/Labus%20Osnovi%20ekonomije%20Gl-5%20Svojina.pdf.22 Ibid.

92


je pravično omogućiti nesmetano pravo svojine u vidu zaštite od materijalnih i pravnih nedostataka stvari.

Kupac kada kupuje stvar, on je kupuje sa određenom namerom, da li je to namera da određenu stvar lično koristi, ili radi dalje prodaje ili pak sa namerom da je pokloni nekom drugom licu, nije od važnosti, koliko je važna činjenica da ona nema mana, odnosno nedostatka o čemu će više biti reči u narednom poglavlju.

2. Mana ili nedostatak stvari

Primarna obaveza prodavca je da preda prodatu stvar kupcu u ispravnom stanju, zajedno sa njenim pripacima, osim ako šta drugo nije ugovoreno i ne proizlazi iz prirode ugovora. Prodavac je dužan predati stvar kupcu u vreme i na mestu predviđenom ugovorom.23 Obaveza se smatra izvršenom kada se kupcu uruči stvar ili preda isprava kojom se stvar može preuzeti, premda sa predajom stvari prelazi i rizik u slučaju propasti ili oštećenja stvari. Na osno-vu zakonske dužnosti prenosilac je obavezan da obezbedi ne samo mirnu, već i namensku upotrebu.24

Odgovornost za materijalne nedostatke je odgovornost prenosioca koja nastaje zbog toga što stvar nema sva ona svojstva koja je morala imati, od-nosno što ima neki materijalni nedostatak (manu).25 Prenosilac (prodavac) će odgovarati sticaocu (kupcu) za materijalne (fizičke) nedostatke stvari pod određenim uslovima, i to ako postoji nedostatak (mana), skrivenost, posto-janje mane u trenutku prenosa prava, ako blagovremeno obavesti prodavca.26 Stvar koja se prodaje ne sme da ima takve materijalne nedostatke zbog kojih stvar ne može da se koristi u svrhu zbog koje je kupljena (pribavljena).27 Takođe, važno je napomenuti da kupac nije dužan primiti stvar sa nedostaci-ma, ovlašćen je odbiti ispunjenja koje ima nedostatke.

Prema članu 479 Zakona o obligacionim odnosima, nedostatak stvari po-stoji: ako stvar nema potrebna svojstva za njenu redovnu upotrebu ili za pro-met, ako stvar nema potrebna svojstva za naročitu upotrebu za koju je kupac

23 Zakon o obligcionim odnosima, op.cit. član 479, stav 1.24 Salma, J., (2007). Obligaciono pravo-šesto izdanje, Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu Pravni fakultet u Novom Sadu, str. 387.25 Nikolić, Đ.,(2012). Obligaciono pravo – treće ažurirano izdanje. ,,Projuris“ str. 64.26 Antić, O., (2008). Obligaciono pravo. Beograd, Pravni fakultet Univerzizetea u Beogradu, JP ,,Službeni glasnik“, str. 388.27 Radovanov, A., (2009). Obligaciono pravo – opšti deo, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, str. 148.

93


nabavlja, a koja je bila poznata prodavcu, ili mu je morala biti poznata, ako stvar nema svojstva i odlike koje su izričito ili prećutno ugovorene, odnosno propisane, kad je prodavac predao stvar koja nije saobrazna uzorku ili mode-lu, osim ako su uzorak ili model pokazani samo radi obaveštenja.

Pored navedenog, pojmom nedostatka se obuhvataju i osobine koje ne utiču na upotrebnu već samo na tržišnu vrednost stvari (npr. pozlaćen, umesto zlatnog prstena, veštačka umesto prirodne kože i sl.).28 Dakle, zakon precizno i jasno definiše kada postoji materijalni nedostatak, iz čega se za-ključuje da sve ono što se ne može svrstati u navedene četiri tačke ne smatra se nedostatkom stvari. Takođe, prodavac ne odgovara ukoliko stvar nema po-trebna svojstva za njenu redovnu upotrebu ili za promet i ukoliko stvar nema svojstva i odlike koje su izričito ili prećutno ugovorene, odnosno propisane, ako su u času zaključenja ugovora bili poznati kupcu ili mu nisu mogli ostati nepoznati.29

Prodavac odgovara za materijalne nedostatke stvari koje je ona imala u času prelaza rizika na kupca, bez obzira na to da li mu je to bilo poznato, kao i za one materijalne nedostatke koji se pojave posle prelaza rizika na kupca ako su posledica uzroka koji je postojao pre toga.30 Neznatan materijalni nedosta-tak ne uzima se u obzir.31 Smatra se da nisu mogli ostati nepoznati kupcu oni nedostaci koje bi brižljivo lice sa prosečnim znanjem i iskustvom lica istog zanimanja i struke kao kupac moglo lako opaziti pri uobičajenom pregledu stvari.32

Dakle, analizirajući pažljivo ovu zakonsku odredbu, javljaju se poje-dina pitanja. Naime, nesporno je da je brižljivo lice, ono lice koje pristupa određenim radnjama, odnosno poslovima sa povećanom pažnjom. Navodeći u odredbi člana 478 da je u pitanju ,,brižljivo lice sa prosečnim znanjem i iskustvom lica istog zanimanja i struke kao kupac“ dozvoljavaju se određena odstupanja, koje zakon nije precizirao već je dozvolio slobodnu ocenu sudu zavisno od konkretne situacije.

Imajući u vidu da je jedna od obaveza kupca da stvar pregleda, to je zakonom propisano da ukoliko je pregled stvari izvršen u prisustvu obeju strana, kupac je dužan da svoje primedbe zbog vidljivih nedostataka saopštiti prodavcu odmah, inače gubi pravo koje mu po tom osnovu pripada.33 Naime,

28 Zakon o obligacionim odnosima, op.cit.član 480 stav 129 Radišić, J., (2008).Obligaciono pravo – opšti deo. Beograd, Nomos, str. 153.30 Ibid, član 478.31 Ibid.32 Ibid, stav 2.33 Ibid, član 481, stav 2.

94


ovde se otvaraju pojedina pitanja, budući da je u pitanju komleksna pojava, kao kakva je moć zapažanja određenog lica, kakav mu je vid. Iako zakon do-zvoljava odstupanja, ipak nije precizirano u kojoj meri dozvoljava isto, te u skladu sa tim može se zaključiti da svaki pojedinac nema istančano čulo vida, te bez obzira na zakonsku formulaciju ,,sa prosečnim znanjem i iskustvom lica istog zanimanja i struke kao kupac“ moguće je da dva različita lica budu i sa istim zanimanjem i iskustvom i strukom, ali na primer sa različitom dipo-trijom što je i najbitniji parametar. Svakako da na primer hirurzi, profesionalni vozači imaju istančanije čulo vida u odnosu na pravnike i ekonomiste, tako da je zakonska formulacija opravdana, da se neće upoređivati moć zapažanja i istančanost vida hiriruga i ekonomiste, već hirurga i hirurga, ekonomiste i ekonomiste, dakle, lica slične ili iste struke zanimanja. Međutim, ono što se ističe ovim primerima je što i između lica sa prosečnim znanjem i iskustvom, kao i strukom, postoji razlika u moći opažanja, odnosno u vidu. S obzirom da se vrlo često susrećemo sa izrazima da je određeno lice ,,površno ili detalj-no“, to je očito da lice za koje se kaže da je ,,detaljno“ pre će se uočiti neki nedostatak stvari nego ono za koje se kaže da je ,,površno“. Tako i lice sa tkz. minus (-) dioptrijom pre će uočiti neki nedostatak (jer je u pitanju lice koje na blizinu vidi bolje nego na daljinu) u odnosu na lice sa plus (+) dioptrijom (jer to lice vidi obrnuto bolje, odnosno vidi bolje na daljinu, nego na blizinu). Svakako kupac je dužan da primljenu stvar na uobičajeni način pregleda ili je da na pregled, čim je to prema redovnom toku stvari moguće, i da o vidljivim nedostacima obavesti prodavca u roku od osam dana, a kod ugovora u privre-di bez odlaganja, inače gubi pravo koje mu po tom osnovu pripada.34

Kupovina, ,,u viđenom stanju“, prodavca oslobađa od odgovornosti, a kupac gubi pravo koje mu pripada u vezi sa nedostacima na stvari, ukoliko u vezi sa istima nije obavestio prodavca u roku od 8 dana. Iz obrazloženja Rešenja Apelacionog suda u Nišu35:, ,Prvostepeni sud je utvrdio da su stran-ke zaključile kupoprodajni ugovor o kupovini balon sale dana 25.08.2013. godine za kuporodajnu cenu od 20.000,00 evra, s tim da je tuženi isplatio odmah iznos od 5.000,00 evra, a da će ostatak, do određenog iznosa, isplati u jednakim mesečnim ratama. Montiranje i postavljanje balon sale je na kupcu. Tuženi nije isplatio kupoprodajnu cenu u celosti, odnosno iznos od 15.000,00 evra, tako da mu je tužilac uputio opomenu dana 01.07.2014. godine radi isplate preostalog iznosa kupoprodajne cene. Tuženi je podneo protivtužbu kojom traži da se zaključeni ugovor raskine i da mu prodavac vrati 5.000,00

34 Ibid, stav 135 Rešenja Apelacionog suda u Nišu, Gž 2617/2016 od dana 3.11.2016. godine

95


evra sa pripadajućom kamatom, jer kupljena stvar ima nedostatak. Ne može se prihvatiti zaključak prvostepenog suda da je tužbeni zahtev neosnovan, a da je protivtužbeni zahtev osnovan. Osnovano se žalbom tužioca ukazuje na propuste prvostepenog suda u pobijanoj presudi. Naime, u konkretnoj situ-aciji jasno su definisana prava i obaveze stranaka u navedenom ugovoru o kupoprodaji, i s obzirom na sadržinu njegovih odredbi, prvostepeni sud isti nije tumačio shodno odredbama člana 99 ZOO, a u smislu da se on primenjuje kako glasi, tj. nije cenio klauzulu u viđenom stanju“, pravne posledice ove klauzule, pa s obzirom na to da li na strani tužioca postoji odgovornost ili ne i da li je tužen u odgovarajućem roku i na propisan način izvršio prigovor ma-terijalnih nedostataka kupljene stvari, koju je kao takvu preuzeo. Dakle, prvo-stepeni sud kod odlučivanja, nije imao u vidu da kupovina ,,po viđenju“ pro-davca oslobađa odgovornosti, te da u skladu sa članom 481 ZOO kupac gubi pravo koje mu pripada u vezi sa nedostacima na stvari, kupljenih na navedeni način, ukoliko u vezi istih nije obavestio prodavca u roku od 8 dana.”

Pored vidljivih nedostataka stvari, razlikujemo i nevidljive nedostatke stvari (tkz. skrivene). Nevidljivi nedostatak stvari je onaj koji se nije mo-gao otkriti uoobičajenim pregledom prilikom preuzimanja stvari.36 O nave-denom nedostatku, kupac je dužan da obavesti prodavca u roku od 8 dana. U obaveštenju je kupac dužan da pobliže objasni u čemu je nedostatak i da omogući prodavcu da stvar pregleda.

Zakon o obligacionim odnosima predviđa i objektivni rok koji iznosi 6 (šest) meseci, kojim je propisano da prodavac neće odgovarati za nedostatke koji se pokažu pošto protekne navedeni rok od predaje stvari, izuzev kad je ugovorom određen duži rok.

Stav suda37 je: ,,..Kada se materijalni nedostatak stvari ogleda u tome što kupljena nepokretnost nema ugovorenu površinu, kao odliku koja je izriči-to ugovorena, tada se radi o skrivenom (nevidljivom nedostaku) koji se nije mogao otkriti uobičajenim pregledom te stvari prilikom preuzimanja, pa pro-davac ne odgovara za iste pošto protekne 6 meseci od njene predaje“. Iz ob-razloženja presude: ,,...polazeći od pravilno utvrđene činjenice da su tužilja i njen suprug sami angažovali projektanta za svoj stan, koji im je uređivao unutrašnjost istog, da su sami krečili zidove i postavljali podne obloge, prvo-stepeni sud pravilno zaključuje da njima nije mogla ostati nepoznata površi-na stana. Međutim, tužilja je ušla u državinu stana 17.03.2011. godine i nije imala primedbi na zapisnik o primopredaji, a tužbu je podnela 14.11.2012.

36 Radovanov, A.,op.cit.,str. 15037 Presuda Apelacionog suda u Nišu, Gž 3392/2017 od dana 13.07.2017. godine.

96


godine, te su se njena prava ugasila. Iako se radi o skrivenom nedostatku, koji se nije mogao otkriti uobičajenim pregledom stvari prilikom preuzimanja, to shodno članu 482, stav 2 ZOO prodavac ne odgovara za nedostatke koji se pokažu pošto protekne 6 (šest) meseci od predaje stvari, izuzev kada je ugo-vorom predviđen duži rok. S obzirom da je tužilja morala znati za korisnu površinu stana, jer je isti građen uz njen nadzor, a od predaje stana, odnosno njenog ulaska u državinu, do podnošenja tužbe, proteklo je više od 6 meseci, to prodavac ne može biti odgovoran za navedeni nedostatak.“

Stav suda je ispravan ukoliko prodavac nije znao ili mu nije mogao ostati nepoznat nedostatkak, jer Zakon o obligacionim odnosima propisuje da kupac neće gubiti pravo sve i kada protekne rok od 6 (šest meseci) i ne obavesti pro-davca o nedostatku i to onda kada je za nedostatak prodavac znao ili je morao znati, odnosno da prodavcu nije mogao ostati nedostatak nepoznat.38 Dakle, s obzirom da je teret dokazivanja na tužiocu, odnosno u konkretnom slučaju na tužilji, to je ista trebalo da se pozove na nesavesnost prodavca, odnosno da je tuženi kao projektant, znao ili morao znati da kupljena nepokretnost nema ugovorenu površinu i to u zakonom propisanom roku.

3. Prava kupca

U slučaju da prodavac isporuči manljivu robu, kupac stiče određena pra-va.39 Ipak, prava kupca su uslovljena. Naime, samo onaj kupac koji je blagov-remeno i uredno obavestio prodavca o nedostatku može zahtevati od prodavca da nedostatak ukloni ili da mu preda drugu stvar bez nedostatka (ispunjenje ugovora), zahtevati sniženje cene, izjaviti da raskida ugovor. U svakom od ovih slučajeva kupac ima pravo i na naknadu štete.40

Dakle, kupac može zahtevati od prodavca da izvrši opravku stvari41 ili da preda istu, ili drugu stvar, podrazumeva se bez nedostataka, na ime ispunjenja ugovora. Kako stvar ima nedostatak to je logično da kupac ima pravo i na sniženje cene, svakako da je reč sniženju vrednosti stvari srazmerno nedostat-ku stvari. Zakonom je i propisano pravo kupca na raskid ugovora, sa jednim uslovom, a to je da prethodno obavesti prodavca o nedostatku i ostavi mu primeren rok za ispunjenje. Međutim, ukoliko se izjasni prodavac, a nakon zaprimeljenog obaveštenja, da neće ispuniti ugovor ili nije u mogućnosti, to

38 Ova zakonska formulacija zasnovana je na načelu savesnosti i poštenja.39 Kapor, V., Anornijević, Z., (1961). Privredno pravo – poslovi robnog prometa. Beograd, Zavod za izdavanje, udžbenika Narodne Republike Srbije, str. 115.40 Ibid, član 488 stav 1 i 2.41 Ukoliko na primer je stvar unikat.

97


se ugovor raskida po samom zakonu. Ipak ga kupac može održati na snazi ako to saopšti prodavcu, bez odlaganja. Kupac nema pravo na raskid ugovora ako je stvar potpuno ili delimično propala ili oštećena zbog obaveze kupca da stvar pregleda, ili ako je potrošen deo stvari pre nego što je otkriven nedosta-tak, zatim ukoliko je izmenjen deo stvari u toku redovne upotrebe ili ako se radi o neznatnom oštećenju ili izmeni stvari.42

Stav suda43 je: ,,....Kada je materijalni nedostatak neznatan i ne utiče na normalno funkcionisanje stvari, prodavac neće snositi odgovornost za nedostatke stvari.“ Iz obrazloženja: ,,Tuženi kao prenosilac odgovara tužiocu kao pribaviocu stvari zbog materijalnog nedostataka ukoliko je nedostatak stvari znatan, a neznatni nedostatak se ne uzima u obzir shodno članu 478, stav 3 ZOO. Znatan je onaj nedostatak koji onemogućava upotrebu stvari u određene svrhe ili je u velikoj meri otežava. Imajući u vidu navedeno, sud je odbio tužbeni zahtev tužioca da raskine kupoprdajni ugovor spornog autombi-la, budući da je iz nalaza i mišljenja veštaka, kao i iz navoda stranaka, utvrdio da prilikom hladnog starta motora spornog automobila dolazi do pojačanog vibriranja motora, čiji se rad stabilizuje nakon dodavanja gasa. Sud je utvrdio da je navedeni nedostatak neznatan, te se ne može smatrati da sporni automo-bil ima bilo kakav materijalni nedostatak u smislu čl. 478 ZOO. Ne smatra se kao znatan jer isti prestaje usled kratkog pritiska na papuču za gas i isto ne utiče na normalnu upotrebu i eksploataciju automobila. Tužilac je vozio i ko-ristio automobil, kako je to i naveo. Ne radi se o kvaru, već o specifikumu.“44

Stav suda je ipak diskutabilan, premda odluka suda treba da zavisi, ne samo o nalazu i mišljenju veštaka, već i o vrsti automobila o kojoj je reč, odno-sno marki, ali i o drugim relevantnim činjenicama. Tužiocu da nije od važosti navedena vibracija, ne bi ni hteo da raskine ugovor. Iako se radi o neznat-nom materijalnom nedostatku, koji upotrebom stvari nestaje, u konkretnom slučaju trebalo bi postaviti pitanje koliko često tužilac koristi stvar sa neznat-nim nedostatkom, i vrlo bitno je o kojoj marki automobila je reč. Ukoliko ku-pac ne koristi često automobil i ne radi se o luksuznom automobilu, to bi bio ispravan stav suda. Ne bi bio ispravan stav suda da je kupac kupio automobil marke mercedes visoke klase, jer se radi o luksuznom automobilu i o luksuzu koji isti pruža, dakle, da se radi o brzom i udobnom automobilu, ne bi bile opravdane vibracije, niti bi mogla biti reč o specifikumu, ali ukoliko je reč o automobilu srednje klase, i još polovnom, to je i logično da se ,,podkrade“

42 Radovanov, A., op.cit. str. 153.43 Presuda Apelacionog suda u Nišu, Gž 1956/2011 od dana 20.10.2011. godine.44 Ibid.

98


neki skriveni nedostatak, te u toj situaciji je apsolutno opravdan stav suda. Takođe, treba imati u vidu i vrednost automobila, kao i godište. Dakle, pored činjenice da se radi o nedostatku koji se upotrebom stvari otklanja, ipak treba u konkretnom slučaju uzeti u obzir i druge okolnosti, kao i pored prethodno navedenih, to je npr. očuvanost, plaćena cena itd., a potom odlučiti da li je svrsishodno ostaviti na snazi ugovor ili ne, a vrlo bitno, u svakom slučaju je namera i volja kupca koja se ne sme zanemariti, jer je to vrlo bitno kada je u pitanju zaključenje ugovora.

Pored odgovornosti prodavca za materijalne nedostatke stvari, razlikuje-mo i odgovornost proizvođača za iste. Ovo pitanje je vrlo osetljivo. Ova odgovornost može se definisati kao odgovornost za štete prouzrokovane isporukom proizvoda sa nedostatakom koji je doveo do ugrožavanja života i zdravlja ljudi, oštećenja ili uništavanja imovine korisnika proizvoda, ili dru-gih lica koja nisu direktno korisnici proizvoda.45 Proizvođač će odgovarati za svaki proizvod koji je stavio u promet, a nije siguran da li je isti bezbedan i to od krema za lice, automobila, aparata, boje i lakova koji mogu izazivati kancer itd.

Posredno, takvi proizvodi, mogu uticati i na druge ljude, ukoliko zbog nedostataka npr. na automobilu stradaju ljudi koji nisu ni zaključili ugovor o kupoprodaji automobila (usled određene saobraćajne nezgodi zbog otkazi-vanja npr. kočnica). Dakle, oni su oštećeni zbog neispravnosti automobila. Od stvari sa nedostatkom može pretiti opasnost štete po ljude i njihovu imovinu.46 Reč je o vrlo kompleksnom problemu i odgovornost proizvođača za štetu od proizvoda sa nedostatkom pojavila se kao poseban pravni problem u okviru građanskopravne odgovornosti za prouzrokovnu štetu.

Zaključak

Tehničko tehnološki razvoj doprineo je civilizaciji i olakšao je današnju proizvodnju, međutim serijska proizvodnja dovela je i do šteta koje nastupa-ju po zdravlje ili pak život ljudi i to kako na neposredan, tako i na posredan način. Najblaži oblik štete koja može da nastupi čoveku jeste da mu imovina bude umanjenja, a najveći je upravo prethodno navedeno, a to je da šteta koja

45 Acin, I., (2016). Zbornik radova studenata doktorskih studija, Niš, Pravni fakultet Univerzitet u Nišu, str. 1.46 Radišić, J., (1972). Garancija za trajan kvalitet i odgovornost za štetu od stvari sa nedostatkom. Servis Saveza udruženja pravnika Jugoslavije, Beograd, str. 79.

99


nastupi pojedincu kroz određe proizvode, odnosno stvari sa nedostacima bude štetna po njegovo zdravlje ili mu ugrozi život.

Institut odgovornost poslodavca za materijalne nedostatke stvari je upra-vo uvedena da bi se zaštitio kupac, ali i da bi se zaštitio prodavac i to je uči-njeno tako što zakon precizno navodi kada postoji mana, koja su prava kupca i kada prodavac odgovara za materijalni neodstatak stvari. Načelno, prodavac odgovara bez obzira na savesnost ili nesavesnost. On odgovara za one mate-rijalne nedostatke stvari koje se pojave posle prelaska rizika na kupca, ali sa akcentom na uslov da su posledice uzroka postojale pre predaje, o čemu je detaljnije bilo reči.

Interesantna je i odredba člana 486, stav 1 Zakona o obligacionim odno-sima koja propisuje da ugovarači mogu ograničiti ili sasvim isključiti proda-včevu odgovornost za materijalne nedostatke stvari. U narednom stavu nave-dene odredbe zakona, isti propisuje da je odredba ugovora o ograničenju ili isključenju odgovornosti za nedostatke stvari ništava ako je nedostatak bio poznat prodavcu, a on o njemu nije obavestio kupca, kao i kad je prodavac nametnuo tu odredbu koristeći svoj poseban monopolski položaj. Odredba zakona je precizna, ali je više u interesu prodavca iz razloga što ukoliko pro-davac i kupac zaključe ugovor, i unesu navedenu odredbu člana u ugovor, a kupac zaprimi stvar sa nedostatkom, na kupca pada teret dokazivanja47 u po-gedu nesavesnosti prodavca što je vrlo nezahvalno. U toj situaciji, kupac treba da dokaže da postoji nedostatak, znatan, budući da za neznatan ne odgovara poslodavac, i da dokaže da je prodavac znao za navedeni nedostatak i ipak je predložio ili pak pristao da se navedena odredba unese u zaključeni ugovor. Naizgled nesporna situacija može postati sporna ako je u pitanju nedostatak koji je se lako može opaziti i da je reč o nedostataku koji je prodavac morao da opazi, odnosno nije mu mogao ostati nepoznat, i prodavac može isto da tvrdi za kupca, odnosno da je kupac pristao da kupi stvar znajući za nevedeni nedo-statak. Veći problem nastaje ukoliko je reč o skrivenom nedostatku. Kupac je tada u nezavidnoj situaciji budući da je reč o nedostatku koji je skriven, dakle, o nedostatku koje brižljivo lice sa prosečnim znanjem, strukom nije mogao opaziti uoobičajenim pregledom, tako da u toj situaciji mora dokazati da je prodavac znao ili morao znati za skriveni nedostatak kako bi mogao koristiti zakonska prava.

47 Prema članu 231, stav 2 Zakona o parničnom postupku, Sl. glasnik RS, br. 72/11, 49/13 - odluka US, 74/13 - odluka US, 55/14 i 87/18, stranka koja tvrdi da ima neko pravo, snosi teret dokazivanja činjenice koja je bitna za nastanak ili ostvarivanje prava, ako zakonom nije drugačije propisano.

100


Prema tome, zakonska odredba je jasna, ali bi trebalo da bude preciznija. U svakom slučaju, na osnovu navedenog se zaključuje da je reč o vrlo osetljivoj i kompleksnoj problematici, gde sudovima nije lako da donesu odluku. Ipak, isto ne treba shvatiti ni šturo, obzirom da se pred sudom izvode dokazi, veštači se, a sve radi utrđivanja činjenica i donošenja konačne, pravične, odluke suda.

Prastalo TanjaTeaching Assistant, The Faculty of Law for Commerce and Judiciary in Novi Sad, The University of Business Academy in Novi Sad

RESPONSIBILITY OF THE SELLER FOR MATERIAL (PHYSICAL)

DEFECTS OF GOODS IN THE LAW OF THE REPUBLIC OF SERBIA

A b s t r a c t

The responsibility of the seller for material shortcomings is a very intere-sting question for every individual, regardless of whether it is a layman or an expert. The importance is enormous since it is a question of life that everyo-ne meets in everyday life and according to statistical data is one of the most frequently asked questions on the Internet. This is an institute that is cha-racteristic of two-pronged bargaining agreements (eg a sales contract). The protection of interests of both the other party, ie the seller and the buyer, as holders and rights and obligations from the obligation relationship, is provi-ded by the Law on Obligations, as well as the Law on Consumer Protection. More detailed and closer analysis of the protection of the interests of the contracting parties, with particular reference to the responsibility of the em-ployer for material defects will be provided in this paper.

Keywords: seller’s responsibility for material defects, material shortco-mings, sales contract, customer rights.

101


Literatura

1. Antić, O., (2008). Obligaciono pravo. Beograd, Pravni fakultet Univerzizetea u Beogradu, JP ,,Službeni glasnik“

2. Acin, I., (2016). Zbornik radova studenata doktorskih studija, Niš, Pravni fakultet Univerzitet u Nišu

3. Kapor, V., Anornijević, Z., (1961). Privredno pravo – poslovi robnog pro-meta. Beograd, Zavod za izdavanje, udžbenika Narodne Republike Srbije

4. Salma, J., (2007). Obligaciono pravo-šesto izdanje, Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu Pravni fakultet u Novom Sadu

5. Nikolić, Đ., (2012). Obligaciono pravo-treće ažurirano izdanje. ,,Projuris“ 6. Loza, B., (1977). Obligaciono pravo II – posebni deo, NGTP ,,Dom štam-

pe“, Zenica 7. Ognjanović, S., (2010). Obligaciono pravo – posebni deo, Novi Sad,

Univerzitet Privredna akademija, Pravni fakultet za privredui pravosuđe 8. Opšte uzanse o prometu robe, Službeni list FNRJ, broj 15 od 7. aprila

1954, Službeni list SFRJ, broj 29 od 26. maja 1978 - dr. zakon 9. Popović, V., (1998). Pravni aspekti docnje kupca, Banja Luka, LDIJ10. Pravo svojine, njeni oblici, sticanje, evidencija i zaštita tog prava

(2018, Novembar, 18), Preuzeto sa: https://www.pravniportal.com/pravo-svojine-njeni-oblici-sticanje-evidencija-zastita-tog-prava/

11. Presuda Apelacionog suda u Nišu, Gž 1956/2011 od dana 20.10.2011. godine

12. Presuda Apelacionog suda u Nišu, Gž 3392/2017 od dana 13.07.2017. godine

13. Radovanov, A., (2009). Obligaciono pravo – opšti deo, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe

14. Radišić, J., (1972). Garancija za trajan kvalitet i odgovornost za štetu od stvari sa nedostatkom. Beograd, Servis Saveza udruženja pravnika Jugoslavije

15. Radišić, J., (2008). Obligaciono pravo – opšti deo, Beograd, Nomos16. Radišić, J., (1972). Garancija za trajan kvalitet i odgovornost za štetu

od stvari sa nedostatkom. Beograd, Servis Saveza udruženja pravnika Jugoslavije

17. Rešenja Apelacionog suda u Nišu, Gž 2617/2016 od dana 3.11.2016. godine

18. Svojina: pravna osnova tržišnih odnosa, (2018, Novembar, 18), Preuzeto sa: http://www.ius.bg.ac.rs/prof/Materijali/labmir/Labus%20Osnovi%20ekonomije%20Gl-5%20Svojina.pdf

102


19. Zakonom o obligacionim odnosima, Sl. list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89 - odluka USJ i 57/89, Sl. list SRJ, br. 31/93 i Sl. list SCG, br. 1/03 - Ustavna povelja

20. Zakonom o zaštiti potrošača, Sl. glasnik RS, br. 62/14, 6/16 - dr. zakon i 44/18 - dr. zakon

21. Zakona o parničnom postupku, Sl. glasnik RS, br. 72/11, 49/13 - odluka US, 74/13 - odluka US, 55/14 i 87/18

103

Biuković Sanja*

UTICAJ MOBINGA NA RADNU SPOSOBNOST ZAPOSLENIH

REZIME: Mobing predstavlja ponižavanje, ismejavanje, špijuniranje i psihološki teror koji se događa na poslu. Ovaj oblik ponašanja ukazuje na ponašanje jedne osobe ka drugoj, koji se ponavlja periodično pri čemu se konstantno jedna osoba ugrožava i ponižava, kako bi se ugrozio njen ugled, čast i dostojanstvo. Oblici mobinga ukazuju na mobing usmeren od podređenog ka nadređenoj osobi i od nadređene ka podređenoj osobi koji je češći u praksi.

Mobing predstavlja vid poremećaja u međuljudskim odnosima na radu, bez opravdanog razloga i smisla, a koji donosi negativne posledice poje-dincu nad kojim se sprovodi, ali i na porodicu na koju se prenosi njegov uticaj, ustanovu u kojoj je prisutan i širu socijalnu zajednicu.

Žrtve mobinga su najčešće osobe koje se od ostalih izdvajaju načinom mi-šljenja i logikom razmišljanja, to su najbolji i najobrazovaniji pojedinci, koji predstavljaju za kolege opasnost i konkurenciju. Najčešće su to za-posleni pred penziju, ali i veoma ambiciozni mladi koji tek počinju radnu karijeru, kao i oni koji su drugačije seksualne orijentacije.

Vrlo važno ako ne i najvažnije pitanje pored samih uzroka mobinga jesu svakako posledice koje mobing ima na pojedinca. Posledice su najčešće poremećaji raspoloženja i ponašanja, a najčešće i ozbiljne somatske smet-nje, kada pojedinci postaju izgubljeni u prostoru i vremenu i doživljavaju brojne psihološke poremećaje, što pokazuju brojni primeri iz prakse.

* Student, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

studentski radovi

UDK: 349.2-057.16

104


Smatramo da su posledice mobinga trajne i nesagledive. Fizičko zlostavlja-nje je najlakše za otkrivanje i dokazivanje, ali postoji i onaj „tihi” mobing, kao i onaj koji direktno poništava dostojanstvo radnika i ugrožava njegovu psihu, ali je taj mobing najteže dokazati iako su mu posledice nesagledive.

Ključne reči: mobing, diskriminacija, zdravlje, stres psihološki poremećaji

Uvod

Mobing predstavlja neetičku i neprijateljsku komunikaciju na radnom mestu, koju sistematski upućuje jedna ili više osoba ka pojedincu, koji je stav-ljen u bespomoćnu i bezizlaznu situaciju gde je zadržana konstntnim aktivno-stima mobinga.

Kao termin „mobing” spada u novije definisane, ali se kao obrazac pona-šanja mnogo ranije javio i podrazumeva konstantno napadanje, ponižavanje, zlostavljanje i izolaciju, sve do tačke, kada osoba koja je izložena mobingu jednostavno ne može više da funkcioniše na radnom mestu, a sve sa ciljem da se ona potpuno eliminiše iz radnih zadataka i sa posla, ali i da bi se prograsila psihički labilnom osobom, odnosno paranoičnom i nedovoljno odgovaraju-ćom na određenom radnom mestu.

Žrtva mobinga može da bude svako bez obzira na pol, godine života, spoljašnji izgled, socijalni status, profesionalnu poziciju ili stepen obrazova-nja, a štaviše to je posao bolje pozicioniran, to je i mobing suptilniji. Iako su istraživanja pokazala da su mobingom podjednako ugroženi muškarci i žene, pri čemu po pravilu muškarci zlostavljaju muškarce, a žene isključivo žene, mnogi stručnjaci smatraju da su u izloženosti mobingu žene ipak rizičnija grupa.

Zastupljenost mobinga je sve veća, a pogotovo u svetu u državama koje su pretežno razvijene i koje posebnim zakonima predviđaju sankcije u slučaju mobinga, dok u nekim zemljama postoje i interna pravila u slučajevima mo-binga, a što će biti prikazano u samom radu. Posledice mobinga i uticaj na čo-vekovo zdravlje su brojne i one se menjaju u zavisnosti od stepena mobinga, odnosno od psihološkog stanja osobe koja je žrtva mobinga. U samom radu biće prikazani slučajevi mobinga, način i osnovni uzroci njihovog nastanka, odnosno kako se one manifestuju na život i zdravlje osobe i kako mobing na radnom mestu utiče na radnu sposobnost lica, odnosno da li su mobirana lica uopšte sposobna da i dalje obavljaju posao na kojem su šikanirana, kao i da li uopšte mogu efikasno da izvršavaju svoje radne obaveze ubuduće.

105


Pojam mobinga

Definicija mobinga po Lejmanu glasi:1

„Mobing ili psihološki teror u poslovnom životu, predstavlja neprijatelj-sku i neetičku komunikaciju koja je usmerena na sistematično maltretiranje jednog ili više pojedinaca, od strane jednog ili više pojedinaca, uglavnom prema jednom pojedincu, koji je stavljen u poziciju u kojoj je bespomoćan i u nemogućnosti da se odbrani od stalnih maltretirajućih aktivnosti.”

1.1. Vrste mobinga na radnom mestu

Ako se uzme u obzir smer akcije, ko je zlostavljač a ko žrtva, mobing se deli na horizontalni i vertikalni.2

Horizontalni mobing se javlja među radnicima koji su u jednakom po-ložaju na skali hijerarhije u preduzeću. Osećaj ugroženosti, zavist i ljubomo-ra mogu podstaći želju da se eliminiše neki kolega posebno ako se misli da njegova eliminacija može da dovede do napretka u karijeri mobera. Čitava grupa radnika zbog nekih unutrašnjih problema, napetosti i ljubomore može da izabere jednog radnika „žrtvenog jarca”, na kojem će dokazivati da su sposobniji i jači, sprovodeći nad njim razne oblike moralnog maltretiranja i psihičke torture.

Vertikalni mobing može podrazumevati razne situacije, koje se manife-stuju na sledeći način:3

• Pretpostavljeni zlostavlja jednog (podređenog) radnika,• Pretpostavljeni zlostavlja jednog po jednog radnika dok ne uništi čita-

vu grupu tzv. strateški mobing ili bosing,• Jedna grupa radnika zlostavljaju jednog pretpostavljenog, što je ređa

situacija.

Prema istraživanju brojnih sociologa i psihologa u praksi su dominantni-ji slučajevi vertikalnog od horizontalnog mobinga.

Ako se kao polazna pozicija za podelu mobinga posmatra motiv mo-binga, razlikuje se strateški i emotivni mobing. Strateški mobing – potreba za smanjenjem broja zaposlenih zbog interesa preduzeća, a javlja se kao

1 Sergej Iv.Lazarov, Mobing, psihološki teror na radnom mestu (2018, Mart 12). Preuzeto sa: http://www.sindikatzdravstva.org.rs/files/mobing-psiholoski-teror.pdf 2 Vuković A. (2012). Zlostavljanje na radu-mobing, Banja Luka, Laktaši, str. 120. 3 Ibid, str. 125.

106


posledica dogovora upravljačkog tima o sprovođenju organizovanog mobin-ga. Ovoj vrsti mobinga su naročito izloženi radnici koji su tehnološki višak. Drugi oblik mobinga je efektivni ili emotivni mobing koji se odvija na ličnom nivou. Uzrok za pokretanje akcije se nalazi u osobinama žrtve i osobinama zlostavljača, mobera. Pojavljuje se kao posledica ljutnje, ljubomore, zavisti ili antipatije prema jednoj osobi, a kao najčešće žrtve ovog mobinga su žene.

Seksualno uznemiravanje kao oblik mobinga podrazumeva svaki oblik neželjenog verbalnog, neverbalnog ponašanja seksualne prirode, kojim se uznemirava neka osoba, s ciljem da se povredi dostojanstvo osobe i ono se realizuje kao zloupotreba moći ili kontrole ili zamena za nešto uz insistiranje na pokornost i poslušnosti.

Lejman je aktivnosti kojima se sprovodi mobing podelio u nekoliko kategorija:4

1. Napad na mogućnost adekvatnog komuniciranja. Nadređeni ili kolege ograničavaju mogućnost izražavanja žrtve. Žrtva se prekida u razgovoru a odbijaju se i neverbalni kontakti sa žrtvom – izbega-vaju se pogledi, ne primećuju se.

2. Napad na mogućnost održavanja socijalnih odnosa. Žrtva mobin-ga se stalno izoluje, ignorišu je, ponašaju se kao da ne postoji, pre-meštaju je u kancelariju udaljenu od kolega, ne pozivaju je na zajed-ničke sastanke i na neformalna druženja kolega.

3. Napadi na ličnu reputaciju. Kad se izmišljaju priče o žrtvi i njenom privatnom životu, ogovara se, ismejava, negativno komentarišući lične karakteristike žrtve.

4. Napad na profesionalni kvalitet. Stalne kritike, prigovori, vređanja, preterana kontrola, niska cena rada, česta kažnjavanja, žrtvi se ne daju radni zadaci, uzimaju se sredstva za rad kao što su telefon, kompjuter (sindrom praznog stola), zadaju se zadaci nesrazmerni sa obrazovanjem i profesionalnom kvalifikacijom sa ciljem da žrtva pogreši.

5. Napadi na zdravlje. Žrtva se prisiljava da radi poslove i zadatke koji štete njenom zdravlju ili pogoršavaju već narušeno zdravlje. Ne odobrava joj se korišćenje godišnjeg odmora ni slobodnih dana, preti se fizičkim obračunima, verbalno se i seksualno zlostavlja.

4 Lazarov Sergej Iv., Mobing, psihološki teror na radnom mestu (2018, Mart 12 ). Preuzeto sa: http://www.sindikatzdravstva.org.rs/files/mobing-psiholoski-teror.pdf

107


Faze mobinga

Brojni su uzroci koji dovode do pojave mobinga a koji se odnose na jaku hijerarhiju, nedostatke u internom informisanju, nedovoljna razgraniče-nja nadležnosti, potiskivanje konflikata kao i jaka hijerarhija. Vrlo je važno na vreme prepoznati pojavne oblike mobinga i uočiti u kojoj je fazi.

Osnovne faze mobinga su:5

I faza – Kao potencijalna osnova mobinga pojavljuje se nerešen kon-flikt među saradnicima koji se na kraju pokazuje kao poremećaj u međuljud-skim odnosima. Početni sukob se ubrzo zaboravlja, a zaostale agresivne te-žnje usmeravaju se prema odabranoj osobi.

II faza – Potisnuta agresija eskalira u psihoteror. U vrtlogu spletki, po-niženja, pretnji i psihičkog zlostavljanja i mučenja, žrtva gubi svoje profesio-nalno i ljudsko dostojanstvo i počinje da se oseća manje vrednim subjektom, koji u svom radnom okruženju gubi ugled, podršku, pravo glasa i sl.

III faza – Već obeležena i permanentno zlostavljana osoba postaje „džak za boksovanje”, „dežurni krivac” za sve propuste i neuspehe kolektiva.

IV faza – Karakteristična je po očajničkoj „borbi za opstanak” žrtve, kod koje se tada pojavljuje sindrom izgaranja na poslu psihosomatski i depresivni poremećaj.

V faza – Nakon višegodišnjeg terorisanja žrtve obolevaju od hroničnih bolesti i poremećaja, napuštajući posao ili posežu za suicidnim izlazom.

Kao najčešće žrtve mobinga su:6

• poštenjaci – osobe koje su uočile i prijavile nepravilnosti u radu,• telesni invalidi raznog stepena i oblika invalidnosti,• mladi, tek zaposleni radnici i radnici pred penzijom,• radnici koji traže bolje uslove rada ili više samostalnosti u radu• radnici koji tokom dugogodišnjeg besprekornog rada traže priznavanje

radnog položaja ili povećanje plate,• višak radne snage i dr.

5 Pražetina Kaleb, R., (2012). Oblici mobinga i sudska zaštita žrtava mobinga – Policijska sigur-nost, Zagreb, str. 823. 6 Ibid, str. 827.

108


Posledice mobinga

Mobing je štetan i za žrtvu i za poslodavca jer obe strane trpe i socijalne i ekonomske posledice. Kao ekonomske posledice mogu se izdvojiti: plaćanje doktora, lekova i bolnica zbog fizičkog zdravlja, odnosno prestanak radnog odnosa ili davanje otkaza. Svaka osoba koja je žrtva mobinga gubi zdravlje i postaje agresivna i devijantna. Statistički podaci pokazuju da je mobing u čak 83% uzročnik bolesti, a da je čak 15 % samoubistava uzrokovanao mobin-gom, što pokazuju podaci u Italiji i posebno Švedskoj.7

Pored ovih ekonomskih kao socijalne posledice koje se javljaju jesu po-nižavanje, padanje u nemilost, neprilagođenost okruženju ili porodičnim od-nosima zbog kvalifikacije „neuspešan“ i slično. Svako zlostavljanje, pa tako i ono na radnom mestu, nosi rizik trajnog oštećenja zdravlja. Intenzitet i vrste posledica na zdravlje zavise od tri kategorije činjenica: način moralnog zlo-stavljanja, dužina trajanja i karakteristike žrtve. Zdravstvene tegobe i simpto-mi žrtve javljaju se na tri nivoa:8

1. Promene na socijalno – emocionalnom nivou – poremećaji ras-položenja, depresija, anksioznost, kriza plača, opsesivna ide-acija, osećaj depersonalizacije, napadi panike, socijalna izola-cija, emotivna otupljenost (prema istraživanju sprovedenom u Velikoj Britaniji 75,6% žrtava mobinga pati od depresije i ima pad samopoštovanja).

2. Promene na fizičkom – zdravstvenom nivou – glavobolje, poreme-ćaj ishrane, gubitak ravnoteže sa vrtoglavicama, poremećaji u dige-stivnom traktu, pritisak u grudima, nedostatak vazduha, srčane te-gobe, hipertenzivne krize, kožne promene.

3. Promene u ponašanju (poremećaji u ponašanju) – agresivnost, pasivizacija (npr. Hipersomnija), poremećaj ishrane (povećanje ili smanjenje unosa hrane), učestalo korišćenje alkohola, cigareta, lekova, opijata, seksualni poremećaji, poremećaji seksualne želje i poremećaj u seksualnim aktivnostima. Prema istraživanjima u Švedskoj 10-20% suicida ima direktan ili indirektan uzrok u pro-blemima na poslu, a prema istraživanjima sprovedenim u Italiji 13% suicida ima direktan ili indirektan uzrok u problemima na poslu.

7 Mobing u svijetu, Udruženje građana Republike Srpske “STOP Mobbing” – Trebinje (2018., Mart 20). Preuzeto sa: http://www.stop-mobbing.org/sr/mobing-u-svijetu 8 Posledica mobinga, (2018., Mart 25). Preuzeto sa: http://mobing.rs/posledice-mobinga

109


Mobing, usmeren makar i prema jednom zaposlenom, remeti dobru rad-nu atmosferu, stvara troškove za zapošljavanje radnika za zamenu odsutne žrtve mobinga po osnovu bolovanja, a neretko dovodi i do štetnih posledica po reputaciju radne organizacije.

Refleks ponašanja koji dovodi do štetnih posledica koje osećaju mobira-ni i radna organizacija u kojoj je došlo do mobinga, ne zaobilazi ni društvenu zajednicu. Kada se posmatra uticaj mobinga, misli se i na stanje zdravstvenog i penzionog fonda, jer je zbog psihosomatskih poremećaja žrtva prinuđena da se obrati zdravstvenoj ustanovi. To uključuje specijalističke preglede i uklju-čivanje terapije, kao i prevremeni odlazak u penziju, do koga ne bi došlo da nije bilo izlaganja mobingu, što svakako opterećuje penzioni fond.

Mobing je u našoj zemlji vrlo rasprostranjen, a tome doprinosi činjenica da se o ovoj pojavi vrlo malo govori kao i da nije pravno sankcionisana. Ovi činioci doprinose znatno većem obimu mobinga kod nas nego u zemljama u kojima je istraživan. Situaciju kod nas pogoršavaju tzv. tranzicija i nagoveštaj reforme zdravstvenog sistema jer mnogi izbegavaju da se suprotstave svakoj vrsti maltretiranja na poslu u strahu da ne ostanu bez istog. Mobing je manje prisutan u zemljama u kojima se prati i oštro sankcioniše – od visoke novčane kazne do kazne zatvorom.

Kod žena rang listu najučestalijih oblika mobinga čine:9

• zatrpavanje poslom,• obezvređivanje rezultata rada,• lažno optuživanje,• širenje neproverenih glasina sa namerom da se osoba degradira i• ismevanje zbog pola, nacionalnosti, socijalnog porekla i privatnog

života.

Kod muškaraca rang listu najučestalijih oblika mobinga čine:10

• zatrpavanje poslom,• Isključivanje iz programa edukacije,• obezvređivanje rezultata rada,• isključivanje iz društvenih aktivnosti i• širenje neproverenih glasina sa namerom da se osoba degradira.

Srbija je do 2007. godine bila u vrhu evropskih zemalja po „mobin-gu”. Istraživanje je sprovedeno 2006. godine, a njime je obuhvaćeno 400

9 Pražetina Kaleb, R., (2012)., op. cit., str. 820-827.10 Ibid, str. 825.

110


ispitanika i to 250 zaposlenih u državnim i 150 u privatnim firmama, s tim što je među njima 70 % žena i 30 % muškaraca. Postojanje različitih „mo-bing“ aktivnosti, poput preteranog nadzora i kontrole s namerom da se po svaku cenu nađe kompromitujući materijal koji bi trebalo da posluži za op-tužbe ili stvaranje intriga, potvrdilo je 28 % anketiranih u istraživanju koje je sprovedeno među 400 ispitanika na teritoriji R. Srbije. Posmatrajući situaciju danas, može se potvrdi da je skoro svaka četvrta osoba žrtva mobinga.

Tabela br. 1: Posledice mobinga na radnom mestu11

Povećani umor 63% ispitanikaPsihičke smetnje u radu 37% ispitanikaFizičke smetnje sa kardivaskularnim oboljenjima 30% ispitanika

Agresivni mobing koji se odvija isplanirano i u dužem periodu „poput ratne strategije“ treba razlikovati od sitnih spletkarenja i tračeva, trenutnog sukoba zaposlenih i kršenja prava iz radnog odnosa. U Srbiji ne postoje preci-zni podaci o broju zaposlenih koji trpe zlostavljanje na radu, mada se zna da se broj onih koji se obraćaju za pomoć meri hiljadama. Na osnovu sprovede-nih istraživanja u proteklim godinama došlo se do podataka da se čak 68,9% zaposlenih izjasnilo da je izloženo nekim oblicima mobinga, od toga najviše da su meta neprestanog širenja neproverenih glasina i kleveta, sa ciljem nje-nog degradiranja, 39,5% zaposlenih se izjasnilo da su ismevani zbog načina govora, oblačenja, hoda, a 56,7% se žalilo da je omalovažavano zbog pola, starosti, nacionalne pripadnosti, političkih i regionalnih uverenja.

Načini sprečavanja mobinga

Nemački proizvođač automobila Folksvagen uveo je takvo pravilo kojim se mobing sprečava, čak i po cenu otkaza za one koji svoj posao rade dobro ali nekog na bilo koji način zlostavljaju. U Folksvagenu su svesni da samo normalna radna sredina može doneti željene poslovne rezultate.

Psiholozi kažu da potencijalno rešenje leži u pronalaženju načina da se zlostavljačima parira, naročito ukoliko su nadređeni. Međutim, to nije lako, jer se ljudi najčešće plaše gubitka radnog mesta ili kritike zbog „loše“ obav-ljenog posla. Kako bi se izbegli simptomi mobinga, ponekad je potrebno da

11 Posledica mobinga, (2018., Mart 25). Preuzeto sa: http://mobing.rs/posledice-mobinga

111


se odglumi poslušnost, ali se treba držati i svojih uverenja. Za razliku od toga, preventivno delovanje protiv mobinga se svodi na zdrav način života, koji se suprostavlja stresu i koji jača ličnost. Vrlo važno jeste rana intervencija mena-džmenta koji određuju pojedine osobe kojima se lica mogu obratiti u slučaju da se pojave oblici mobinga i kako bi se mogao dobiti savet. U slučaju da se proces mobinga razvija, menadžment svakako mora da deluje u pravcu zaštite žrtve, u smislu da joj se ponudi stručna rehabilitacija,da se žrtva pošalje na bolovanje, kako se ne bi pojavio propust u radu menadžmenta.

Zakonske mere koje bi pomogle borbu protiv mobinga treba da obezbe-de pravo zaposlenog na fizičko i psihičko zdravlje na poslu. Treba da prisile poslodavce da redovno vrše internu kontrolu radnog okruženja, kako bi bili u stanju da preduzmu mere u ranoj fazi mobinga. Zakonske mere treba da prisile poslodavce na direktnu intervenciju po pojavljivanju mobinga. Treba da obezbede stručnu rehabilitaciju radnika koji su bili prečesto na bolovanju ili im je bolovanje bilo predugo. Postoji i niz drugih zakonskih mera koje bi pomogle u borbi protiv mobinga. Ako se stekne osećaj izloženosti mobingu ili bilo kojem načinu zlostavljanja, treba pokušati sledeće: odlučno reći osobi – moberu da njeno ponašanje nije prihvatljivo i da odmah prestane sa istim. To je najbolje učiniti u prisustvu drugih osoba ili predstavnika sindikata.

Istraživanja u vezi sa mobingom

Savremeni menadžeri smatraju da je suština posla upravo u dobroj mo-tivisanosti i angažovanosti radnika. Ukoliko radnici nisu zadovoljni na poslu ne mogu se očekivati uspešni rezultati. Prvi korak koji treba preduzeti jeste da se uklone prepreke i demotivišući elementi u radnoj sredini, kao i da se obezbedi radnicima obavljanje radnih zadataka u jednoj zdravoj sredini gde postoji uzajamna kooperacija i saradnja između njih kao i da se spreči svaki oblik diskriminacije i mogućeg mobinga na poslu.

Do sada najopsežnije istraživanje mobinga je izvedeno u Švedskoj. U istraživanju je učestvovalo 2400 ispitanika- zaposlenih ljudi. Po stepenu uče-stalosti otkriveno je da iskustva 3.5% ispitanika odgovaraju definiciji mobinga.

Ovo je značilo da su 154 000 muškaraca i žena od 4,4 miliona zaposlenih u Švedskoj žrtve mobinga. Oko 45 % su muškarci, a 55% su žene, pri čemu se procentualno posmatrajući najviše mobiranja muškaraca javlja od strane muškaraca dok je samo neznatan broj muškaraca mobiran od strane žena. Kod žena ovaj procenat je drugačiji, 40 % žena je bilo mobirano od strane žena, 30 % je bilo napadnuto od strane muškaraca, dok je 30% bilo napadnuto od oba pola. Većina mobiranih zaposlenih, prema istraživanjima u Švedskoj, oko

112


10-20 % završi sa ozbiljnim oboljenjima ili počini samoubistvo, što ima veliki uticaj na porodični život pojedinca i na njegovu radnu sposobnost. Iako se može reći da uzorak koji broji 2.400 ljudi nije dovoljan za najtemeljnija istra-živanja i izučavanje podgrupa, ipak je skrenuta pažnja na veliku zastupljenost žrtava mobinga u državnim institucijama, školama, univerzitetima i ostalim obrazovnim ustanovama.

Istraživanja pokazuju da su najčešće moberi žene rukovodioci, kod ko-jih je prisutan „fenomen fotelje“, iste primenjuju i autokratski način rukovo-đenja, ne trpe konkurenciju rigidne su i nemaju empatiju za svoje radnike. Međunarodna istraživanja pokazuju da se mobing najčešće dešava u državnoj upravi, čak 14 %, a potom u školstvu i zdravstvu 12 %, a u našim uslovima ovaj procenat je još veći, ali se time niko sistemski ne bavi, jer se najčešće žrtve zločina boje da svoj problem izlože javnosti.

Kao novo oboljenje modernog čoveka jeste sindrom sagorevanja na radu12 koje u stvari predstavlja nezadovoljstvo čoveka radnim mestom i poslovnim okruženjem. Pred pojedinca su stavljeni složeni zadaci, a sa druge strane je man-jak autonomije, pri čemu dolazi do pojačanog stresa, jer on ne može da obavi sve poslove i da reši sve zadatke, te se pojavljuje povećani stres, jer se on boji da će izgubiti posao i ugroziti svoj opstanak. Ovaj sindrom izaziva duboku depresiju i aksioznost, koji dalje vode u srčana oboljenja, šećernu bolest, pa i čak maligna oboljenja. Iz tog razloga vrlo je važno da se velika pažnja posveti zaposlenima i uslovima rada, vrlo je bitan ambijent u kojem se radi, s obzirom na vreme koje se provede na poslu. Ovaj sindrom je najviše zastupljen kod radnika u zdravstvu, policiji, odnosno kod menadžera, a u nekim istraživanjima koja su sprovedena u našoj zemlji utvrđeno je da sindrom prisutan kod 60% ispitanika, kao i da je najviše izražen kod radnika sa radnim stažom od 9 do 17 godina.

Maltretiranje zaposlenih u Srbiji uzelo je toliko maha da je poprimilo epidemološke razmere i da je ono kao iracionalno i patološko šikaniranje po-stalo prava zaraza.

Žrtve mobinga su sve veće i najveći broj obuhvataju žene, a najveće po-sledice mobinga se ogledaju u oblicima depresije, anksioznosti, kriza plača, napada panike, srčanih problem i dr.

Najveći broj takvih ljudi postaje socijalno izolovan, uplašen i samim tim nesposoban za redovne aktivnosti. Uzroci stresa na poslu su brojni ali zajed-ničko za njih jeste da izazivaju brojne psihološke poremećaje i depresiju, koja opet uzročno posledično pokazuje da su depresivni ljudi manje produktivni, ćutljivi, nedruštveni i da ih poslodavac lakše otpušta

12 Kulić Ž. , Perić S., (2016), Radno pravo, Beograd, Zavod za udžbenike, str. 89.

113


Mišljenja sam da problem nasilja na radnom mestu još nije zaokupio neophodnu pažnju stručne, naučne i opšte javnosti i da mobing u ovakvom društvu, jeste samo negativna pojava koja ostavlja razorne poledice na poje-dinca i društvo u celini. Sa ciljem zaštite posledica mobinga treba da se ide preko Zakona o zabrani diskriminacije, a ne samo preko Zakona o sprečava-nju zlostavljanja na poslu i poštovanje oba zakona jeste i glavni cilj postizanja dostojanstva na poslu.

Zaključak

Mobingom se na specifičan način vrši zlostavljanje jedne osobe ili po-nižavanje a sve u cilju ugrožavanja njegovog ugleda, dostojanstva, časti, in-tegriteta i ekonomske sigurnosti. Za razliku od diskriminacije koja podrazu-meva dovođenje pojedinca u neravnopravan položaj po različitim osnovama, mobing predstavlja psihičko i sistematsko nasilje, protiv koga treba delovati represivno i preventivno.

Psihičke posledice zlostavljanja su svakako najvažanije i upravo one predstavaljaju okidač za pokretanje odnosno traženje stručne pomoći, pri čemu iskustva zapadnih zemalja govore u prilog povećanog broja žrtava mo-binga, pri čemu je podnet i veliki broj tužbi zbog naknade štete od uznemira-vanja. Pri tome je mali broj prvostepenih presuda, zbog još uvek nerazjašnje-nih nejasnih i nedostajućih odredbi.

Da li je mobing na radnom mestu stvarnost ili iluzija govore u prilog činjenice, da većina ljudi i zaposlenih smatra da se mobing sve više pojavljuje na radnom mestu i da je sve veći broj ljudi žrtva netolerantnog i vrlo oholog ponašanja od strane svojih kolega odnosno nadređenih osoba. Veliki broj lju-di, pogotovo posmatrajući situaciju u Srbiji upravo je izloženo ovakvom po-našanju na radnom mestu, ali se najčešće plaše da će izgubiti posao odnosno brinu o svojoj finansijskoj stabilnosti i opstanku svoje porodice, te je mobing i danas još uvek termin koji se sa bojaznošću spominje i čiji se slučajevi naj-češće skrivaju odnosno ne potenciraju u javnosti s obzirom na posledice koje može da nosi sa sobom.

Mobing itekako utiče na radnu sposobnost pojedinca na taj način što je smanjuje, pri čemu mobirane ličnosti doživljavajući psihološke poremećaje najčešće bivaju izbačeni iz radnih aktivnosti, jer vrlo često ne umeju ili neade-kvatno obavljaju radne zadatke koji se pred njih postavljaju, a koji su sastav-ni deo njihovih radnih obaveza. Iz tog razloga vrlo je bitno na vreme uočiti oblike mobinga i pokušati ih na najbolji način otkloniti odnosno eliminisati iz radne organizacije.

114


Biukovic Sanja

Student at the Faculty of Law for Commerce and Judiciary, The University of Business Academy in Novi Sad

THE EFFECTS OF MOBBING ON THE WORKING CAPABILITY OF EMPLOYEES

A b s t r a c t

Mobing represents humiliation, ridiculing, spying and psychological terror that happens at the work place. This behavioral pattern happens periodi-cally and indicates how one person treats the other, in which one person is constantly mistreated and humiliated in an attempt to jeopardize his or her reputation, dignity and self-respect. The variety of mobing indicate mob-ing focused on how subordinate person treats superior person and the other way around which is actually more common in practice. Mobing represents the disorderly patterns in interpersonal relationships at the work place, without justified reason or any meaning, has negative con-sequences on the subordinate person and his or her family, institution that he or she is a part of and wider community. Most often the victims of mobing are the individuals who are very unique in their way of thinking and logic, they are the best and the most educated people, and usually they represent the threat and the competition to their colleagues. Most commonly they could be the individuals that face retire-ment, but sometimes even the most ambitious young people or people with different sexual orientation. Aside from the mere causes of mobing, the most important question is the consequences mobing has on an individual. Most commonly these conse-quences are disruptions in the behaviour and mood, but even more often somatic symptoms when the individuals feel lost in time and space, have numerous psychological disorders that reflects on many exaples in prac-tice.

115


We think that the effects or mobing are permanent and incomprehensible. Physical abuse is the easiest to detect and prove, but there is also a “silent” mobing, the one that humiliates the dignity of employees and destroys their psyche. That exaple of mobing is hardest to detect even though it’s conse-quences are incomprehensible.

Keywords: mobing, discrimination, health, stress psychological disorders

Literatura

1. Avramov, S., (1988). Međunarodno javno pravo, Beograd, Naučna knjiga 2. Brodsky, C. M., (1976). The harassed worker, Lexington Books, Toronto,

D. C. Health and Company 3. Ivošević, Z., (2006). Radno pravo, Beograd, Pravni fakultet Union 4. Kostelić Martić, A., (2005). Mobing: psihičko maltretiranje na radnome

mjestu, Zagreb, Školska knjiga 5. Kulić Ž., Perić S., (2016). Radno pravo, Beograd, Zavod za udžbenike 6. Mobing u svijetu, Udruženje građana Republike Srpske „STOP Mobbing”

– Trebinje (2018, Mart 20). Preuzeto sa http://www.stop-mobbing.org/sr/mobing-u-svijetu

7. Pražetina Kaleb, R. (2012). Oblici mobinga i sudska zaštita žrtava mobin-ga Zagreb Policijska sigurnost

8. Posledica mobinga (2018., Mart 25). Preuzeto sa: http://mobing.rs/posledice-mobinga

9. Sergej Iv. Lazarov, Mobing, psihološki teror na radnom mestu (2018, Mart 12) . Preuzeto sa: http://www.sindikatzdravstva.org.rs/files/mo-bing-psiholoski-teror.pdf

10. Vuković, A., (2012). Zlostavljanje na radu – mobing, Banja Luka, Laktaši11. Vuković, B., (2009). Mobing, Beograd, Logos art

116

UPUTSTVO AUTORIMAZA PISANJE I PRIPREMANJE RUKOPISA

Uređivački odbor časopisa „Pravo – teorija i praksa” moli saradnike da tekstove za objavljivanje pišu u skladu sa sledećim uputstvom:

U časopisu se objavljuju radovi iz pravnih ekonomskih i društvenih disci-plina. Pod terminom radovi podrazumevaju se: članci, prikazi, analize propisa, studentski radovi i drugi prilozi. Radovi se po pravilu dostavljaju u elektron-skom obliku na sledeću e-mail adresu: [email protected].

Svi radovi podležu recenziji. Svaki naučni rad ocenjuju bar dva recezenta po izboru redakcije. Redakcija ima pravo da prilagodi rad pravilma uređivanja časopisa.

Opšte informacije za pisanje rada:Radove pisati na srpskom ili engleskom jeziku. Koristiti vrednost 25 mm

za sve margine.Rad treba da bude napisan u tekst procesoru Microsoft Word, fontom

Times New Roman, veličine 12 pt, latinicom, prored 1,5. Obim rada može biti najviše do 12 stranica formata A4, uključujući tekst, tabele, slike, grafikone, literaturu i ostale priloge.

Na naslovnoj strani članak treba da sadrži naslov rada na srpskom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku, veličine 14 pt, Bold. Zatim razmak, pa na-vesti ime i prezime autora, titulu, afilijaciju (mesto zaposlenja), e-mail adresu i kontakt telefon, veličine 12 pt. Zatim razmak, pa napisati apstrakt, dužine do 250 reči, na srpskom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku, veličine 12 pt. Ključne reči se navode nakon jednog reda razmaka ispod apstrakta, na srp-skom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku. Treba da ih bude maksimalno pet, veličine 12 pt, Italic. Zatim razmak, dva reda pa sledi tekst rada.

Radove pisati jezgrovito, razumljivim stilom i logičkim redom koji, po pravilu, uključuje: uvodni deo, razradu teme i zaključak. Veličina slova za osnovni tekst je 12 pt. Naslovi i podnaslovi u tekstu 12 pt, Bold.

Za pisanje referenci koristiti APA (Priručnik za publikovanje, Američko psihološko društvo) međunarodni standard za pisanje referenci s tim što smo zadržali citiranje u fusnotama. Napomene tj. fusnote mogu sadržati dopunska objašnjenja ili komentare koji su u vezi sa tekstom. Fusnote se pišu u fontu 10 pt.

Primeri kako da citirate određenu vrstu izvora koje koristite:1. Primer ukoliko citirate monografiju:a. Carić, S., (2007). Bankarski poslovi i hartije od vrednosti, Novi Sad,

Privredna akademija, str. 48

117

2. Ukoliko monografija ima više od tri autora:a. Carić, S. et al., (2000). Međunarodno poslovno pravo, Novi Sad, Centar

za privredni consulting, str. 56

3. Primer ukoliko citirate članak iz časopisa:a. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema

maloletnicima. Pravo – teorija i praksa 26 (7-8), str. 78

4. Primer ukoliko citirate rad iz Zbornika radova:a. Radovanov, A., (2004). Značaj sudske prakse pri odmeravanju pravič-

ne novčane naknade nematerijalne štete u: Aleksandar K. Filipović, et al. (urednik) Naknada štete i ugovor o osiguranju – zbornik radova sa savetovanja, Zlatibor, Novi Sad Privredna akademija str. 150

5. Primeri ukoliko citirate izvor sa Interneta:a. Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (2009, Jul 10). Lista časopi-

sa za društvene nauke. Preuzeto sa: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com_content&task=view&id =930&Itemid

b. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. i Krinulović, O. (2008). Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar, Kurs B 2/08 [Power Point prezentacija], (2009. Novembar 14) Preuzeto sa: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

c. Ceon. (Bibliometrijski pokazatelji učinka časopisa. (2009, Novem bar 14). Pre uze to sa: http://ceon.rs/index.php?option=com_content&task=-view&id= 84&Itemi d = 896

d. Pravo, u Wikipediji (2009, Avgust 22). Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

6. Primeri ukoliko citirate Zakona. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93;b. Ukoliko preciznije citirate: Zakon o obligacionim odnosima, Službeni

list SRJ, br. 31/93, član 18. stav 2.

7. Ukoliko ponavljate citirane reference – primeri:a. Ukoliko u radu citirate samo jedan tekst određenog autora, kada prvi

put citirate pišete kompletnu referencu a svaki sledeći put dovoljno je: Carić, S. op. cit. str. 77

b. Ukoliko više puta citirate različite tekstove istog autora, kada prvi put citirate pišete kompletnu referencu a svaki sledeći put dovoljno je: Kokolj, M., Prekršajno pravo, str. 98 ili Kokolj, M., Krivično procesno pravo, str. 69

118

8. Citiranje teksta na istoj stranici kao i u prethodnoj fusnoti:a. Ukoliko citirate tekst iz istog izvora i sa iste stranice kao i u prethodnoj

fusnoti: Ibid.b. Ukoliko citirate tekst iz istog izvora ali sa različitih stranica kao i u

prethodnoj fusnoti: Ibid., 25Na kraju svakog naučnog čanka obavezno je napisati Literaturu odnosno,

spisak korišćenih, odnosno citiranih referenci po abecednom redu.

Literatura

1. Carić, S., (2007). Bankarski poslovi i hartije od vrednosti, Novi Sad, Privredna akademija

2. Carić, S. et al. (2000). Međunarodno poslovno pravo, Novi Sad, Centar za privredni consulting

3. Ceon. Bibliometrijski pokazatelji ucinka casopisa. (2009, Novembar 14). Preuzeto sa: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task = view&-id = 84&Itemid=896

4. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. i Krinulović, O., (2008). Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar, Kurs B 2/08 [Pouer Point prezentacija], (2009. Novembar 14) Preuzeto sa: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

5. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema maloletnicima. Pravo – teorija ipraksa 26 (7-8), str. 76-92

6. Pravo, u Wikipediji (2009, Avgust 22). Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

7. Radovanov, A., (2004). Značaj sudske prakse pri odmeravanju pravične novčane naknade nematerijalne štete u: Aleksandar K. Filipović, et al. (urednik), Naknada štete i ugovor o osiguranju – zbornik radova sa save-tovanja, Zlatibor, Novi Sad Privredna akademija str. 139-154

8. Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (2009, Jul 10). Lista časopi-sa za društvene nauke. Preuzeto sa: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task=view&id=930& Itemid

9. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93

119

THE INSTRUCTION TO THE AUTHORSFOR WRITING AND PREPARING MANUSCRIPTS

The editorial board of the „Law – theory and praxis” magazine asks its associates to write their texts to be published according to the following instruction:

In the magazine there are being published the pieces of work referring to legal, economic and social disciplines. Under the term pieces of work we mean the following: articles, reviews, the analyses of regulations, students` papers and other additional texts. The pieces of work are as a rule being sent in an electronic form to the following e-mail address: [email protected].

All pieces of work must submit the criticism. Each scientific paper is judged by at least two critics according to the choice of the editorial board. The editorial board has the right to adjust the paper work to the editorial rules of the magazine.

General information about writing the paper work:Pieces of work should be written in Serbian or English. One should use

the value of 25mm for all margins.The piece of work should be written in the Microsoft Word text proce-

ssor, Times New Roman font of the value of 12 pt, in Latin letters, with a spa-cing of 1,5. The range of the paper work can be of 12 pages at most in an A4 format including a text, tables, pictures, graphs, literature and other additional material.

The title-page of an article should contain the title of the paper work in Serbian, and below it there should be the same thing in English of the value of 14 pt, Bold. Then comes a spacing, the author`s name and surname after it, his/her title, affiliation (the working place), the e-mail address and contact phone of the value of 12 pt. After that there is a spacing, and then there should be written an abstract of the length to 250 words in Serbian, and in English below it, of the value of 12 pt. Key words are stated after one line of a spacing below the abstract written in Serbian, and in English below it. There should maximally be five of them, of the value of 12 pt, Italic. Then comes a two-line spacing and the text of the work.

Pieces of work should be written concisely and intelligibly in a logical order which, according to the rule, includes the following: an introduction, the working out of the topic and a conclusion. The letters of the basic text should be of the value of 12 pt. Titles and subtitles in the text should be of the value of 12 pt, Bold.

120

One should use the APA (The hand book for publishing, the American psychological association) for writing references as an international standard for writing references including the fact that we have kept citing in footnotes. Remarks, namely footnotes, may contain additional explanations or comments referring to the text. Footnotes are written in a font of 10 pt.

There are some examples how to cite a certain source you have used:1. There is an example of citing a monograph:a. Carić, S., (2007). Banking business and papers, Novi Sad, The Business

Academy, p. 48

2. If a monograph has more than three authors:a. Carić, S. et al., (2000). International Business Law, Novi Sad, The

Centre for Business Consulting, p. 56

3. There is an example of citing a magazine article:a. Ignjatović, A., (2009). Specific qualities of realization of criminal sanc-

tions referring to minors. The Law – theory and praxis 26 (7–8), p. 78.

4. There is an example of citing some paper work from the Anthology of paper works:

a. Radovanov, A., (2004). The importance of the court praxis while de-fining the right financial compensation of non-material damage in: Aleksandar K. Filipović, et al. (an editor) Damage compensation and the insurance contract – the anthology of paper works from the sympo-sium, Zlatibor, Novi Sad, The Business Academy, p. 150

5. There are some examples of citing a certain source from the Internet:

a. The Ministry of Science and Technological Development (2009, 10th July). The list of social sciences magazines. Taken from: http://www.na-uka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task= view&id=930& Itemid

b. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. and Krinulović O. (2008). Citing bases of information of Web of Science, Scopus, Google Scholar, Course B 2/08 (The Power Point presentation), (2009, 14th November). Taken from: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

c. Ceon. (Bibliometrical indicators of effects made by magazines. 2009, 14th November). Taken from: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task=view&id=84&Itemid=896

d. Law, in Wikipedia (2009, 22nd August). Taken from: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

121

6. There are some examples if you like to cite some Act:a. The Act of Contract, The Official Gazette of Federal Republic of

Yugoslavia, no. 31/93;b. If you like to be more precise in citing: The Act of Contract, The

Official Gazette of Federal Republic of Yugoslavia, no. 31/93, article 18, section 2.

7. There are some examples of repeating already cited references:a. If you cite only one text of a certain author in your paper work, you

should write a completed reference when citing for the first time. Every other time it is enough to write: Carić S. op. cit. p. 77

b. If you cite different texts of the same author several times, you should write a completed reference when citing for the first time. Every other time it is enough to write: Kokolj, M., Law of Delict, p. 98 or Kokolj, M., Criminal-Procedural Law, p. 69

8. Citing of the text on the same page being already mentioned in the previous footnote:

a. If you cite a text from the same source and the same page being already mentioned in the previous footnote, you should write: Ibid.

b. If you cite a text from the same source, but from different pages alre-ady mentioned in the previous footnote, you should write: Ibid., 25

At the end of each scientific article it is necessary to write Literature, namely, a list of the used or cited references according to an alphabetical order.

Literature

1. Carić, S., (2007). Banking business and papers, Novi Sad, The Business Academy

2. Carić, S. et al., (2000). International Business Law, Novi Sad, The Centre for Business Consulting

3. Ceon. Bibliometrical indicators of effects made by magazines. (2009, 14th November). Taken from: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task=view&id=84&Itemid=896

4. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. and Krinulović, O., (2008). Citing ba-ses of information of Web of Science, Scopus, Google Scholar, Course B 2/08 (The Power Point presentation), (2009, 14th November). Taken from: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

122

5. Ignjatović, A., (2009). Specific qualities of realization of criminal sancti-ons referring to minors. The Law – theory and praxis 26 (7–8), ps. 76–92

6. Law, in Wikipedia (2009, 22nd August). Taken from: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

7. Radovanov, A., (2004). The importance of the court praxis while defining the right financial compensation of non-material damage in: Aleksandar K. Filipović, et al. (an editor) Damage compensation and the insurance contract – the anthology of paper works from the symposium, Zlatibor, Novi Sad, The Business Academy, ps. 139–154

8. The Ministry of Science and Technological Development (2009, 10th July). The list of social sciences magazines. Taken from: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task=view&id=930&Itemid

9. The Act of Contract, The Official Gazette of Federal Republic of Yugoslavia, no. 31/93

Documents

PRAVO · 2 PRAV teorija i praksa Broj 10–12 / 2018 Frank1 has the opinion that the penalty for remedying the damage differs from the compensation of damage in that it does not go