14_Karyatis

Η ΑΠΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΑΡΥΑΤΙΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΓΙΝ 99

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Η ΑΠΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΑΡΥΑΤΙΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΓΙΝ ΚΑΙ ΗΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΜΠΕΛ ΕΠΟΚ

Βρισκόμαστε στην τουρκοκρατούμενη ακόμα Αθήνα στα 1801-1803 Ο κε-ντρικός χαρακτήρας του θεατρικού έργου Η Νεράιδα του Κάστρου ο

τριαντάχρονος Μιχαήλ δημογέροντας laquoνέος ευπαίδευτος φιλόπατρις και ποιη-τικόςraquo που κατάγεται από την ιστορική οικογένεια των Παχυμέρηδων laquoδιακλά-δωσιν της αθηναϊκής των Παλαιολόγωνraquo εκπροσωπεί την πόλη των Αθηνών Υποφέρει για τα δεινά του τόπου του και εργάζεται για την laquoαναστήλωσιν των προνομίωνraquo της πατρίδας του Το αρχοντικό του είναι χτισμένο στα βόρεια υψώ-ματα της Ακρόπολης και από το παράθυρό του μέσα στη νύχτα ακούει έναν απόκοσμο θρήνο1 Η δράση μετατοπίζεται από το εσωτερικό του σπιτιού του Μι-χαήλ στο laquoΡιζόκαστροraquo όπου ο νέος άρχοντας θα συναντήσει τη βασιλοπούλα του Κάστρου τη Νεράιδα που δεν είναι άλλη από την ξεριζωμένη από τον Έλγιν Καρυάτιδα του Ερεχθείου Και όταν την αγγίζει και παίρνει το laquoμαγνάδιraquo της το πέπλο που την κάνει δική του εκείνη τον παρακαλεί να την αφήσει στη μαρμα-ρωμένη της μορφή Ο Μιχαήλ της εξηγεί πως πρόκειται να την πάρουν μακριά από τον τόπο της όπου laquoπρωτοξύπνησε η ομορφιάraquo και laquoπρωτοφάνηκε η δόξαraquo2

Η εργασία αποτελεί επεξεργασμένη και εκτενέστερη μορφή ανακοίνωσης στο ΛΔ΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο 31 Μαίου ndash 2 Ιουνίου 2013 Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης και αφιερώνεται στον Χρίστο Ταξιλτάρη που δημιουργούσε το ιδανικό περιβάλλον για να δώσει καρπούς η ερευνητική συγκομιδή1 Δημήτριος Γρ Καμπούρογλου (Εθνικόν Αρι-στείον 1923) Η Νεράιδα του Κάστρου Δράμα εις πράξεις τέσσερις (Η σκηνή εις τας Αθήνας κατά τα έτη 1801-1803) εκδοτικός Οίκος Δ amp Π Δημητράκου Αθήνα χχ σ 11 2 laquoΘα φύγης σε ξένους τόπους [hellip] Θα ζης σε χώρα που δεν την χρυσώνει ο ήλιος σε χώρα σκοτεινή βουτηγμένη πάντα μέσα στην κατα-χνιά Δε θα βλέπης τον Αυγερινό στον Υμηττό από πάνω να σημαδεύη πού πρωτοξύπνησε η ομορφιά ούτε τον Αποσπερίτη κατά τα βουνά της Σαλαμίνος να δείχνη πού πρωτοφάνηκε η δόξαraquo όπ σ 59 Στη φιγούρα του γενναίου δημογέροντα των Αθηνών Μιχαήλ παρά τις υποδείξεις στην πολυσέλιδη και πολυσήμαντη εισαγωγή του συγγραφέα της Νεράιδας όπ

σσ 7-37 12 που θέλουν τον δραματικό χαρα-κτήρα να συγγενεύει με τον laquoεθνομάρτυρα Μι-χαήλ Λίμποναraquo (laquoκατακρεουργήθηκεraquo από του Τούρκους το 1678) ανιχνεύουμε ανομολόγητα δάνεια και από τη βιογραφία του παππού τού Δ Καμπούρογλου από τη μεριά της μητέρας του Μαριάννας Γέροντα ο Άγγελος Σωτηρια-νός Γέροντας είναι επίσης απόγονος μιας ιστο-ρικής αθηναϊκής οικογένειας που κατάγεται από τους Παλαιολόγους του Μυστρά βρέθηκε αιρετός δημογέροντας στην έναρξη της ελλη-νικής επανάστασης και για την επιτυχία της διακινδύνεψε τη ζωή του Ακόμα και το όνομα του ήρωα-Μιχαήλ παραπέμπει στον παππού-Άγγελο Το γενεαλογικό δέντρο των δύο οικο-γενειών από τις οποίες κατάγεται ο συγγραφέας καταγράφει λεπτομερώς ο νεότερος συγγενής του Δημήτριος Αλ Γέροντας Δημήτριος Γρ Καμπούρογλου Ο Αναδρομάρης της Αττικής και της Αθήνας Βιβλιοπωλείο Διονύσου Νότη Καραβία Αθήνα 1991 [πρώτη έκδοση 1974] σσ 15-22 Για το συγγραφικό έργο του Άγγελου Γέ-ροντα (1785-1862) βλ Κ Θ Δημαράς Ιστορία

100 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΤΣΑΤΟΥ

Τότε η Καρυάτιδα δε θέλει πια να φύγει και αποφασίζει να περάσει τη ζωή της μαζί του για πάντα Έτσι γεννιέται ο έρωτας του Μιχαήλ για μια νεράιδα αλλά δεν είναι ο μοναδικός καημός τουmiddot μεγαλύτερος ακόμα είναι ο πόνος του για τη laquoδυστυχισμένη Αθήναraquo της οποίας laquoερείπια είναι τα μνημείαraquo της και laquoερείπια είναι οι άνθρωποίraquo της (σ 48)3

Σχεδόν έναν αιώνα μετά τη σύληση των μνημείων της Ακρόπολης από τον Έλγιν ένας συγγραφέας που μάθαμε να αναγνωρίζουμε ανάμεσα στους εκπρο-σώπους της λογοτεχνικής γενιάς του 1880 ένας laquoακάματος εργάτης των γραμ-μάτωνraquo ο Δημήτριος Καμπούρογλου (1852-1942)4 γράφει το έργο που μας απα-σχολεί όπου η κλεμμένη Καρυάτιδα μεταμορφώνεται σε Νεράιδα και δημιουργεί έναν εξαιρετικά θελκτικό γυναικείο ρόλο για τον εγχώριο Βεντετισμό που βρί-σκεται στην πρώτη ακμή του5 Η πρεμιέρα και οι επαναλήψεις του έργου στην

της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Ίκαρος Αθήνα 1987 [8η έκδ] σ 2543 Στο στόμα του Μιχαήλ τοποθετεί ο Καμπού-ρογλου τις σκέψεις που έχει διατυπώσει ndashσχε-δόν με τα ίδια λόγιαndash σε ένα από τα σημαντικό-τερα έργα του στον πρόλογο της Ιστορίας των Αθηναίων τ 1 Αθήνα 1889 laquoνα εκπληττώμεθα μελετώντες την σημερινήν κατάστασιν Αθηναί-ου τινός όπως εκπληττόμεθα μελετώντες την σημερινήν κατάστασιν αθηναϊκού τινός μνημεί-ου Αμφότερα ερείπια hellip Αγνοεί τις αληθώς τι να θρηνήση περισσότερονraquo το παράθεμα και στη μελέτη του Δ Γέροντα όπ σ 324 Ο χαρακτηρισμός είναι του Κώστα Γ Παπα-γεωργίου laquoΔημήτριος Γρ Καμπούρογλουςraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μαςmiddot Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (1880-1900) τ 7 Σοκόλης Αθήνα 1997 σσ 52-69 57 Οι υπάρ-χουσες μονογραφίες αποτελούν χρήσιμα κείμε-να για το ξεκίνημα της επαφής με την εργοβι-ογραφία του Καμπούρογλου αλλά παραμένει ζητούμενο μια πιο τεκμηριωμένη προσέγγιση Διονύσιος Τροβάς Δημήτριος Καμπούρογλους Η ζωή και το έργο του εκδότης Ι Γ Βασιλείου Αθήνα 1981 Ευγενία Ζωγράφου Ο ευλογημέ-νος Αθηναιογράφος Δημήτρης Γρ Καμπούρο-γλου μια πρωτοποριακή μορφή Η ζωή και το έργο του 1852-1942 Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1996 Με αφορμή την έκδοση της πιο πρόσφα-της μελέτης του Ιωσήφ Σιακκή Δ Γ Καμπούρο-γλου Η ζωή και το έργο του Μορφωτικό Ίδρυ-μα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 2012 δημοσιεύε-ται σε δύο συνέχειες στην εφημερίδα Η Εποχή

17 και 22-12-2012 άρθρο με τον χαρακτηριστικό τίτλο laquoΠοιόν ενδιαφέρει ο Δημήτριος Καμπού-ρογλουςraquo (υπογραφή Μ Θεοδοσοπούλου) όπου σχολιάζεται η αδιαφορία και η λήθη που έχουν σκεπάσει σήμερα ένα σημαντικό σε έκτα-ση και ποικιλία έργο5 Στην εισαγωγή του έργου (σσ 30-33) ο Κα-μπούρογλου περιγράφει την περιπέτεια της δια-νομής των ρόλων και το ακανθώδες ζήτημα που δημιούργησε ειδικά το πρόσωπο της Καρυάτι-δας αρχικά τον ρόλο είχε αναλάβει η Ευαγγε-λία Παρασκευοπούλου αλλά μετά από laquoέριδαraquo με τον Παντόπουλο ndashαποτέλεσμα της οποίας υπήρξε και μια από τις θρυλικές laquoλιποθυμίεςraquo της ηθοποιούndash ο ρόλος δόθηκε στη Μελπομένη Κωνσταντοπούλου γεγονός που σύμφωνα με ορισμένους laquoαδίκησεraquo πολύ το έργο Ο συγγρα-φέας εδώ αναθεωρεί εν μέρει τις σχετικές σημει-ώσεις του Γρ Ξενόπουλου Για την ανάδυση του εγχώριου Βεντετισμού βλ Ελίζα-Άννα Δελβε-ρούδη laquoΒεντετισμός ή έργα με θέσηraquo στον τόμο Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμά-των Αφιέρωμα Κ Θ Δημαρά Παρατηρητής Θεσσαλονίκη 1994 219-242 Αντρέας Δημητριά-δης laquoΜηχανισμοί του Βεντετισμού στο νεοελλη-νικό θέατροraquo στον τόμο Αντώνης Γλυτζουρής ndash Κωνσταντίνα Γεωργιάδη (επιμ) Παράδοση και εκσυγχρονισμός στο Νεοελληνικό Θέατρο Από τις απαρχές ως τη μεταπολεμική εποχή Πρακτικά του Γ΄ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου Αφιερωμένο στον Θόδωρο Χατζη-πανταζή Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2010 σ 243-251


Αθήνα το 1894 (9 Αυγούστου μέχρι 12 Σεπτεμβρίου) προκάλεσαν θόρυβο και με-γάλο αριθμό δημοσιευμάτων6 Η παράσταση έρχεται την ώρα που η Λαογραφία διασταυρώνεται με την Ηθογραφία κι από κοινού εισβάλλουν από την πύλη του ιστορικού δράματος στην εγχώρια δραματουργία της Μπελ Επόκ7 Η έκδοση θα αργήσει πολύ κατά πάσα πιθανότητα κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 19208 Οι νεότεροι μελετητές υποστηρίζουν ομόφωνα ότι η περίοδος που περιλαμβάνει την τελευταία δεκαετία του 19ου και την πρώτη του 20ού αιώνα είναι εποχή μεγά-λων ανακατατάξεων στη θεατρική ζωή του τόπου σημαντικών αλλαγών στο πε-δίο της δραματουργίας (νέα δραματικά είδη Κωμειδύλλιο Δραματικό Ειδύλλιο

6 Η έρευνα στον ελληνικό τύπο πραγματοποι-ήθηκε στο αρχείο του προγράμματος laquoΠηγές της Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρουraquo του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών και ευχα-ριστώ την Κωνσταντίνα Γεωργιάδη για τη συ-νεργασία Ενδεικτικά από τα δημοσιεύματα βλ Ακρόπολις 7 10 12 13 18-8-1894 Άστυ 1 2 8 12 16 18-8-1894 Εστία 7 8 9 10 12 25 26-8-1894 Εφημερίς 8 9 10 14 18-8-1894 Καιροί 8 10 11-8 και 12-9-1894 Παλιγγενεσία 6 8 15-8-1894 Σημαντικό αριθμό δημοσιευμάτων σχολιά-ζει ο ίδιος ο Καμπούρογλου στην εισαγωγή της Νεράιδας όπ σ 14-35 Αναλυτική καταγραφή των παραστάσεων βλ στο Παραστασιολόγιο (CD) που συνοδεύει την έκδοση του δεύτερου τόμου του Θ Χατζηπανταζή Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως τ 21 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 20127 Χατζηπανταζής Από του Νείλου όπ σ 71-86 ειδικά για τη Νεράιδα του Κάστρου βλ σ 82 Μια γλαφυρή αλλά εντελώς δημοσιογραφική εικόνα για την εγχώρια Μπελ Επόκ βλ Γιάννης Καιροφύλας Η Αθήνα της Μπελ Επόκ Φιλιπ-πότη Αθήνα 1983 ειδικά σσ 27 83-87 91-93 100-103 112-117 Ενδιαφέρον στο εικονογρα-φικό του σκέλος είναι το δίγλωσσο (ελληνικά-αγγλικά) λεύκωμα του Γιάννη Σπανδωνή Στην Αθήνα της Μπελ Επόκ Informecanica Αθήνα 2006 Χρήσιμες επισημάνσεις για το ιδεολογικό υπόβαθρο της εποχής βλ Βάλτερ Πούχνερ Ο Γεώργιος Βιζυηνός και το αρχαίο θέατρο Λο-γοτεχνία και λαογραφία στην Αθήνα της Μπελ επόκ Πατάκη Αθήνα 2002 κυρίως σ 29-448 Στην έκδοση επόμενου θεατρικού έργου του Καμπούρογλου Το Παιδομάζωμα Δραμάτιον εις πράξεις τρεις (ων η μια πρόλογος) και εις

μέρη τέσσαρα βραβευθέν εις τον Ρετσίνειον δραματικόν αγώνα του 1895 μετrsquo εικόνων και ποικίλων σημειώσεων Εκδότης Γρηγόριος Λά-μπρος Αθήνα 1896 στον κατάλογο των υπό έκδοση έργων του συγγραφέα καταγράφεται πρώτη-πρώτη η Καρυάτις (η Νεράιδα του Κάστρου) δράμα ιστορικόν Η έκδοση ωστό-σο δεν μπορεί να προηγείται του 1923 όπως δηλώνει το μοναδικό αχρονολόγητο αντίτυπο που βρίσκεται στην κεντρική Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ βλ σημ 1 Επίσης αχρονολόγητα είναι τα δυο αντίτυπα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης Το αντίτυπο που εμφανίζεται στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης με τον τίτλο Η Νεράιδα του Κάστρου Ιστορικόν Αθηναϊκόν δράμα (εις πράξεις 4) Τυπ Δημη-τράκου (ταξ Αριθμός ΝΦ -614-R) είναι επί-σης αχρονολόγητο Ο Γέροντας όπ σ 127 ο Τροβάς όπ σ 47 ο Παπαγεωργίου ό π σ 56 και ο Σιακκής όπ σ 170 και 190 δίνουν ακριβή χρόνο έκδοσης το 1925 Στον τόμο Δ Γρ Καμπούρογλου Περασμένα χρόνια (επει-σόδια ndash διηγήματα ndash εντυπώσεις ndash όνειρα ndash εικό-νες) Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία Αθήνα 1911 σ 47-142 δημοσιεύεται το διήγημα laquoΤο μαγνά-διraquo το οποίο αποτελεί πεζογραφική εκδοχή του δράματος Πιθανό τατα κατοπινότερο της παρά-στασης της Νε ράιδας αλλά πρωϊμότερο της έκ-δοσης του δρά ματος είναι ένα ακόμα ομόθεμο διήγημα laquoΗ μαρμαρωμένη βασιλοπούλαraquo στον τόμο Δ Καμπούρογλου Αθηναϊκά διηγήματα Άγκυ ρα Αθήνα χχ σ 169-269 Η συγκριτική αποτίμηση των διηγημάτων με το δράμα έχει με-γάλο ενδιαφέρον αλλά ξεπερνάει τον στόχο της παρούσας μελέτης


Επιθεώρηση αλλά και διάφορα άλλα υβρίδια από την επαφή με τις ευρωπαϊκές νεορομαντικές πρωτοπορίες) στο πεδίο της υποκριτικής (νέα γενιά ηθοποιών με σημαντικότερους εκπροσώπους τον Ευάγγελο Παντόπουλο τον Δημήτρη Κοτο-πούλη την Μαρίκα Κοτοπούλη και την Κυβέλη) στους θεατρικούς θεσμούς (λει-τουργία Εθνικού Θεάτρου και Νέας Σκηνής) στην ποικιλία των λαϊκών θεαμά-των ακόμα και των αντιλήψεων του κοινού9 Ειδικότερα όμως το θεατρικό 1894 η χρονιά που όπως είπαμε παίζεται η Νεράιδα του Κάστρου έχει τοποθετηθεί ήδη από την σύγχρονη έρευνα στο laquoσταυροδρόμιraquo ανάμεσα στο χθες και στο αύριο10

Όπως είναι γνωστό ο Καμπούρογλου πάνω από είκοσι χρόνια νωρίτερα είχε πρωτοστατήσει στην καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στην ποίηση κερδίζο-ντας το βραβείο του Βουτσιναίου ποιητικού διαγωνισμού το 1873 με την ποιητι-κή συλλογή Η φωνή της καρδιάς μου εισπράττοντας μάλιστα τα εγκωμιαστικά σχόλια του τότε εισηγητή Γεώργιου Μιστριώτη11 Ο ασκούμενος ποιητής μοιάζει να έχει ξεφύγει για τα καλά από το κατrsquo εξοχήν εγχώριο φαινόμενο laquoτο χιμαι-ρικό κατασκεύασμα του Ρομαντικού Κλασικισμούraquo που προσδιόριζε σε μεγάλο βαθμό τη φυσιογνωμία της θεατρικής ζωής για ολόκληρο τον 19ο αιώνα12 Φαίνε-ται να έχει πετάξει μακριά τους χιτώνες του κλασικού μεγαλείου να έχει στρέψει τα νώτα στον πεισιθάνατο Ρομαντισμό της laquoΑθηναϊκής Σχολήςraquo και να προσκα-λεί σε ένα ανάλαφρο ενίοτε σατιρικό πέταγμα στον ανέφελο ορίζοντα του αττι-κού ουρανού Λίγες γραμμές όμως από την ομιλία του στις 17 Μαρτίου του 1927

9 Για μια πολύ σύντομη αλλά περιεκτική επι-σκόπηση του ελληνικού θεάτρου στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα όπου και η σχετική βιβλιογραφία βλ Κωνσταντίνα Γεωργι-άδη laquoΤο ελληνικό θέατρο και ο Ιωάννης Κονδυ-λάκηςraquo Παλίμψηστον τχ 29 (Φθινόπωρο 2012) Ηράκλειο 2012 σσ 97-124 98-104 Ειδικά για το κοινό βλ Ιουλία Πιπινιά laquoΑντιδράσεις του θε-ατρικού κοινού στην Αθήνα της δεκαετίας του 1890raquo στον τόμο Αντώνης Γλυτζουρής ndash Κων-σταντίνα Γεωργιάδη (επιμ) Παράδοση και εκ-συγχρονισμός στο Νεοελληνικό Θέατρο Από τις απαρχές ως τη μεταπολεμική εποχή σσ 549-55910 Θόδωρος Χατζηπανταζής laquoΤο θεατρικό 1894 στο σταυροδρόμι του χθες και του αύριοraquo laquoΕν έτειhellipraquo 1936 1894 1940 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2009 σσ 111-144 Ο μελετητής διαπιστώνει μια σχετική αδυναμία να ξεπεραστεί με επιτυχία η εκρηκτική και σύντομη λάμψη αλλά και η κα-τακραυγή που ξεσήκωσε το Κωμειδύλλιο μέχρι την εμφάνιση του νέου είδους που θα κυριέψει τη σκηνή της Αθήνας το 1894 της Επιθεώρησης11 Κρίσις του Βουτσιναίου ποιητικού αγώνος

του έτους 1873 εισηγητής Γεώργιος Μιστριώτης Εν Αθήναις 1873 Ο διαγωνισμός είναι laquoλυρι-κόςraquo αυτή τη χρονιά και υποβλήθηκαν 35 ποιή-ματα Ο εισηγητής κατακρίνει τον ερωτόπληκτο πεσιμισμό τη μελαγχολία αλλά και τον υλισμό και υποστηρίζει την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στην κωμωδία και στη λυρική ποίηση (σ 54) Αποκαλεί δε τον ποιητή της συλλογής laquoΗ φωνή της καρδιάς μουraquo laquoμικρό Ανακρέο-νταraquo ή laquoΧριστόπουλοraquo Ο Κ Θ Δημαράς Ιστο-ρία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας όπ σ 347 επισημαίνει ότι η βράβευση δημιούργησε μεγά-λο θόρυβο και ότι ο Παλαμάς με μια συντροφιά από νεαρούς επαρχιώτες ζήτησαν να γνωρίσουν τον laquoεπαναστάτηraquo ποιητή Βλ επίσης Κ Παπα-γεωργίου laquoΔημήτριος Γρ Καμπούρογλουςraquo σ 55 Ο πρώτος μελετητής του Ράλλειου και του Βουτσιναίου ποιητικού διαγωνισμού είναι ο Π Μουλλάς βλ P Moullas Les concours poeacutetiques de lrsquo Universiteacute drsquo Athegravenes 1851-1877 Archives historiques de la jeunesse greque secretariat ge-neral de la jeunesse Athegravenes 198912 Θόδωρος Χατζηπανταζής laquoΟ ιδιόμορφος χαρακτήρας του εγχώριου Ρομαντισμούraquo στον


όταν έγινε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών αρκούν για να αποσταθεροποιήσουν την όποια μας βεβαιότητα για να μας προϊδεάσουν πως τα πράγματα εξελίχθηκαν πιο περίπλοκα όχι τουλάχιστον τόσο μονοδιάστατα laquoΗ τύχη μου ηθέλησε να γίνω ερειπιολόγος Αλλά μέσα εις τα ερείπια κατοικεί ο θρύλος και τον θρύλον γεννά η ακμή Η παρακμή γεννά την λήθην Και είναι η ακμή του αρχαίου βίου και ο θρύ-λος της σκλαβιάς τα δύο βάθρα ndashτο πρώτον και το τελευταίονndash της αχειροποιήτου εκείνης γεφύρας η οποία εμφανίζει ενιαίον το αμιγές και το άσπιλον της ελληνικής ψυχήςraquo13 Έχουμε υποψιαστεί προκαταβολικά ότι και πάλι οι μεταμορφώσεις της laquoσυνέχειαςraquo και η laquoκαθαρότηταraquo του ελληνισμού είναι το θέμα μας

Ο γιος του Κωνσταντινουπολίτη θεατρόφιλου Γρηγορίου Καμπούρογλου λίγο πριν γίνει διάσημος από τη δάφνη του Βουτσιναίου προσπαθεί ακόμα να διαχειριστεί τα παιδικά τραύματα από την αποτυχημένη απόπειρα του πατέρα του να υλοποιήσει την ιδέα ενός Εθνικού Θεάτρου (1856-1858)14 Μια κίνηση που προκάλεσε σοβαρές κατηγορίες εναντίον του πατρός και οδήγησε στη χρεοκοπία ολόκληρη την οικογένεια15 Ο Δημήτριος μαζί με τους γονείς του παρακολου-

τόμο Σχέσεις του νεοελληνικού θεάτρου με το ευ-ρωπαϊκό Πρακτικά Β΄ Πανελλήνιου Θεατρολογι-κού Συνεδρίου Ergo Αθήνα 2004 σ 59-68 6313 Δημήτριος Γρ Καμπούρογλου laquoΠερί της Ακαδημίας του Πλάτωνος εις τους θρύλους του τόπουraquo ομιλία κατά την εκλογή του στην Ακα-δημία Αθηνών (17-3-1927) Ο Καμπούρογλου ήταν το πρώτο εκλεγμένο μέλος της Ακαδημίας ενώ ο Γρ Ξενόπουλος αν και συνυποψήφιος έγραψε θετικά για την βράβευση του laquoανταγω-νιστήraquo του στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Νέα Εστία τχ 1 15-4-1927 σ 54 Ο τρίτος συ-νυποψήφιος ήταν ο Παύλος Νιρβάνας Το πα-ράθεμα είναι από την μελέτη του Ι Σιακκή Δ Γ Καμπούρογλου σ 144 14 Το ζήτημα του ναυαγίου της πρώτης προ-σπάθειας για Εθνικό Θέατρο του Γρ Καμπού-ρογλου έχει συζητηθεί αρκετά στις Ιστορίες του ελληνικού θεάτρου και είναι πολύ γνωστά τα σχόλια του πρώτου ιστορικού Ν Λάσκαρη Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου τ 2 σ 123 κ εξ Οι συμβολαιογραφικές πράξεις του Γρ Καμπούρογλου με το Υπουργείο Εσωτερικών καθώς και τα ΦΕΚ παρατίθενται στη μελέτη του Σιακκή όπ σσ 27-29 Βλ επίσης Δ Τρο-βάς Δημήτριος Καμπούρογλους σ 11 Ζωγρά-φου Ο ευλογημένος Αθηναιογράφος Δημήτρης Γρ Καμπούρογλου σ 23-2615 Ο Δημήτριος ήταν μόλις έξι χρονών (1858)

όταν πήγαν laquoκάτι κακομούτσουνοι άνθρωποιraquo στο αρχοντικό του πατέρα του και έβγαζαν σε πλειστηριασμό τα οικιακά είδη μετά τη χρεοκο-πία του για την υπόθεση του Εθνικού Θεάτρου Τα γεγονότα περιγράφονται με εύλογη πικρία από τον ίδιο Δημητρίου Γρ Καμπούρογλου (Ακαδημαϊκού) Απομνημονεύματα μιας μα-κράς ζωής 1852-1932 τ 1 (1852-1862) Βιβλιο-πωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία Αθήνα 1985 σσ 30-34 και η κατακλείδα τους στον τ 2 σσ 321-324 όπου ο laquoτορπιλισμόςraquo του έργου του πατρός αποδίδεται laquoστην μικρότητα και τα συμφέροντα ωρισμένων ιδιοτελών ατόμωνraquo Η έκδοση περιλαμβάνει τους δύο τόμους δεμένους μαζί Ο πρώτος (1852-1862) εκδόθηκε πρώτη φορά το 1934 από τον ίδιο τον Δ Καμπούρο-γλου Ο δεύτερος (1862-1872) βγήκε μόλις το 1985 με εισαγωγή και σχόλια του Δημ Αλ Γέ-ροντα Πρόκειται για το ανέκδοτο χειρόγραφο που είχε παραδώσει η οικογένεια Καμπούρο-γλου στον ιστορικό Τάκη Λάππα Πριν από τον πρώτο τόμο ο Δ Καμπούρογλου μετά από παράκληση του Γρ Ξενόπουλου δημοσίευσε σε συνέχειες στη Νέα Εστία τα laquoΦιλολογικά Απο-μνημονεύματαraquo Ερευνήθηκαν τα τεύχη 64-77 (1929-1930) και διαπιστώθηκαν συνέχειες στα Ιούλιος-Δεκέμβριος 1929 τχ 64-67 69 σσ 644-654 696-699 748-749 802-804 887-889 αντίστοι-χα και Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1930 τχ 73 75


θούσε πολύ συχνά θέατρο16 Και μόλις εικοσάχρονος για να laquoεκδικηθείraquo όπως δηλώνει τους υπεύθυνους για τον διασυρμό και την πτώχευση του πατέρα του έγραψε την κωμωδία Ευσυνειδησία και Ασυνειδησία την οποία υπέβαλε επίσης στον Βουτσιναίο του 1872 και το έργο αν και υπακούει στους όρους του διαγωνι-σμού (καθαρεύουσα γλώσσα και 2200 στίχοι) δεν βραβεύεται17 Σύμφωνα με την ομολογία του συγγραφέα είναι η εποχή που θαυμάζει απεριόριστα τους αρχαίους τραγικούς και με τη σύνθεση της κωμωδίας ασκείται στην αναβίωση των μετρι-κών τους συστημάτων18 Θα μεσολαβήσουν όμως τα λαογραφικά (καλλιεργού-

σσ 6-7 και 130-132 Οι μνήμες του συγγραφέα αφορούν κυρίως την περίοδο 1872-1876 Τα γε-γονότα σχετικά με την πτώχευση του πατέρα του εξαιτίας της υπόθεσης του Εθνικού Θεά-τρου στο τχ 65 σσ 696-69916 laquoΟ πατήρ μου ήτο της γνώμης ότι του παι-διού έπρεπε να διαμορφωθή κυρίως η ψυχή διά του θεάτρου και της μουσικήςraquo Απομνημονεύ-ματα τ 2 σ 274 Λεπτομέρειες για τις επισκέψεις στο θέατρο Μπούκουρα μαζί με τους γονείς του παιδί ακόμα βλ Δ Γρ Καμπούρογλους laquoΦι-λολογικά Απομνημονεύματα Δ΄-Οι Ποιητικοί Διαγωνισμοίraquo Νέα Εστία τχ 67 1-10-1929 σσ 802-804 80317 Την ισχυρή επίδραση του καθηγητή του στο Γυμνάσιο Θεόδωρου Βουκίδη ο οποίος τον μύ-ησε στην αγάπη των αρχαίων ποιητών με απο-τέλεσμα τις πρώτες δραματουργικές δοκιμές του γυμνασιόπαιδα ακόμα Καμπούρογλου βλ Δ Γρ Καμπούρογλους laquoΦιλολογικά Απομνη-μονεύματα Β΄-Πως έγραψα στίχους χωρίς να γίνω ποιητήςraquo Νέα Εστία τχ 65 1-9-1929 σσ 696-699 μαθητεύοντας στα αριστοφανικά μέ-τρα συνέθεσε την πρώτη του μονόπρακτη κω-μωδία με τον χαρακτηριστικό τίτλο Η φθισιώ-σα και ακολούθησαν δύο ακόμα μονόπρακτες Αι αγχόναι και η Αγγελιοφοβία Τα χειρόγραφα ίχνη των δυο κωμωδιών επί του παρόντος έχουν χαθεί Η νέα κωμωδιογραφική απόπειρα όταν βρίσκεται πλέον φοιτητής στη Νομική είναι η Ευσυνειδησία και Ασυνειδησία η οποία δεν κρίθηκε άξια βραβείου στον Βουτσιναίο του 1872 βλ Moullas Les concours poeacutetiques de lrsquo Universiteacute drsquo Athegravenes σσ 305-307 και Κυριακή Πετράκου Οι θεατρικοί διαγωνισμοί (1870-1925) Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 1999 σσ 45-48 Η κωμωδία βραβεύθηκε από τον σύλλογο

laquoΒύρωναraquo και εκδόθηκε laquoμετεσκευασμένηraquo με αφιέρωση στον Θ Βουκίδη βλ Ευσυνειδησία και Ασυνειδησία κωμωδία εις μέρη τρία υπό Δ Γρ Καμπούρογλου τυπογραφείον Θέμιδος Ιω Σκλέπα Αθήνα 1873 Πρόκειται για το πρώτο θεατρικό έργο του Καμπούρογλου που γνώρισε τα φώτα του τυπογραφείου Σχετικά με το πε-ριεχόμενο της Ευσυνειδησίας και Ασυνειδησίας σημειώνει ότι είχε δηλώσει στη μητέρα του laquoΘα γράψω μιαν κωμωδίαν Θα βάλω σrsquo αυτήν ως πρόσωπα τους κυριωτέρους εχθρούς του πατέ-ρα μου και θα τους περάσω από γενεές δεκατέσ-σερεςraquo βλ Δ Γρ Καμπούρογλους laquoΦιλολογικά Απομνημονεύματα Ε΄ 1871-1872 Η Ευσυνειδη-σία και Ασυνειδησία - Ο φιλολογικός σύλλογος lsquolsquoΒύρωνrsquorsquoraquo Νέα Εστία τχ 69 1-11-1929 σσ 887-889 88718 Στη Νέα Εστία όπ τχ 65 σ 698 ο συγγρα-φέας δράττεται της ευκαιρίας να δηλώσει την πεποίθησή του ότι laquoτα αρχαία λογοτεχνικά έργα δεν πρέπει να μεταφράζωνται υπό Ελλή-νων μάλιστα εις την ελληνικήν Ότι δεν επιτρέ-πεται να θέση τις βέβηλον χείρα επί τοιαύτης τελειότητος [hellip] Ότι όπως η μετάφραση του Ευαγγελίου αφαιρεί μέρος της ιερότητός του ούτω και η μετάφρασις κλασικού λογοτεχνή-ματος αφαιρεί μέρος αν μη και το όλον της ωραιότητός του Ούτε μια συλλαβή δεν επιτρέ-πεται να μετακινηθή από την θέσιν της εις τα ανεφίκτου τελειότητος έργα αυτά των οποίων οι στίχοι είναι συγχρόνως και μουσικά δια-γράμματαraquo η υπογράμμιση του ίδιου Η διαμά-χη πρωτότυπο ή μετάφραση που ξεσπά για μια ακόμα φορά στους πνευματικούς κύκλους της Αθήνας αποτυπώνεται σε δύο επιστολές του Δ Καμπούρογλου στην εφ Εστία 25 και 26-7-1929 καθώς και σε κείμενα άλλων συγγραφέων όπως


νται ήδη από τη λογία μητέρα του) και ιστοριοδιφικά του ενδιαφέροντα και στις αρχές της δεκαετίας του 1880 θα ιδρύσουν μαζί με τον συνομήλικό του Ν Πολίτη την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία19 Ο Καμπούρογλου στη Νεράιδα του Κά-στρου σε πρώτο επίπεδο μοιάζει να βαδίζει σταθερά στο δρόμο της σύνδεσης της δραματουργίας με τη Λαογραφία και την Ηθογραφία Και η δραματοποίηση ενός γνωστού μέχρι σήμερα λαϊκού παραμυθιού (Το μαντήλι της νεράιδας) που ενσω-ματώνεται στην πλοκή του δράματος είναι ένας ικανός λόγος για να κατατάξου-με τον συγγραφέα στην ομάδα των Ελλήνων προδρόμων του παραμυθοδράμα-τος20 Δείχνει να έχει κόψει τους δεσμούς με την laquoαναβίωσηraquo να απέχει της προ-σπάθειας να νεκραναστηθεί η γλώσσα και ο στίχος της αρχαίας τραγωδίας ενώ

του Π Νιρβάνα και αποτελεί θέμα κατοπινής μου εργασίας19 Η μητέρα του Δ Καμπούρογλου συνέβαλε στη συλλογή των πρώτων αθηναϊκών παραμυ-θιών και άλλου λαογραφικού υλικού βλ Δ Αλ Γέροντα Δημήτριος Γρ Καμπούρογλου σ 19 και Ζωγράφου Ο ευλογημένος Αθηναιογρά-φος Δημήτρης Γρ Καμπούρογλου σ 34-35 Τα παραμύθια αυτά δημοσιεύθηκαν σε διάφορα τεύχη του Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολο-γικής Εταιρείας και αλλού και εκδόθηκαν από τον γιο της Μαριάνα Γρ Καμπούρογλου Πα-ραμύθια Επιθεωρηθέντα και συμπληρωθέντα δημοσιεύονται το δεύτερον υπό Δ Γρ Καμπού-ρογλου εκδόσεις Εστία Αθήνα 1912 Ο Παύ-λος Νιρβάνας laquoΤα ογδόντα του χρόνιαraquo Νέα Εστία τχ 141 1-11-1932 σ 1124 επί τη ευκαιρία του αφιερώματος του περιοδικού για τα ογδο-ντάχρονα του Καμπούρογλου που γιορτάστη-καν πανηγυρικά στο σύλλογο laquoΠαρνασσόraquo τον Οκτώβρη του 1932 χαρακτηρίζει τον συγγρα-φέα laquoμοναδικό ιστορικό και χρονογράφο της παλιάς Αθήναςraquo Ο λόγος του ακαδημαϊκού Γ Σωτηρίου laquoΟ Καμπούρογλους και τα μνημεία των Αθηνώνraquo όπ σ 1127-1128 που εκφωνή-θηκε στην τελετή επισημαίνει τη φροντίδα του laquoακούραστου εργάτηraquo του laquoιστοριοδίφηraquo για τα λείψανα των μεσαιωνικών μνημείων της Αθήνας τα οποία εξαφανίζονταν κατά την επο-χή του Όθωνα αλλά και του Γεωργίου Α΄ κάτω από τη λάμψη της αρχαιολατρίας Και συμπλη-ρώνει ότι ο Καμπούρογλου είναι ο πρώτος που διακρίνει την laquoπαλαιότηταraquo από την laquoαρχαι-ότηταraquo Ο λόγος του πανεπιστημιακού Ν Βέη laquoΟ Καμπούρογλους ως ιστορικόςraquo όπ σ 1129-

1131 αναγνωρίζει στο πρόσωπο του τιμώμενου έναν laquoπολύτιμο δάσκαλοraquo δίπλα στον Σπ Λ Λάμπρο στον Ν Γ Πολίτη στον Π Καρολίδη κά και σημειώνει ότι η ιστορία των Τουρκο-κρατούμενων Αθηνών πριν από τον Καμπού-ρογλου laquoαποτελούνταν από 20 περίπου σελίδες και αυτές κακογραμμένεςraquo ενώ τα αθηναϊκά του μελετήματα έχουν ευρύτερο ενδιαφέρον για την Ιστορία και την Εθνολογία της Ανατολής 20 Η Κυριακή Πετράκου υποστηρίζει ότι τα πρώτα παραμυθοδράματα στο νεοελληνικό θέατρο εμφανίστηκαν το 1901 με τα έργα του Γιάννη Καμπύση Ανατολή και Αρήγιανος βλ laquoΤο παραμυθόδραμα στο νεοελληνικό θέατρο από την εμφάνισή του έως τις σύγχρονες εκδο-χές τουraquo Παράβασις τ 11 (2013) σσ 169-186 Η περίπτωση που εξετάζουμε ίσως μπορεί να μετακινήσει το χρονικό όριο μερικά χρόνια νω-ρίτερα Για το εν λόγω λαϊκό παραμύθι βλ Νίκη Κάπαρη (απόδοση) Παραμύθια του τόπου μας Το μαντίλι της νεράιδας ζωγραφιές Φωτεινή Στεφανίδη εκδόσεις Στεφανίδη Αθήνα 2008 Πρόσφατα έχει ολοκληρωθεί η εργασία της Χρι-στίνας Παλαιολόγου Παραμυθιακά στοιχεία και μοτίβα στην ελληνική δραματουργία του 20ου αιώνα 2 τόμοι διδακτορική διατριβή Τμή-μα Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ Αθήνα 2012 αλλά δεν περιλαμβάνει το εξεταζόμενο εδώ δράμα Τις σημαντικές καινοτομίες που εισάγει ο Καμπούρογλου με αυτό το έργο σχολιάζει σε αρκετά κείμενά του ο Γρ Ξενόπουλος βλ ενδει-κτικά laquoΟ Καμπούρογλους ως δραματικός και μυθιστοριογράφοςraquo Νέα Εστία τχ 141 1-11-1932 σσ 1131-1133 1132 όπου σημειώνει ότι η Νεράιδα laquoσυνδυάζει τόσο αρμονικά τόσο ποι-


στο έργο συναντούμε κάμποσα δημοτικά τραγούδια κατά το παράδειγμα και του νεογέννητου εκείνη την εποχή Δραματικού Ειδυλλίου21 Δε χωρεί αμφιβολία πως η γάργαρη δημοτική πρόζα της Νεράιδας και οι καινοτομίες της μουσικής που δεν παραπέμπει στα πεντάγραμμα από τις μελωδίες της γαλλικής οπερέτας όπως έκανε κατά κόρον το Κωμειδύλλιο αλλά στα παραδοσιακά όργανα και ακούσμα-τα προαναγγέλλουν την ανανέωση της εγχώριας δραματουργίας22

ητικά το θρύλο με την ιστορία και το φανταστι-κό με το πραγματικό Είναι από τα λαμπρότερα κομμάτια στο μεγάλο λογοτεχνικό έργο αυτού του ιστορικούraquo Και παρακάτω συμπεραίνει ότι η Νεράιδα μαζί με τους Αττικούς έρωτες φτά-νουν για να κατατάξουν τον συγγραφέα τους laquoοριστικά ανάμεσα στους κορυφαίους λογοτέ-χνες της εποχής τουraquo Η επίδραση του ποιητή Καμπούρογλου καθώς και της παράστασης του δράματος στους πνευματικούς κύκλους της Μπελ Επόκ αποτυπώνεται και στην επιστολή που του απευθύνει ο Κ Παλαμάς Νέα Εστία τχ 141 σ 1147-1148 laquoθυμούμαι πως από παιδά-κι με το πρώτο σου νεανικό παρουσίασμα μου είχες βάλει για καιρόν αρκετό μέσα στη ρωμαντι-κή μελαγχολία μου την ευθυμία μιας γελαστής υγείας πως και ύστερα ίσα με τη σκηνοθετημέ-νη Νεράιδα σου που με είχε σταματήσει και την αγάπησα και μrsquo έκαμε πολύ να συλλογιστώraquo 21 Τα δημοτικά τραγούδια είχαν αρχίσει να ει-σχωρούν στη δραματουργία πολύ νωρίτερα βλ Θ Χατζηπανταζής laquoΔημοτικό τραγούδι και νεοελληνικό θέατρο το ξεκίνημα μιας δύσκο-λης σχέσηςraquo υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών Λόγος και χρόνος στη νεοελληνική λογοτεχνία (18ος-19ος αι) προς τιμήν του Αλέξη Πολίτη Ρέθυμνο 12-14 Απριλίου 2013 Ένα χαρακτηριστικό παρά-δειγμα είναι το φινάλε της μυθολογικής παρω-δίας του Ιλαρίωνος Ο Ζευς Μωάμεθ ή έβρεξε παρά τον Βόσπορον δράμα ιλαρόν εις πράξεις τρεις εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή Αθήνα 1888 Για τη σύνδεση της δραματουργίας με τη λαϊκή παράδοση βλ επίσης Βάλτερ Πού-χνερ laquoΗ παραλογή και το δράμαraquo Το θέατρο στην Ελλάδα Μορφολογικές επισημάνσεις Πα-ϊρίδης Αθήνα 1992 σσ 307-330 και του ίδιου laquoΟι ιδεολογικές βάσεις της επιστημονικής ενα-σχόλησης με τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό το

19ο αιώναraquo στον τόμο Ε Χρυσός (επιμ) Ένας κόσμος γεννιέται ndash Η εικόνα του ελληνικού πο-λιτισμού στη γερμανική επιστήμη κατά το 19ο αιώνα Αθήνα 1996 σσ 247-268 375-38322 Μετά την παράσταση της Νεράιδας στο θέατρο Τσόχα στην επιφυλλίδα του Άστεως 12-8-1894 ο Δ Κ[ακλαμάνος] σφίγγει laquoτην χείρα θερμώςraquo και δίνει laquoσυγχαρητήριαraquo στον Καμπούρογλου για τη γλώσσα του δράματος laquoΕίχε το θάρρος νrsquo αναβιβάση από σκηνής την ζωντανήν γλώσσαν του λαού πάντες δε είδον αν η εθνική μας γλώσσα δύναται και από του θεάτρου νrsquo ακουσθή χωρίς ουδένα να ξενίση όπως φαντάζονται οι ειδωλολάτραι της μου-μίας εντός των στηθών της οποίας ο πτωχο-προδρομισμός της νέας Ελλάδος ηθέλησε να εγκλείση το ζωντανόν του έθνους πνεύμαraquo Ο Καμπούρογλου στην εισαγωγή της Νεράιδας όπ σσ 22-23 σημειώνει ότι επέλεξε να γράψει το έργο του στη γλώσσα των αφηγήσεων των αθηναϊκών παραμυθιών που άκουγε από παι-δάκι όμως θα πρέπει να λαβαίνουμε υπόψη στις αποτιμήσεις μας ότι η τυπωμένη μορφή που έχουμε στα χέρια μας απέχει παραπάνω από ένα τέταρτο του αιώνα από την πρώτη δοκιμα-σία στο σανίδι Το χειρόγραφο του δράματος για το οποίο κάνει λόγο δεν εντοπίστηκε στα κατάλοιπα του αρχείου του στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Σχετικά με το ζήτημα της μουσικής διαπιστώνουμε ότι πολύ συχνά παρεμ-βάλλονται μουσικά όργανα και μελωδίες στη δι-άρκεια της παράστασης πχ βιολί και λαούτο στην πομπή του γάμου σ 72 τραγούδι και χορός από τον Μαξούτ-Παντόπουλο σσ 75-76 Στη σ 85 στις σκηνικές οδηγίες της έναρξης της τρίτης πράξης ένας στρατιώτης έξω από το τσαντήρι του Πασά παίζει laquoνάιraquo Τέλος υπάρχει μουσική υπόκρουση στο κατέβασμα της αυλαίας στην τρίτη πράξη σ 97


Οι ρήξεις Οι σπόροι της Λαογραφίας και της Ηθογραφίας

Οι ρήξεις τις Νεράιδας του Κάστρου με τη μικρή παράδοση που έχει δημι-ουργηθεί στη νεοελληνική δραματουργία από την απελευθέρωση και εξής δεν σταματούν εδώ Η πλοκή του τετράπρακτου δράματος τοποθετείται όπως είπα-με στα χρόνια της σύλησης των μνημείων της Ακρόπολης από τον Έλγιν στην Αθήνα του 1801-1803 ενενήντα τόσα χρόνια πριν από την παράσταση του έργου Καταπιάνεται δηλαδή με την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας μια εποχή που έχει απασχολήσει τον Καμπούρογλου στις ιστορικές του διατριβές23 Η ερ-γασία αυτή εξασφαλίζει στον ιστοριοδίφη τις προϋποθέσεις για να ανεβάσει στη σκηνή όπως υποστηρίζει laquoπραγματικάraquo ιστορικά πρόσωπα (σ 13) Επομένως αν και ο ίδιος ο συγγραφέας (τουλάχιστον στην έκδοση που έχω στα χέρια μου) αποφεύγει την ειδολογική ταξινόμηση θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το έργο ιστορικό δράμα όπως το χαρακτηρίζουν οι περισσότεροι από τους συγγρα-φείς που καταπιάστηκαν με την εργοβιογραφία του Καμπούρογλου Σrsquo αυτή την περίπτωση ωστόσο μένει laquoξεκρέμαστηraquo η ίδια η κεντρική ηρωίδα η Νεράιδα του Κάστρου που ανοίγει την πόρτα στο laquoυπερφυσικόraquo όπως σχολίασε με αμφιθυ-μία ο τύπος της εποχής24 επιτρέποντάς μας να υποψιαστούμε κάποια σχέση με τα ρεύματα της ευρωπαϊκής μεταρομαντικής πρωτοπορίας που έχουν φτάσει κιό-λας στην Αθήνα25

Ωστόσο η διαρκής έγνοια του συγγραφέα για εκτενείς και λεπτομερείς σκηνι-κές οδηγίες οι οποίες συμπληρώνονται από επίσης επιμελημένες σημειώσεις για

23 Δημήτριος Καμπούρογλου Ιστορία των Αθηναίων Τουρκοκρατία Περίοδος πρώτη 1458-1687 τόμος 1 Αθήνα 1889 Μέχρι το 1896 ακολούθησαν δύο ακόμα τόμοι Ενδιαφέρουσα επισκόπηση των απόψεων του Καμπούρογλου για την αθηναϊκή ιστορία την συμβολή του στη μετατόπιση των συζητήσεων από την κλασική στη μεσαιωνική περίοδο και από τους μεγάλους άνδρες στον απλό laquoλαόraquo καθώς και συγκριτική αποτίμηση των θέσεών του με τις συγχρονικές απόψεις του Σπυρίδωνος Λάμπρου βλ στη μελέτη της Νάσιας Γιακωβάκη laquoΜεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία μια νέα συνείδηση για την πόλη της Αθήνας στα τέλη του 19ου αιώ-ναraquo httpwwweiegrarchaeologiagrchapter_more_11aspx [22-3-2013] 24 Στην επιφυλλίδα του Άστεως 12-8-1894 που μνημονέψαμε παραπάνω ο Δ Κ περιγράφει εκτενώς την υπόθεση της Νεράιδας αλλά εκ-φράζει τις ενστάσεις του διαπιστώνοντας ότι το έργο δεν καταφέρνει να αναπτύξει το laquoδρα-

ματικόν ενδιαφέρονraquo και προβληματίζεται για τη μίξη laquoπραγματικού και φανταστικούraquo διότι laquoομού συγειρώμενα αποτελούν αναίρεσιν της υποστάσεως αυτής του δράματος το οποίον είνε πρέπει να είνε η ζωή η αληθινή η πάλλου-σα η πραγματική ζωή μεταφερομένη επάνω εις την σκηνήνraquo Την υπεράσπιση του συγγραφέα ως προς αυτό το ζήτημα θα αναλάβει ο Γρ Ξενό-πουλος στην Εστία 25 και 26-8-1894 όπου εξε-τάζει λεπτομερώς δραματουργικά και σκηνικά την Νεράιδα σημειώνοντας πολλές αρετές και εξίσου πολλά προβλήματα αλλά ομολογεί ότι laquoδεν με φοβίζει το υπερφυσικόν έστω και μετά του πραγματικού αναμιγνυόμενονraquo25 Αντώνης Γλυτζουρής laquoΠρωτοπορίες και Νεοελληνικό Θέατροraquo στον τόμο Νικηφόρος Παπανδρέου ndash Έφη Βαφειάδη (επιμ) Ζητήμα-τα Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου Μελέ-τες αφιερωμένες στον Δημήτρη Σπάθη Πανεπι-στημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2007 σσ 259-274


την ενδυματολογική εμφάνιση των ηθοποιών θα μπορούσαν να μας παρασύρουν στο λαθεμένο συμπέρασμα ότι έχουμε μπροστά μας ένα δείγμα Νατουραλισμού ή ακόμα Συμβολισμού και Αισθητισμού Όλων των ειδών οι hellip -ισμοί όμως καταρρέ-ουν όταν διαβάσουμε λίγο προσεκτικότερα Το πολυπολιτισμικό μωσαϊκό της δεύ-τερης πράξης οι διάλεκτοι οι ενδυμασίες τα έθιμα οι μουσικοί οι συνήθειες (αργι-λές τσιμπούκι) οι laquoΤούρκοι του λαού ένας νερουλάς ένας σιμιτζής ένας βαστάζος (χαμάλης) ένας δερβίσης ένας επαίτης ένας τυφλός ένας Τουρκαλβανός χασά-πηςraquo και διάφοροι καταστηματάρχες αγοραστές διαβάτες μια αραπίνα ζητιάνα και μερικά παιδάκια (σσ 42-43) ακόμα και η πομπή ενός γάμου (σσ 72-73) επιδι-ώκουν με ζήλο να μας τοποθετήσουν μέσα στο κλίμα της εγχώριας Ηθογραφίας να μας παραδώσουν έναν αυθεντικό πίνακα των ηθών και της καθημερινότητας του laquoπαζαριούraquo δηλαδή της αγοράς της Αθήνας στο χάραμα του 19ου αιώνα26

Μετά από αυτό το ηθογραφικό ιντερμέτζο μαθαίνουμε ότι ο Μιχαήλ πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη για να εξασφαλίσει το φιρμάνι του σουλτάνου που θα απαλλάξει τους Αθηναίους από τις ληστρικές επιδρομές του πασά του Ευρίπου Όμως η κίνηση αυτή θα του κοστίσει τη ζωή Στη σύντομη τέταρτη πράξη η ζω-ντανεμένη Καρυάτιδα ndashη θνητή Καρυάndash ντυμένη Τούρκισσα τον αναζητά απελ-πισμένη κι όταν καταφέρνει να πλησιάσει το άψυχο κορμί του laquoψάχνει τον κόρ-φο τουraquo παίρνει το πέπλο της που βρίσκεται εκεί κρυμμένο και τον αποχαιρετά ως πονεμένη γυναίκα μrsquo ένα μοιρολόι ndashδημοτικό τραγούδι27 Κι ύστερα σύμφωνα με τις σκηνικές οδηγίες του συγγραφέα laquoη Καρυά πηδά πίσω τινάζει το μαγνάδι της και χάνεται Μια φλόγα γεμίζει τη σκηνή Απrsquo την Ακρόπολη ακούεται πάλι η θρηνητική βουήraquo και μπροστά στους έκθαμβους Τούρκους πέφτει η αυλαία28

26 Χατζηπανταζής Από του Νείλου τ Β1 σ 82 Ο Καμπούρογλου αιτιολογεί και αυτή την επιλο-γή του στην εισαγωγή της Νεράιδας όπ σ 2827 Αξίζει να σημειώσουμε ότι το όνομα laquoΚα-ρυάraquo αντιστοιχεί σε πραγματικό πρόσωπο μια laquoαγαθωτάτη λουτράρισσαraquo την laquoκυρά Νέραι-ναraquo που θυμάται ο Καμπούρογλου όταν περι-γράφει laquoΤο λουτρόν του Ροδακιούraquo ένα χαμάμ για τους Έλληνες της Αθήνας όπου πήγαινε με την μητέρα του κατά την παιδική του ηλικία βλ Απομνημονεύματα τ 1 σσ 52-55 Είναι γνωστό ότι οι λαϊκές παραδόσεις θέλουν τις Νεράιδες να συνδέονται στενά με το νερό και τέτοιες διη-γήσεις άκουγε ο συγγραφέας από τη Μαριάννα Καμπούρογλου η γεροντότερη λουτράρισσα όταν έφευγαν οι τελευταίοι πελάτες την εσπέρα άφηνε και laquoέρρεεν εις τους βαθείς λουτήρας [hellip] καθαρόν νερόν ετοποθετούσεν εκεί πλησίον ένα καθαρώτατον προσόψι και ένα ldquoανέγκικτον σα-πούνιrdquo διά τα στοιχειά που θα ήρχοντο τα μεσά-

νυκτα να λουσθούν και έφευγε μουρμουρίζουσα κάτιraquo όπ σ 57 Επίσης το όνομα laquoΚαρυάraquo το συναντούμε και σε άλλες λογοτεχνικές δημιουρ-γίες του Καμπούρογλου όπως στο διήγημα laquoΟ τρελός της Αθήναςraquo βλ Δ Γρ Καμπούρογλους Ο τρελός της Αθήνας και άλλα διηγήματα επιμ Ε Χ Γονατάς Στιγμή Αθήνα 1987 σσ 27-38 Εδώ ο έξυπνος γιος του παπά-Κωνσταντή ο Γιάννης οδηγείται στην τρέλα από τον ανεκπλή-ρωτο έρωτα για την κόρη του παπά-Δανήλη την Καρυά η οποία παντρεύτηκε έναν Βενετσιάνο που αγαπούσε Σε άλλο διήγημα της ίδιας συλ-λογής laquoΗ κυρα-Τρισεύγενηraquo σ 23 όταν η φερώ-νυμη ηρωίδα υπαγορεύει τη διαθήκη της αφήνει laquoόλο το ρουχικό και το συγυρικό στην Καρυά του Σωτηριανού για πανωπροίκιraquo28 Νεράιδα σ 106-107 Τα δημοσιεύματα σχο-λιάζουν την αδυναμία να υποστηριχτούν τεχνι-κά τέτοιου είδους σκηνικές απαιτήσεις από την σκηνογραφική υποδομή της εποχής


Τα αγάλματα που μιλούν και η Καρυάτιδα-Νεράιδα με το πέπλο της

Η Καρυάτιδα που ζωντανεύει δεν είναι το πρώτο άγαλμα που αποκτά κίνη-ση και μιλιά ενώπιον των Αθηναίων θεατών Διατηρεί δεσμούς με την Γαλάτεια στο ομότιτλο έργο του Σπυρίδωνα Βασιλειάδη που έχει προηγηθεί περίπου ένα τέταρτο του αιώνα (1872) ενώ ο Καμπούρογλου έχει επίγνωση της μακρινής συγ-γένειας του έργου του με ένα πολύ παλαιότερο αλλά αξεπέραστο πρότυπο το σαιξπηρικό Χειμωνιάτικο παραμύθι29 Η κεντρική αρτηρία της Γαλάτειας αντλού-σε από τον αρχαίο μύθο του Πυγμαλίωνα και από το γνωστό δημοτικό τραγού-δι Η άπιστη γυναίκα Ο πρωτοπόρος συγγραφέας της υποστήριξε στην πολυσέ-λιδη και αρκετά σχολιασμένη σήμερα εισαγωγή του έργου του ότι το δημοτικό τραγούδι πρέπει να αποτελέσει την κύρια πηγή της εγχώριας δραματουργίας30 Ο Καμπούρογλου προτίμησε να στραφεί σε άλλη ndashεπίσης λαογραφικήndash φλέβα τοποθετώντας όμως όπως είπαμε στο σώμα του κειμένου του αρκετά δημοτικά τραγούδια (σσ 52-53) Εξάλλου η Καρυάτιδα δεν είναι το τελευταίο άγαλμα που ενσάρκωσε Ελληνίδα ηθοποιός Ακολούθησε πριν εκπνεύσει η πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα η Ηγησώ του Κινηματογράφου 1908 της επιθεώρησης που έγρα-ψε ο Πολύβιος Δημητρακόπουλος31 Εδώ βεβαίως έχουμε μια σατιρική σκηνή στην οποία η γυναικεία μορφή από το επιτύμβιο ανάγλυφο του Κεραμεικού απο-κτά κίνηση και φωνή για να εκφράσει τον αποτροπιασμό της εξαιτίας της απα-ράδεκτης συμπεριφοράς των Αθηναίων απέναντι στις αρχαιότητες32 Δεν μπορεί να θεωρηθεί όμως τυχαίο ότι η Ηγησώ απαγγέλλει στίχους που υποτίθεται ότι έχει γράψει ένας laquoιδιόρρυθμοςraquo σύγχρονος ποιητής ο Νέης και την συγκρίνουν όχι με οποιαδήποτε γυναίκα της αρχαιότητας αλλά με την ίδια την Καρυάτιδα33 Ο κρίκος που συνδέει μεταξύ τους τα τρία έργα ndashακόμα και στην επιθεώρηση όπου σαφώς απουσιάζει η εξιδανικευτική διάθεσηndash είναι το επίμονο αν και δια-μεσολαβημένο τώρα από την μεσαιωνική ή νεότερη ιστορία βλέμμα προς την αρ-

29 Μνεία και στα δύο αυτά έργα κάνει ο συγ-γραφέας στην εισαγωγή της Νεράιδας όταν αποκρούει τις κατηγορίες που δέχτηκε μετά την παράσταση του έργου για το laquoυπερφυσικόν εις το δράμαraquo όπ σ 26 laquoΤο υπερφυσικόν επί της νεοελληνικής σκηνής προ ημών το ανεβίβασεν ο Σπυρίδων Βασιλειάδης εις την Γαλάτειάν τουraquo 30 Σ Ν Βασιλειάδης Αττικαί νύκτες Δράματα τυπογραφείο αδελφών Πέρρη Αθήνα 1873 σσ 6-34 29 31 3231 Πολύβιος Δημητρακόπουλος Κινηματογρά-φος 1908 στον τόμο Θόδωρος Χατζηπανταζής ndash Λίλα Μαράκα (επιμ) Η Αθηναϊκή Επιθεώ-ρηση τ Α2 Ερμής Αθήνα 1977 σσ 145-245 η σκηνή με την Ηγησώ σσ 176-178 Ο Καμπούρο-

γλου στην εισαγωγή της Νεράιδας σ 26 μας δί-νει μια σημαντική πληροφορία που συνδέει τον συγγραφέα της επιθεώρησης με το ζήτημα που μας απασχολεί σημειώνει ότι έχει συζητήσει τον προβληματισμό του για τα αγάλματα που ζω-ντανεύουν με τον Πολύβιο Δημητρακόπουλο και του έχει υποδείξει τον ιδανικό χειρισμό του μύθου του Πυγμαλίωνα σε ένα σχετικό μυθι-στόρημα του επιθεωρησιογράφου 32 Στην επιθεώρηση οι Αθηναίοι έχουν κάνει αποχωρητήρια τους τόπους όπου βρίσκονται δι-αμελισμένα τα μνημεία του κλασικού μεγαλείου33 laquoΔεν είσαι η Καρυάτιδα του θείου Παρθε-νώνα δεν είσαι λόφος των Μουσών και του Θησείου κολώνα μονrsquo είσαι συ η Ηγησώ η


χαιότητα και η προσδοκία της αποκατάστασης του ισχυρού δεσμού του αρχαίου με το νεότερο ελληνικό κόσμο του ανεξάρτητου κράτους34

Ο Καμπούρογλου δηλώνει ότι στηρίχτηκε σε δύο παραδόσεις του ελληνικού λαού από τη μια βρίσκεται η τοπική αθηναϊκή παράδοση για τις Καρυάτιδες που ήταν νεράιδες laquoΚαλοκιουράδεςraquo Το ομοίωμά τους ζει στους κόσμους των πνευ-μάτων το κορμί τους είναι μαρμαρωμένο και ο συγγραφέας τοποθετεί στο στόμα της Αθηναίας μάνας του Μιχαήλ τη σχετική αφήγηση35 Από την άλλη βρίσκεται η πανελλήνια παράδοση-δοξασία που θέλει κάθε νεράιδα να μεταμορφώνεται σε κοινή αλλά laquoωραιοτάτηraquo θνητή αν κάποιος της αφαιρέσει το laquoμαγνάδιraquo της και μάλιστα να μένει μαζί του για πάντα αν το ξωτικό δεν καταφέρει να ξαναποκτή-σει το πέπλο του36

αφροπλασμένη πέτρα πουrsquo σαι μαρμάρινη θεά 35 μέτρα και μισόraquo σ 17734 Μέσα στο ίδιο κλίμα σχολιάζονται σε μια σει-ρά δημοσιευμάτων οι laquoαγαλματώδεις στάσειςraquo της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου όταν υπο-δύεται τη Γαλάτεια στο ομώνυμο έργο του Σπ Βασιλειάδη ή τη Μήδεια στο επίσης ομώνυμο έργο του Ιωάννη Ζαμπέλιου βλ ενδεικτικά Μη-νύτωρ 29-5-1894 και το σχολιασμό του Θ Χα-τζηπανταζή Από του Νείλου τ Β1 σ 161-16235 Η δήλωση του Καμπούρογλου σ 11 Στην πρώτη πράξη του έργου ο Μιχαήλ ακούει γυ-ναικείους θρήνους και βγαίνει από το σπίτι του τη νύχτα σε απαγορευμένη από τους Τούρκους ώρα Αλλά βουή και κλάματα ακούνε και οι γο-νείς του Η μάνα του η Όρσα σταυροκοπιέται κι αναρωτιέται μήπως είναι οι laquoΚαλοκιουράδες του Κάστρουraquo (σ 53) και συνεχίζει Όταν οι Βενετσιάνοι γκρεμίσανε το laquoτζαμί του Κάστρου [hellip] να αυτό που κατεβάζει τώρα τα μάρμαρα ο Εγγλέζοςraquo (σ 54) δηλαδή τον Παρθενώνα ακούστηκαν τα μεσάνυχτα θρήνοι από γυναίκες laquoκλαίγανε για το παλάτι που είχαν τα γονικά τους οι μαρμαρωμένες βασιλοπούλεςraquo εκείνες που βρίσκονται στο άλλο laquoμαρμαρόσπιτοraquo το Ερέχθειον laquoαυτό ντε που είναι οι μαρμαρωμέ-νες κοπέλες και βαστούν με το κεφάλι τους το ταβάνιraquo laquoΑυτές ήτανε αθάνατες βασιλοπούλες και κάποιο μεγάλο στοιχειό της μαρμάρωσε και της έβαλε σα μαρμαροκολώνες στο παλάτι τους [hellip] και στοίχειωσαν κιόλας και γίνηκαν αερικά Καλοκιουράδες και τριγυρίζουν νύχτα μέραraquo (σ 54) Τώρα που σήκωσαν τη μια και την κα-τέβασαν και την έχουν ακουμπησμένη εδώ στο

Ριζόκαστρο laquoκλαίνε η Καλοκιουράδες του Κά-στρου για την αδερφή τους κι αυτή τους απο-κρίνεται από κάτωraquo (σ 55) Ο Καμπούρογλου στα Απομνημονεύματα τ 2 σ 332 στην άσχετη κατά τα άλλα διήγηση για τη σύσταση της Φι-λαρμονικής Εταιρίας laquoΕυτέρπηraquo σημειώνει ότι την παράδοση για τον θρήνο των Καρυάτιδων άκουσε από τη γιαγιά του μαέστρου Ραφαήλ Παριζίνι Μαριάννα Μπουζίκη Ο σχολιαστής του τόμου Δ Γέροντας όπ σσ 359-360 επιση-μαίνει ότι αυτός ο θρύλος αποτέλεσε τον καμβά του έργου του Καμπούρογλου Η Νεράιδα του Κάστρου Την ίδια παράδοση καταγράφει ο Ν Πολίτης Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού Παραδόσεις τ 1 Φωτοτυ-πική ανατύπωση της πρώτης έκδοσης (1904) Εργάνη Αθήνα 1965 Στο κεφάλαιο laquoΑρχαία κτίρια και μάρμαραraquo περιλαμβάνεται η αθηναϊ-κή παράδοση με τίτλο laquoΟι κόρες του Κάστρουraquo σ 72 laquoΌταν ο μιλόρδος επήρε τη μια από ταις έξι κόραις του Κάστρου άφησε παραγγελία rsquoς τους Τούρκους να του κουβαλήσουν και ταις άλλαις τη νύχτα Αλλά κει που πήγαιναν να ταις βγάλουν ταις ακούν να σκούζουν λυπητερά και να φωνάζουν την αδερφή τους Οι Τούρκοι τρομαγμένοι έφυγαν και με κανένα λόγο δεν ήθελαν να δοκιμάσουν να ταις βγάλουν Και άλ-λοι πολλοί κάτω από το Κάστρο ταις άκουγαν ταις μαρμαρένιαις κόραις να κλαιν τη νύχτα για την αδερφή τους που τους την πήρανraquo36 Όρσα laquoΝάρπαζε τάχατες ο Μιχαλάκης μας το μαγνάδι της και να την κάναμε νύμφη Ας μας λείψη τέτοια τύχη - έρχεται από Νεράιδα ωμορφιά στο σόι μα έρχονται και συφοραίςraquo (σ


Κοντά στη στροφή του 19ου αιώνα ακόμα και οι περιγραφές των μνημείων της εποχής του Περικλή πόρρω απέχουν από τις εξιδανικευτικές εικόνες που είχε κατασκευάσει για χάρη τους σε προηγούμενους καιρούς η λογιοσύνη της Δύσης Οι Καρυάτιδες έχουν μεταμορφωθεί έχουν προσωποποιηθεί διατηρώντας πάντα την αίγλη τους ανεξίτηλη μέσα στους εγχώριους θρύλους Στο πρόσωπο της Κα-ρυάς-Νεράιδας δημιουργείται ένα υβρίδιο γεννημένο από τη διασταύρωση της κλασικής αρχαιότητας με τις λαϊκές παραδόσεις χωρίς όμως laquoτην μέχρι μονομα-νίας αναζήτησινraquo του κρυμμένου στο πρόσωπό της αρχαίου μύθου37 Αυτό κα-θιστά το δράμα αξιοπρόσεκτο καθώς εικονογραφεί την απόπειρα όχι μόνο να καταγραφούν αλλά και να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τη δραματουργία της Μπελ Επόκ οι εγχώριες παραδόσεις το υλικό δηλαδή που συγκεντρώνουν με ζήλο οι θεμελιωτές της Λαογραφίας ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται και ο συγγραφέας της Νεράιδας38 Ο Καμπούρογλου έχει διατυπώσει με σαφήνεια τις

55) Την παράδοση laquoΟ πέπλος της Νεράιδαςraquo έχει καταγράψει πριν από την παράσταση του έργου ο Δημ Γρ Καμπούρογλου Ιστορία των Αθηναίων Τουρκοκρατία περίοδος πρώτη 1458-1687 τ 1 Παλμός Αθήνα 1969 [πρώτη έκδοση 1889] σ 273 Και στην εισαγωγή της Νεράιδας σ 11 σημειώνει ότι είχε προηγηθεί η δημοσίευση της παράδοσης στο περιοδικό του Δίπυλον Ο Ν Πολίτης όπ αφιερώνει σχεδόν εκατό σελίδες στο κεφάλαιο ΚΣΤ΄ με τον τίτλο laquoΝεράιδεςraquo (σσ 387-490) για να καταγράψει ένα πραγματικά μεγάλο αριθμό σχετικών παρα-δόσεων από πολλά μέρη της Ελλάδας Ξεχωρί-ζουν για το θέμα μας laquoΤο παννί της Νεράιδας (Αλωνίσταινα Μαντινείας) σ 414 laquoΤα παννιά των Ανεράιδων (Αγρίδι του δήμου Νωνάκρι-δος των Καλαβρύτων) σ 415 laquoΤα μαγγάνια των Ανεράιδωνraquo (Δήμος Φελλόης των Καλα-βρύτων) σ 415 laquoΤο μαντήλι της Νεράιδαςraquo (Γαλαξίδι) σ 460 laquoΗ Νεράιδα και το μαντήλι της (Αράχοβα της Λεβαδείας) σ 462 laquoΗ μπό-λια της Νεράιδαςraquo (Χλεμποτσάρη του δήμου Τανάγρας των Θηβών) σ 464 laquoΟ άντρας της Ανεράιδαςraquo (Δήμος Δρυοπίδος της Κύθνου) σ 465 κ ά Η σύγχρονη έρευνα για τις ρίζες των παραμυθιών ειδικά για τις Νεράιδες σημειώνει laquoΟι ιστορίες για Νεράιδες που γνώρισαν με-γάλη διάδοση σε χώρες προ πολλού χριστιανι-κές μας αποκαλύπτουν μrsquo εκπληκτική επιμονή αμέτρητες πεποιθήσεις τελετουργικά και δεισι-δαιμονίες που επιβιώνουν και εξακολουθούν να συνδέουν τον χριστιανικό κόσμο με την ει-

δωλολατρίαraquo Marthe Robert laquoΕισαγωγήraquo στο Τα παραμύθια των αδελφών Γκριμμ τ 1 μτφ Μαρία Αγγελίδου Άγρα Αθήνα 2006 σ 17 Στο πρόσωπο της Όρσας ο Καμπούρογλου μοιάζει να αποτίνει φόρο τιμής στη δική του μητέρα που συγκέντρωσε τα πρώτα αθηναϊκά λαϊκά παρα-μύθια αφού προηγουμένως τα διηγήθηκε κατrsquo επανάληψη στο γιό της Η δίτομη συλλογή του Γ Α Μέγα Ελληνικά παραμύθια εικονογράφη-ση Φώτη Κόντογλου και Ράλλη Κοψίδη εκδό-σεις Ι Δ Κολλάρος Αθήνα 1962 (τρίτη έκδοση) περιλαμβάνει παραμύθια που είχε καταγράψει η Μαριάννα Καμπούρογλου και είχαν δημο-σιευθεί για πρώτη φορά στο Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας όπως laquoΗ Τρισεύγε-νη ή τα τρία κίτραraquo τχ 1 (1883) σ 158 κ εξ και laquoΤο κοιμισμένο βασιλόπουλοraquo στο ίδιο σ 345 βλ Μέγας όπ τ 1 σσ 237-238 και τ 2 σ 22437 laquoΠεριορισθέντες εις απλήν αναγραφήν των κυριωτάτων εκ των αθηναϊκών παραμυθιών απεφύγομεν την τε επιβλαβή εις την κατανόησιν του αληθούς βίου λαού τινος συγκριτικήν εξέτα-σιν των παραμυθίων και την μέχρι μονομανίας αναζήτησιν του εν αυταίς υποκρυπτομένου αρ-χαίου μύθου άπερ κυρίως αναπτύσσονται εν τη συλλογή του Χαν (Griechische und Albansische Maumlrehen uon J G von Hahn)raquo Δ Καμπούρο-γλου Ιστορία των Αθηναίων σ 40038 Ο Καμπούρογλου είχε εκδώσει το περιοδικό Εβδομάς (1884-1886) και εικοσιπέντε περίπου χρόνια αργότερα το laquoιστοριοδιφικό και λαο-γραφικόraquo περιοδικό Δίπυλον (Δεκέμβρης 1910-


θέσεις του για τη διάσταση αρχαίου και νεότερου ελληνικού κόσμου39 Αρκετοί σύγχρονοί του ωστόσο εξακολουθούν να επιμένουν στα σημάδια της αρχαιότη-τας πάνω στη ζωντανεμένη Καρυάτιδα40

Αν και δεν διαθέτουμε κάποια απτή μαρτυρία νομιμοποιούμαστε να υπο-στηρίξουμε ότι ο Καμπούρογλου προχωρά ακόμα παραπέρα αντλεί χυμούς από τη σκηνική πράξη και αξιοποιεί το νέο αστέρα του Κωμειδυλλίου τον Ευάγγελο Παντόπουλο γράφοντας ένα ρόλο κομμένο και ραμμένο στα μέτρα του τον Μα-ξούτ41 Ένας ταπεινός laquoαράπηςraquo η πιο κωμική σοφή και σαρκαστική πινελιά του

Απρίλης 1912) βλ Ζωγράφου Ο ευλογημένος Αθηναιογράφος Δημήτρης Γρ Καμπούρογλου σσ 86-8739 Στις διακηρύξεις της Εβδομάδος που πρω-τοκυκλοφόρησε στις 4 Μαρτίου του 1884 δια-βάζουμε ότι στις προθέσεις του εντύπου είναι να αποκαλυφθεί laquoολόκληρος ο μετακλασσικός βίος της Ελλάδος και ιδίως των Αθηνών η πα-λαιότης ως αντίστοιχος όρος της αρχαιότητοςraquo το παράθεμα από τον Δ Γέροντα Δημήτριος Γρ Καμπούρογλου σ 101 Και στην Ιστορία των Αθηναίων τ 1 όπ σ 16 ξανά ο ίδιος ο Καμπούρογλου διευκρινίζει laquoΠόθεν δε άραγε προέρχεται και η παρατηρούμενη ιδιάζουσα υποτίμησις προς τους Αθηναίους περί ων ουχί σπανίως αναγιγνώσκει τις και ακούει ήκιστα ευμενείς κρίσεις Ήσαν άραγε άξιοι των κρίσε-ων τούτων ή επί τοσούτον επεβάρυνεν αυτούς η των αρχαίων προγόνων δόξα ώστε μόνοι ούτοι να κρίνωνται απολύτως και όχι σχετικώς προς την εποχήν [] Σχετικώς προς την κατάστασιν και το πνεύμα της εποχής πρέπει να κρίνονται και οι Αθηναίοι [] Μη ζητώμεν λοιπόν επί Τουρκοκρατίας να εύρωμεν εν Αθήναις Περι-κλείς Ευριπίδας και Φειδίας Τούτο ου μόνον δυνατόν δεν είναι αλλrsquo ουδέ φυσικόν Αλλrsquo άραγε επειδή δεν ήσαν Ικτίνοι έπεται ότι ήσαν κτήνηraquo το παράθεμα και στην εργασία της Νάσιας Γιακωβάκη laquoΜεσαιωνική και Νεότερη Ιστορίαraquo40 Ο Ξενόπουλος Εστία 26-8-1894 ένας υπο-ψιασμένος θεατής όταν σχολιάζει εκτενώς την παράσταση του έργου σημειώνει laquoΗ Νεράιδα την οποίαν ο Μιχαήλ λατρεύει είνε αυτή η έν-δοξος και περικαλλής Αρχαιότης η ελληνική η αθηναϊκή αρχαιότης Ο έρως αυτός τω εμπνέει δεκαπλάσιον και εκατονταπλάσιον τον προς την σύγχρονον την μικράν και δούλην πατρίδα

έρωτα και αυτός τω δίδει την δύναμιν να γίνη μάρτυς υπέρ αυτήςraquo Και ο Γεώργιος Κοζάκης-Τυπάλδος Εικονογραφημένη Εστία 12-3-1895 συμπληρώνει laquoΤο πρόσωπον της Νεράιδας εκ-προσωπεί την αθάνατον έμπνευσιν της αρχαίας τέχνης και την νοσταλγίαν του Αθηναίου διά το φως και τα χρώματα της Αττικήςraquo το παράθεμα και στην εισαγωγή της Νεράιδας σ 18 και στη μονογραφία του Γέροντα όπ σ 9841 Ο θεατρόφιλος Καμπούρογλου είναι πολύ πιθανό να έχει παρακολουθήσει την παράσταση του Φυσέκη και είναι σχεδόν βέβαιο ότι έχει δει τη χαρακτηριστική φωτογραφία του laquoΧαρού-πηraquo-Παντόπουλου του μαύρου του έργου Σύμ-φωνα με το Παραστασιολόγιο του Χατζηπαντα-ζή Από του Νείλου τ 2 πίν 189 πρόκειται για το έργο των A Dennery-F Dugueacute Ο Φυσέκης ή Οι νυκτοκλέπται των Παρισίων το οποίο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα 17-12-1883 και τον ρόλο του Χαρούπη είχε ανα-λάβει ο Παντόπουλος Από το 1887 και μέχρι το 1896 Ο Φυσέκης έχει μια τακτική θέση στη θεα-τρική ζωή της Αθήνας Η σχετική φωτογραφία δημοσιεύεται στο εγκωμιαστικό για την υποκρι-τική τέχνη του ηθοποιού άρθρο του Ξενόπου-λου laquoΕυάγγελος Παντόπουλοςraquo Εστία αρ 24 τ 35 1893 σσ 376-380 377 και αναδημοσιεύεται από τον Χατζηπανταζή Από του Νείλου τ Β1 σ 273 Ο συγγραφέας της Νεράιδας όχι μόνο επιχειρεί μια γενναία μίξη κωμικού-τραγικού στο πρόσωπο του Μαξούτ αλλά του δίνει κι έναν μεγάλο ρόλο στη σκηνική του παρουσία γεγονός που σχολιάζεται αρνητικά από τον Ξενόπουλο Εστία 26-8-1894 Στις σσ 74-75 της Νεράιδας παρουσιάζεται ένας αράπης έξυπνος εύστοχος αλλά και πανούργος και ιδιοτελής Ένας χαρακτήρας που όταν χορεύει ο συγγρα-φέας τού βάζει στο στόμα δυο αξιοπρόσεκτους


δράματος τηρουμένων των αναλογιών ένας όψιμος σαιξπηρικός Τζουτζές που θα τολμήσει μέσα από την πλήρη άγνοιά του για το αρχαίο κάλλος να ξεστομίσει το πιο απομυθοποιητικό σχόλιο όταν αντικρίζει το άγαλμα της πεσμένης Καρυ-άτιδας laquoΣτο διάβολο μούμια μούσπασες τη χολήraquo (σ 61)42 Έχει κυλήσει πολύ νερό στο ρυάκι της ιστορίας από τις εξιδανικευμένες περιγραφές της τέχνης των Ελλήνων του Βίνκελμαν43 Αξίζει όμως να προσέξουμε τα λόγια του ίδιου χαρα-κτήρα όταν περιγράφει την ζωντανεμένη πια Καρυά όταν δηλαδή τη θέση της δυτικοθρεμμένης ιδεαλιστικής αρχαιολατρίας έχουν πάρει οι εικόνες του δημοτι-κού τραγουδιού νοτισμένες από τον φρέσκο αέρα του καινουργιοφερμένου ευ-ρωπαϊκού Αισθητισμού laquoΣαν τραγουδή σωπαίνη τrsquo αηδόνι Τα μάτια της έχουν τη φλόγα του μεσημεριού και του μεσονυχτιού το μυστήριο Όταν λυγίζεται τσα-κίζεσrsquo εσύ Όταν σηκώνεται απrsquo τη θέση της σούρχεται να γονατίσειςraquo (σ 89)

Οι συνέχειες Η αναβίωση της αρχαιότητας και το ανοιχτό τραύμα της σύλησης του Παρθενώνα από τον Έλγιν

Στα τέλη του 19ου αιώνα η laquoαναβίωσηraquo της αρχαιότητας τουλάχιστον με τον τρόπο που την οραματίστηκαν οι πρώτοι δραματουργοί της ανεξάρτητης Ελλά-δας ίσως αποτελεί παρελθόν Η αναζήτηση ωστόσο της αδιάσπαστης συνέχει-ας του ελληνισμού παραμένει επίμονα και διαχρονικά το ζητούμενο ακόμα κι όταν μισοχλευάζεται από έναν αδαή όπως παρουσιάζεται ο μαύρος του έργου laquoΌλο για τα μάρμαρα λένε που τους τα παίρνουνε και τα μοιρολογάνε σαν παι-διά τουςhellip Το σόι τους βλέπεις κρατάει από δαύτα Και γεννάει μπρε ποτές το μάρμαρο ανθρώπουςraquo (σ 74) Ο ίδιος χαρακτήρας αφού είναι laquoξένοςraquo και laquoάπι-στοςraquo υποδεικνύει τις αντιρρήσεις και τα διλήμματα που έχουν προκύψει κατrsquo επανάληψη από την αδιάλλακτη στάση της εκκλησίας laquoΜα ο Δεσπότης τους τα λέει διαβολικά πράμματα είδωλα τα λέειhellip Το άκουσα με τrsquo αυτιά μουhellip Ποιος έχει δίκηο λοιπόν Αυτοί ή ο Δεσπότης τους πούχει και μια πήχη γένειαraquo (σ 74) Την απάντηση έχει δώσει ήδη ο κεντρικός χαρακτήρας του έργου ο οποίος πο-

στίχους που ξεπερνούν τη φυλή την εθνότητα το χρώμα του δέρματος laquoΚι όλο η καρδιά του Αράπη χτυπάει τικ-τακ γιrsquo αγάπηraquo (σ 76)42 Η υποκριτική τέχνη του Παντόπουλου εισέ-πραξε και σrsquo αυτό το έργο πολύ επαινετικά σχό-λια βλ ενδεικτικά Ο Κόσμος 10-8-1894 laquoΟ κ Παντόπουλος προπάντων ως μαύρος Μαξούτ αμίμητοςraquo Ο Καμπούρογλου στην εισαγωγή της Νεράιδας σ 33 επισημαίνει την τεράστια συμβολή του Παντόπουλου laquoΟ δαιμόνιος ηθο-ποιός ούτος όχι μόνον δια την κατανομήν των προσώπων και την εκμάθησιν του έργου ηργά-σθη αλλά κυριολεκτικώς εμόχθησε βοηθών και τον σκηνογράφον ndashχρωματίζων ο ίδιοςndash επί τη

βάσει των εικόνων τας οποίας τω είχον παραδώ-σει και αυτούς ακόμη τους κατασκευαστάς των ενδυμάτων και των σκευών καθοδηγώνraquo43 laquo[hellip] κανένας λαός δεν εκτιμούσε τόσο πολύ την ομορφιά όσο οι Έλληνες [hellip] Η ομορφιά ήταν μια αξία που εξασφάλιζε στο φορέα της τη δόξα [hellip] ποτέ δεν έδωσε άλλος λαός τόσο συχνά την ευκαιρία στους καλλιτέχνες να ανα-δειχθούν [hellip]raquo Johann Joachim Winckelmann Ιστορία της αρχαίας τέχνης Η τέχνη των ανα-τολικών λαών των Ετρούσκων των Ελλήνων και των Ρωμαίων μτφ Λευτέρης Αναγνώστου Gutenberg Αθήνα 2010 σσ 134-137 Πρώτη έκ-δοση του πρωτοτύπου 1764


νάει βαθιά για τα μάρμαρα laquoπου ο Φράγκος αναίσθητος πληρώνει ολοέναraquo και τrsquo αρπάζει αλλά την ίδια ώρα ο Μιχαήλ προσεύχεται στο laquoμικρό καντηλάκι της Παναγίας της Χρυσοκαστριώτισσαςraquo (σ 46) Η αρμονική συνύπαρξη της ειδω-λολατρικής αρχαιότητας και του χριστιανισμού είναι ένα φιλόξενο ιδεολογικό αποκούμπι ιδιαίτερα τούτα τα χρόνια αφού τουλάχιστον από την Ιστορία του Κ Παπαρρηγόπουλου και εξής έχει κατοχυρωθεί το τριαδικό σχήμα της πορεί-ας του ελληνισμού44 Επομένως ο πενηντατετράχρονος Διονύσιος Ταβουλάρης (1840-1928) ο οποίος υποδύεται τον τριαντάχρονο Μιχαήλ στην πρώτη-πρώτη σκηνή του έργου μπορεί να απαγγέλλει μπροστά στους Αθηναίους θεατές του γερασμένου θεάτρου Μπούκουρα τους παρακάτω στίχους αδιανόητους σε άλ-λες εποχές για να συμπληρώσει την προσευχή του στο καντήλι της Παναγίας laquoΣrsquo όλη τη γη καντήλι δεν είνrsquo άλλο ά όχι Τη δική σου νάχη χάρι Από το λύχνο εκείνο τον μεγάλο της Αθηνάς το φως σου έχεις πάρει Από το λύχνο που δεν είχε σβύσει όπου τον κόσμον όλο είχε φωτίσειraquo (σ 47)

Στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα οι ιδεολογικές κατασκευές που δημιουρ-γούνται στο εσωτερικό της χώρας ξανά από τον ανοιχτό διάλογο με την Εσπε-ρία έχουν διατυπώσει καινούργια επιχειρήματα laquoπερί της καταγωγής των νεότε-ρων Ελλήνωνraquo για να αποκρούσουν τις μεταλλάξεις εκείνης της παλιάς απειλής του Φαλμεράυερ45 Εξάλλου οι κραδασμοί στο πολιτικό σκηνικό του κράτους και οι αλλαγές στη στάση των ευρωπαϊκών δυνάμεων απέναντι στα μεγαλοϊδεατικά οράματα του ελληνισμού οδήγησαν σε μεγάλα σκαμπανεβάσματα τις σχέσεις με την Ευρώπη Οι δραματουργοί καταθέτουν πλέον την καχυποψία τους για τα οφέλη του εξευρωπαϊσμού κι ενίοτε δηλώνουν ανοιχτά την αποστροφή τους τόσο προς τους Εγγλέζους όσο και προς τους Φράγκους46 Ανάλογη στάση θα κρατή-σει και ο συγγραφέας της Νεράιδας47 Το κέντρο όπου θα συναντηθούν οι εγχώ-

44 Χαρακτηριστικές είναι οι θέσεις που εκφρά-ζει ο Καμπούρογλου το 1936 στην ομιλία κατά την αποκάλυψη της προτομής του laquoΜεταξύ ανασκαφομανίας και συγχρονισμού των Αθη-νών ευρεθείς προσεπάθησα να γεφυρώσω δια της αδιασπάστου ενότητος της ελληνικής ψυχής μιαν χαώδη απόστασιν κατεχομένην από την Βυζαντινήν θρησκοληψίαν από την Φράγκικην αυθάδειαν και από την Τουρκοκρατικήν απαισι-ότητα Κάτω από την όχι βεβαίως χαριτωμένην τριλογίαν αυτήν όπως κάτω από τα πεσμένα μέσα σε βαθειά ρεμματιά φθινοπωρινά φύλλα έρρεαν ηρέμα κελαρύζοντα τα διαυγή και κρυ-στάλλινα νάματα του αιωνοβίου και συνεχούς Ελληνισμούraquo το παράθεμα από τον Δ Αλ Γέρο-ντα Δημήτριος Γρ Καμπούρογλου σ 4445 Ο Δ Γέροντας όπ σσ 37-38 μιλώντας για την laquoεθνική αξίαraquo του έργου του Καμπούρο-

γλου κάνει λόγο για τα laquoαποδεικτικά στοιχείαraquo που προσκομίζει εναντίον της θεωρίας του Φαλμαράυερ και των οπαδών του Ο Πούχνερ Ο Γεώργιος Βιζυηνός σ 30 υποστηρίζει ότι στο πνευματικό κλίμα της Μπελ Επόκ laquoη αρχαιολα-τρία δεν έχει καταλαγιάσει και μετριαστεί και το φάντασμα του Fallmerayer στοιχειώνει ακόμα ως φόβητρο την πατριδολατρική αρθρογραφίαraquo Βλ επίσης Μ Γ Μερακλής laquoΟ Φαλμεράυερ και η ελληνική λαογραφίαraquo στον τόμο Ε Χρυσός (επιμ) Ένας κόσμος γεννιέται ndash Η εικόνα του ελληνικού πολιτισμού σσ 269-276 46 Θόδωρος Χατζηπανταζής laquoΗ ενσωμάτωση του Βυζαντίου στο διάγραμμα της εθνικής ιστο-ρίαςraquo Το Ελληνικό Ιστορικό Δράμα Από το 19ο στον 20ό αιώνα Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2006 σσ 79-11647 Στη σ 68 της Νεράιδας ο Καμπούρογλου κα-


ριοι δημιουργοί χωρίς συγκρούσεις είναι η αδιάλειπτη συνέχεια από την κλασική ρίζα Ετούτο το ζητούμενο σπρώχνει τον Καμπούρογλου την ίδια ώρα που αγω-νίζεται να χαράξει τις βασικές γραμμές της αθηναϊκής ιστορίας των παππούδων του και όχι του Περικλή που δείχνει στοργή στα βυζαντινά μνημεία της Αθήνας και συγκεντρώνει τους θρύλους και τις παραδόσεις από την εποχή της δουλείας σrsquo ένα θέμα που συνδέει το σήμερα με την κλασική αρχαιότητα τη βεβήλωση των μνημείων της Ακρόπολης από τον Έλγιν Υπάρχει άραγε και κάποιο ειδικότερο ερέθισμα που σπρώχνει τον συγγραφέα τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή να πα-ραδώσει στους Έλληνες επαγγελματίες ηθοποιούς αυτό το δράμα Σημαντικά για το θέμα μας γεγονότα προηγούνται λίγα χρόνια από την παράσταση της Νεράι-δας του Κάστρου και δημιουργούν βάσιμες υποψίες για να τοποθετήσουμε την σύλληψη και την συγγραφή του σε μικρή χρονική απόσταση από τη σκηνική του πραγμάτωση48

Λίγα χρόνια πριν ένα laquoκίνημαraquo στην πατρίδα του Έλγιν παρουσιάζει ως δί-καιο αίτημα την απόδοση στην Ελλάδα των αρχαιοτήτων που απέσπασε ο Λόρ-δος laquoΟ λόγιος κ Φρειδερίκος Χάρισσον θερμώς υποστήριξε το κίνημα έγραψε δε εν τω 19ω αιώνι το περίφημόν του άρθρο lsquolsquoΑπόδοτε τα ελγίνεια μάρμαραrsquorsquoraquo μας πληροφορεί ο Κωνσταντίνος Καβάφης σε κείμενό του που δημοσιεύεται στην Εθνική Αθηνών στο πρώτο μισό του 189149 Ο αλεξανδρινός ποιητής φαίνε-ται να παρακολουθεί πολύ στενά το ζήτημα και τη δημοσιογραφική έξαψη που έχει δημιουργήσει στη γηραιά Αλβιώνα ενώ σχολιάζει εκτενώς τις αστήριχτες και πλήρεις laquoανόστου ειρωνείαςraquo αντιρρήσεις που διατυπώνει ο διευθυντής του ίδιου περιοδικού Τζαίημς Νώουλς στο άρθρο του laquoΟ αστεϊσμός περί των Ελγινείων μαρμάρωνraquo Ο Καβάφης στη συνέχεια αναλαμβάνει να παρουσιάσει ένα προς ένα τα αντεπιχειρήματα του Χάρισσον που ανασκευάζουν τα σαθρά επιχειρήμα-τα του Νώουλς για να υποστηρίξει με τη σειρά του το δίκαιο αίτημα της επιστρο-φής των γλυπτών κοινοποιώντας τις σκέψεις του στον τύπο της Αλεξάνδρειας και της Αθήνας50 Πρόκειται για τα laquoεθνικά σύμβολαraquo τα οποία συνδέονται άρ-

τηγορεί ευθέως τόσο τους laquoΕγγλέζουςraquo όσο και τους laquoΦραντζέζουςraquo που διεκδικούν τα laquoμάρ-μαραraquo48 Εκτός από όσα αναπτύσσονται παρακάτω υπάρχει μια πληροφορία όχι όμως από τα χέ-ρια του ίδιου του συγγραφέα στο αφιέρωμα της Νέας Εστίας τχ 141 σ 1162 στον κατάλογο των δημοσιευμένων έργων του Καμπούρογλου ση-μειώνεται ότι Η Νεράιδα του Κάστρου τυπώ-θηκε το 1925 αλλά laquoεγράφη τω 1890raquo49 Κωνσταντίνος Π Καβάφης Τα πεζά (1882-1931) Μιχάλης Πιερής (επιμ) Ίκαρος Αθήνα 2003 σσ 31-40 Ο τόμος περιέχει τα τρία κείμενα του Καβάφη που σχετίζονται με το θέμα μας laquoGive back the Elgin marblesraquo (πρώτη δημοσί-

ευση περ Rivista quindicinale di scienza lettere e arti Organo dellrsquo Athenaeum Revue Bi-Men-suelle Αλεξάνδρειας 33 10 Απρ 1891 σσ 60-61) σσ 31-33 laquoΤα Ελγίνεια μάρμαραraquo (πρώτη δημοσίευση Η Εθνική Αθηνών 30 Μαρτ 11 Απρ 1891) σσ 34-36 laquoΝεώτερα περί των Ελγι-νείων μαρμάρωνraquo (πρώτη δημοσίευση Η Εθνική Αθηνών 29 Απρ 1891) σ 37-40 Το παράθεμα από το πρώτο ελληνόγλωσσο κείμενο Τα άρθρα διατίθενται τώρα και στον επίσημο δικτυακό τόπο του αρχείου Καβάφη httpwwwkavafisgrprosecontentaspid=314ampcat=6 [16-4-2013]50 Ο Καβάφης laquoΝεώτερα περί των Ελγινείων μαρμάρωνraquo όπ σσ 37-40 σημειώνει laquoΛέγει ρητώς [ο Χάρισσον] ότι δεν καταδικάζει απο-


ρηκτα με την εθνική ταυτότητα laquoΕις το ελληνικόν έθνος την σήμερον τα ερείπια της Ακροπόλεως είναι πολύ σπουδαιότερα και ιερώτερα αφrsquo ότι είναι οιονδή-ποτε άλλο εθνικόν μνημείον εις οιονδήποτε άλλον ναόν Είναι το εξωτερικόν και ορατόν μνημείον της εθνικής υπάρξεως και αναγεννήσεωςraquo51 Το βέλος όμως που τρυπά κατευθείαν την καρδιά των κληρονόμων του Φειδία είναι η διαπίστωση ότι ο κ Νώουλς laquoΔεν φαίνεται να δίδη πολλήν σπουδαιότητα εις τα δικαιώμα-τα άτινα έχει των μαρμάρων lsquolsquoο αναμεμιγμένος μικρός πληθυσμός όστις σήμερον κατοικεί επί των ερειπίων της αρχαίας Ελλάδοςrsquorsquoraquo52 Οι Αθηναίοι αναγνώστες των άρθρων του Καβάφη διαπιστώνουν ότι οι Ευρωπαίοι που κατέχουν λαθραία τους laquoπερικαλείς αδάμαντες της Αττικήςraquo περιφρονούν τους απογόνους του Πε-ρικλή και οι τελευταίοι καλούνται για μια ακόμα φορά να αποδείξουν τα αναφαί-ρετα δικαιώματά τους53 Ανάμεσά τους βρίσκεται ο Δημήτριος Καμπούρογλου ο οποίος έχει έναν επιπλέον λόγο να είναι ενήμερος των εξελίξεων περί των κλασι-κών αρχαιοτήτων αφού τούτα τα χρόνια (1891-1892) εποπτεύει τις ανασκαφές της Ιεράς Οδού και του Δαφνίου εργαζόμενος για την Αρχαιολογική Εταιρεία έχοντας εξασφαλίσει την πρόσληψή του από τον Στέφανο Κουμανούδη54

Στο πνευματικό κλίμα που επηρεάζει τον συγγραφέα της Νεράιδας θα πρέ-πει να εντάξουμε και την έκδοση του δέκατου όγδοου τόμου των Απάντων του Α Ρ Ραγκαβή (1888) που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τους λόγους που εκφω-νούσε ως γραμματέας της Αρχαιολογικής Εταιρείας στα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυσή της (1840-1849)55 Εκεί ο παλαίμαχος τώρα Φαναριώτης αναπολούσε laquoτην

λύτως τον λόρδον Έλγιν τον υπεξαιρέσαντα τας περί ού ο λόγος αρχαιότητας εκθέτει όμως 4 λόγους διrsquo ων αποδεικνύεται ότι η κατοχή των μαρμάρων υπό τε του λόρδου Έλγιν πρώτον και του αγγλικού έθνους δεύτερον αντίκειται εις τας αρχάς του δικαίου lsquolsquoα) Ο λόρδος Έλγιν απέκτησε τα μάρμαρα του Παρθενώνος ουχί από τους Έλληνας αλλά από τους δυνάστας αυτών Τούρκους β) Οι Έλληνες εναντιώθησαν καθrsquo όσον τοις ήτο δυνατόν εις την μετακόμισιν αυτών και ουδέποτε έπραξάν τι προς βλάβην των γ) Οι άνθρωποι του λόρδου Έλγιν αφήρε-σαν ότι ήθελαν άνευ της ελαχίστης μερίμνης δια το μνημείον όπερ απεγύμνωσαν δ) Το βρεταννι-κόν έθνος απέκτησε τα ελληνικά μάρμαρα αντί ποσού μηδαμινούrsquorsquo Άλλως παραδέχεται ότι ο λόρδος Έλγιν lsquolsquoπιθανόν εντίμως να εθεώρη ότι έσωζε δια την ανθρωπότητα τα πολύτιμα ταύτα κειμήλιαrsquorsquoraquo51 Όπ παράθεμα του Καβάφη από το άρθρο του Χάρισσον52 Καβάφης laquoΤα Ελγίνεια μάρμαραraquo σσ 34-3653 Οπωσδήποτε το θέμα δεν εξαντλείται στις

επισημάνσεις γύρω από τα άρθρα του Καβάφη αλλά η περαιτέρω διερεύνησή του υπερβαίνει το πλαίσιο της παρούσας εργασίας54 Στις επαφές του Καμπούρογλου με την Αρ-χαιολογική Εταιρεία βοήθησε ο Κωνσταντίνος Κόντος Τη συζήτηση με τον Στέφανο Κουμα-νούδη περιγράφει ο ίδιος σε άρθρο του με το ψευδώνυμο Αναδρομάρης laquoΜεταξύ Μεγάλωνraquo εφ Εστία 28-7-1927 Απόσπασμα της ίδιας συ-νομιλίας βλ Ι Σιακκής Δ Γ Καμπούρογλου σ 73 Τη συγκίνηση του συγγραφέα από τα ευ-ρήματα των ανασκαφών βλ Αναδρομάρης laquoΟ Μυστικός Κρίνοςraquo εφ Εστία 25-4-1913 και Σι-ακκής όπ σσ 74-75 Βλ επίσης Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1891-1892 σσ 12-13 55 Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής Άπαντα τα Φιλολογικά τ 18 Αρχαιολογία Αφοί Περρή Αθήνα 1888 σσ 205-313 Για τη δραστηριότητα του Ραγκαβή στην Αρχαιολογική Εταιρεία βλ Κωνσταντίνα Ριτσάτου laquoΜε των Μουσών τον έρωταhellipraquo Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής και το ελληνικό θέατρο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2011 σσ 423- 438


56 Είναι λόγια του Ιάκωβου Ρίζου Νερουλού προέδρου τότε της Αρχαιολογικής Εταιρείας τα οποία παραθέτει ο ανιψιός επιτείνοντας την σημασία τους Άπαντα σ 20657 Ο γλαφυρός κάλαμος του Ραγκαβή αναφέ-ρεται στο αριστούργημα του Φειδία που ο Έλγιν laquoεπωφελούμενος την σιγήν ην επέβαλλεν ημίν ο ζυγός και χρήσιν ποιούμενος φιρμανίου Οθωμα-νικού ού αυθαιρέτως παρεξέτεινε την έννοιαν απέσπασεν αυτά από της αρχαίας των θέσεως κολοβώσας το σεβαστόν τέμενος ως την ψευδή εκείνην μητέρα ήτις στερουμένη παιδός εζήτει να λάβη το ήμισυ του τέκνου της αντιζήλου τηςraquo (σ 209) Με αφορμή την είδηση ότι την ίδια χρο-νιά (1840) η Αγγλία επέτρεψε στους Γάλλους να πάρουν από την Αγ Ελένη το σώμα του Ναπο-λέοντος ο Ραγκαβής θα εκφράσει αμέσως παρα-κάτω την ευγενή προσδοκία laquoΘέλει άραγε ανα-τείλει ποτέ ημέρα καθrsquo ην η γενναιόφρων Αγγλία ως αποδίδει σήμερον εις την οικείαν γην τα λεί-ψανα του πολεμίου της θέλει αποδώσει εις την γην της Ελλάδος τα λείψανα των αρχαιοτήτων τούτων των διηνεκών αντικειμένων θαυμασμού παγκοσμίουraquo (όπ σ 213)

58 Η αφήγηση του Ραγκαβή ξεκινά από την αρ-χαιότητα και φτάνει μέχρι τη βόμβα του Μοροζί-νι που κλόνισε εκ θεμελίων το αρχαίο οικοδόμη-μα Στη συνέχεια αφιερώνει σχεδόν έξι σελίδες (238-244) στην περιγραφή της μεγαλύτερης κα-ταστροφής laquoτης απειροκάλου κολοβώσεως των αριστουργηματων ά η οικουμένη εθαύμαζενraquo όταν laquoο εις εξηυγενισμένον και πεφωτισμένον έθνος ανήκων Λόρδος Έλγιν [hellip] ldquoέπραξεν ότι οι Γότθοι δεν έπραξανrdquoraquo όπως έγραψε ο ποιη-τής των laquoμεγάλων αισθημάτων και των ευγενών ιδεών Βύρωνraquo (όπ σ 240)59 Ο Καμπούρογλου ξεκινά την εισαγωγή της Νεράιδας σ 8 με την ιστορία του Παρθενώνα από τη μεγάλη έκρηξη του Σεπτέμβρη του 1687 για να φτάσει στη μεγαλύτερη καταστροφή όλων των εποχών εκείνη του Λόρδου Έλγιν laquoΟι κάτοικοι των Αθηνών ήσαν υπερήφανοι δια τας αρχαιότητάς των Ευνόητον λοιπόν είναι το άλγος το οποίον ησθάνθησαν δια την τελευταί-αν ταύτην απίστευτον διαρπαγήν διενεργουμέ-νην μάλιστα τόσον αθρόως τόσον ασυστόλως τόσον επισήμως ndashπανηγυρικώς σχεδόνraquo60 Ραγκαβής Άπαντα σ 241

αρχαίαν εύκλειαν της Ελλάδοςraquo και έδειχνε τον δρόμο του χρέους laquoη νέα Ελ-λάς οφείλει ουδέποτε να παύσηται εις αυτήν ατενίζουσαraquo56 Στον πρώτο κιόλας λόγο των Απάντων του Ραγκαβή ο Καμπούρογλου μπορούσε να διαβάσει όχι μόνο σημαντικές για το θέμα του ιστορικές πληροφορίες αλλά και υψηλής λο-γοτεχνικής αξίας περιγραφές για το ανοιχτό τραύμα στις ψυχές των Ελλήνων από τη βεβήλωση των μνημείων της Ακρόπολης καθώς και διστακτικά ndashαλλά τόσο πρώιμαndash διατυπωμένο προς την laquoγενναιόφρονα Αγγλίαraquo το αίτημα της επι-στροφής τους57 Η είδηση του θανάτου του Έλγιν (Παρίσι 1841) δίνει μια καλή ευκαιρία στον γραμματέα της Αρχαιολογικής Εταιρείας στο δεύτερο λόγο του να αναφερθεί εκτενώς στην ιστορία των μνημείων της Ακρόπολης σημειώνο-ντας τους μεγάλους σταθμούς των καταστροφών και υπογραμμίζοντας ότι κα-μιά δεν μπορεί να συναγωνιστεί τη βαρβαρότητα του laquoψυχρού αρχαιοκάπηλουraquo Λόρδου (σ 239)58 Με ανάλογο τρόπο κινείται ο Καμπούρογλου στο εισαγωγικό σημείωμα της Νεράιδας του Κάστρου περιγράφοντας συνοπτικά την τελευταία περίοδο των πολεμικών συρράξεων και επιμένοντας στο laquoάλγοςraquo που προξένησε στους υπόδουλους ακόμα Αθηναίους η laquoδιαρπαγήraquo των αρχαιοτήτων από τον Έλγιν59 Ο Ραγκαβής αφού περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια τα laquoλάφυραraquo του νέου laquoΗρόστρατουraquo και τις ανάλγητες ενέργειες που ακολούθησαν ζητά τη συν-δρομή της Ευρώπης στο δίκαιο αίτημα των Ελλήνων60 Ο γερμανοσπουδαγμένος


laquoετερόχθωνraquo Φαναριώτης παραμένει δέσμιος του εξιδανικευτικού τρόπου με τον οποίο η γερμανική διανόηση προσέλαβε την κλασική αρχαιότητα laquoΑλλrsquo αι Μού-σαι εκάλυψαν το πρόσωπόν των θρηνούσαι την ημέραν της μεγάλης αυτής βε-βηλώσεωςraquo61 Ο laquoαυτόχθωνraquo Αθηναίος Καμπούρογλου αντίθετα θα ακούσει και θα καταγράψει με προσοχή τους εγχώριους θρύλους και τις παραδόσεις Θα δει νεράιδες και μαρμαρωμένες βασιλοπούλες στη θέση των Μουσών Όπως κι αν ονομάζονται ωστόσο απrsquo όπου κι αν είναι βγαλμένες όλες ανεξαιρέτως πάντα θρηνούν μαζί με τους κατοίκους του laquoΡιζόκαστρουraquo την απώλεια της πατρογο-νικής κληρονομιάς62 Γιrsquo αυτό και το σημείο όπου θα συναντηθούν οι δυο λόγιοι είναι η οργή που προκαλεί διαχρονικά η laquoβαρβαρότηταraquo του Έλγιν βαφτισμένη ιερόσυλα στα νάματα της τέχνης63 Όσο περνούν όμως τα χρόνια ο Ραγκαβής δι-απιστώνει ότι προς το παρόν η απόδοση των Ελγινείων είναι laquoονειροπολήματα φρούδαraquo και η Αρχαιολογική Εταιρεία καταφέρνει να εξασφαλίσει τουλάχιστον μερικά αντίγραφα ανάμεσα στα οποία βρίσκεται και εκείνο της κλεμμένης Καρυ-άτιδας64 Από τους λόγους του πρώτου γραμματέα της Αρχαιολογικής Εταιρείας μαθαίνουμε ότι ο Καμπούρογλου και οι συμπολίτες του κοντά στο τέλος του 19ου αιώνα μπορούν να ατενίζουν όρθιες όλες τις Καρυάτιδες στο laquoαποκαταστημένοraquo πια Ερέχθειο ωστόσο το δράμα του νεότερου συγγραφέα αποκαλύπτει ότι το τραύμα από την σύληση των μνημείων της Ακρόπολης δημιουργεί διαχρονικά την ίδια βαθιά οδύνη

Ο Μιχαήλ την ώρα που βρίσκεται δέσμιος αλλά αγέρωχος μπροστά στον πασά συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο την στόχευση του συγγραφέα laquoΕμείς αλλάξαμε ρούχα μα δεν αλλάξαμε ψυχή Έφυγε η χρυσή χλαμύδα των αρχαίων και ήρθε το μαύρο ράσο των χριστιανών όπως έφυγε η δόξα και ήρθε το μαρ-τύριοraquo (σ 94-95) Ο χριστιανισμός όχι μόνο δεν συγκρούεται αλλά διαδέχεται

61 Όπ σ 24262 Καμπούρογλου laquoΌταν μάλιστα αφηρέθη υπό των πρακτόρων του Έλγιν και αυτή η Κα-ρυάτις του Ερεχθείου τόσον πολύ επόνεσαν οι κάτοικοι ώστε επίστευσαν ndashη ψυχή των είχεν από πολλού προδιατεθή εις τούτοndash ότι ήκουσαν τη νύκτα τους θρήνους των λοιπών Καρυατί-δων εις τους οποίους απήντα διά του θρήνου της από τους βράχους του Ριζοκάστρου και η απαχθείσα ndashΉσαν όλαι Βασιλοπούλαι τας οποίας είχε κάποτε μαρμαρώσει ένα κακό Στοι-χειόraquo (όπ σ 8)63 Ραγκαβής laquoΤι ήθελεν ειπεί φρίττουσα η Ευρώπη αν ευρών τις εικόνα του Ραφαήλου ή του Απελλού και αδυνατών να την μετακομίση ήθελε κόψει χείρας αυτής ή πόδας ή κεφαλάς Ήθελε προφέρει αράς εναντίον του Ήθελε κη-ρύξει νέον Ηρόστρατονraquo (όπ σ 242) Και ο

Φραγκόπαπας στη δεύτερη πράξη της Νεράιδας laquoΜη μιλάτε για τέχνη σώνει πια Ντροπή Στο όνομα της δυστυχισμένης αυτής τέχνης γίνεται ότι γίνεται και όχι γιrsquo αυτήν Τι είχαν να πάθουν τrsquo αρχαία απάνω στην Ακρόπολη Πετρίτσα δε μπορούσε να πάρη κανένας από κει Και μάλιστα να τα βγάζετε όπως τα βγάζετε Τι αξία έχουν τα μάρμαρα του Παρθενώνος έξω από τη θέση τους Κάτω από την απόσταση που τους χρειά-ζεται Χωριστά απrsquo το κτίριό τους Μακρυά απrsquo την ατμόσφαιρα του τόπου των Μακρυά απrsquo τον ήλιο της πατρίδας των που τα χρυσώνει που τα ζωντανεύει Όποιος αγαπά την τέχνη μεταχειρί-ζεται τη δύναμή του ναν τη προφυλάξη όχι για ναν τη καταστρέψη Τεχνίτης που γκρεμίζει που κομματιάζει που αρπάζει τα πράγματα που λέει πως τα θαυμάζει είναι τrsquo ολιγώτερο ασεβής αν δεν είναι τρελλόςraquo (όπ σ 70)


στοργικά την αρχαιότητα Επιπλέον το πέπλο της Καρυάς υφαίνει τώρα η λαϊκή παράδοση Το στήσιμο της laquoαχειροποιήτου εκείνης γεφύρας η οποία εμφανίζει ενιαίον το αμιγές και το άσπιλον της Ελληνικής ψυχήςraquo με τα λόγια του ίδιου του Καμπούρογλου προφανώς δεν ήταν η επιδίωξη μόνο του συγγραφέα της Νεράι-δας Η δική του γενιά η laquoνέα γενιάraquo για τον 19ο αιώνα πράγματι άλλαξε οπλο-στάσιο Τοποθέτησε καινούργια ορόσημα κι έβαλε νέες πυξίδες στην εξερεύνηση του χάρτη του ελληνισμού Παραμένει όμως βαθιά προσηλωμένη σε μια εθνική επιδίωξη σε έναν αμετακίνητο στόχο την απόδειξη της αδιάσπαστης συνέχειας Ένας πυρήνας που εξακολουθεί να ενεργοποιεί το ιδεολογικό υπόστρωμα της νέας δραματουργίας

Ο Μιχαήλ της εγχώριας Μπελ Επόκ δένεται με το χρέος απέναντι στην πατρί-δα όσο οι πατριώτες στις προεπαναστατικές ακόμα τραγωδίες του Ιωάννη Ζα-μπέλιου Θυσιάζει τον έρωτά του αλλά και την ίδια τη ζωή του για να εξασφαλί-σει τα laquoπρονόμιαraquo της πατρίδας του όπως έκανε μισό αιώνα νωρίτερα ο Φλώρος στην Παραμονή που εξέδωσε το 1840 ο laquoσυνομιλητήςraquo του γύρω από την ιεροσυ-λία του Έλγιν Α Ρ Ραγκαβής Ο νεότερος δραματουργός παρά τη γενναία προ-σπάθεια για ρήξεις παραμένει εγκλωβισμένος στις συνέχειες καθηλωμένος στις αξιώσεις του πρωτοβάθμιου χερντεριανού εθνικισμού όπως τουλάχιστον έγινε γνωστός στους πνευματικούς και λογοτεχνικούς κύκλους της Ευρώπης σαν να μη πέρασε μια μέρα από τη διάδοση της θεωρίας του μεγάλου Γερμανού στοχα-στή που γεννήθηκε κοντά στα μέσα του 18ου αιώνα (1744-1803)65

64 Στο λόγο του 1847 ο Ραγκαβής σημειώνει ότι η Αρχαιολογική Εταιρία δούλεψε επί διετία για την αναστύλωση του Ερεχθείου και τώρα οι δυο Καρυάτιδες που έλειπαν η μία πεσμένη και η άλλη απαχθείσα βρίσκονται επιτέλους στη θέση τους (όπ σσ 253 281-282) 65 Isaiah Berlin laquoΟ Herder και ο Διαφωτισμόςraquo Τρεις κριτικοί του Διαφωτισμού Vico Hamman Herder μετ Γιώργος Μερτίκας επιμ Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος Κριτική Αθήνα 2002 σσ

259-367 Ο μελετητής διακρίνει το laquoλαϊκισμόraquo από τον laquoεθνικισμόraquo του Herder (1744-1803) και αναλύει σε βάθος τις πραγματικές απόψεις του θεμελιωτή του ρομαντικού κινήματος Βλ ιδιαίτερα σ 277 όπου σημειώνεται η καταδί-κη που επιφυλάσσει ο Herder στον laquoεπιθετικό εθνικισμόraquo και στους κατακτητικούς πολέμους οι οποίοι είναι laquoσκέτα εγκλήματαraquo για να κα-ταλήξει στη σ 285 laquoΔεν υπάρχει περιούσιος λαόςraquo



Τότε η Καρυάτιδα δε θέλει πια να φύγει και αποφασίζει να περάσει τη ζωή της μαζί του για πάντα Έτσι γεννιέται ο έρωτας του Μιχαήλ για μια νεράιδα αλλά δεν είναι ο μοναδικός καημός τουmiddot μεγαλύτερος ακόμα είναι ο πόνος του για τη laquoδυστυχισμένη Αθήναraquo της οποίας laquoερείπια είναι τα μνημείαraquo της και laquoερείπια είναι οι άνθρωποίraquo της (σ 48)3

Σχεδόν έναν αιώνα μετά τη σύληση των μνημείων της Ακρόπολης από τον Έλγιν ένας συγγραφέας που μάθαμε να αναγνωρίζουμε ανάμεσα στους εκπρο-σώπους της λογοτεχνικής γενιάς του 1880 ένας laquoακάματος εργάτης των γραμ-μάτωνraquo ο Δημήτριος Καμπούρογλου (1852-1942)4 γράφει το έργο που μας απα-σχολεί όπου η κλεμμένη Καρυάτιδα μεταμορφώνεται σε Νεράιδα και δημιουργεί έναν εξαιρετικά θελκτικό γυναικείο ρόλο για τον εγχώριο Βεντετισμό που βρί-σκεται στην πρώτη ακμή του5 Η πρεμιέρα και οι επαναλήψεις του έργου στην

της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Ίκαρος Αθήνα 1987 [8η έκδ] σ 2543 Στο στόμα του Μιχαήλ τοποθετεί ο Καμπού-ρογλου τις σκέψεις που έχει διατυπώσει ndashσχε-δόν με τα ίδια λόγιαndash σε ένα από τα σημαντικό-τερα έργα του στον πρόλογο της Ιστορίας των Αθηναίων τ 1 Αθήνα 1889 laquoνα εκπληττώμεθα μελετώντες την σημερινήν κατάστασιν Αθηναί-ου τινός όπως εκπληττόμεθα μελετώντες την σημερινήν κατάστασιν αθηναϊκού τινός μνημεί-ου Αμφότερα ερείπια hellip Αγνοεί τις αληθώς τι να θρηνήση περισσότερονraquo το παράθεμα και στη μελέτη του Δ Γέροντα όπ σ 324 Ο χαρακτηρισμός είναι του Κώστα Γ Παπα-γεωργίου laquoΔημήτριος Γρ Καμπούρογλουςraquo Η παλαιότερη πεζογραφία μαςmiddot Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (1880-1900) τ 7 Σοκόλης Αθήνα 1997 σσ 52-69 57 Οι υπάρ-χουσες μονογραφίες αποτελούν χρήσιμα κείμε-να για το ξεκίνημα της επαφής με την εργοβι-ογραφία του Καμπούρογλου αλλά παραμένει ζητούμενο μια πιο τεκμηριωμένη προσέγγιση Διονύσιος Τροβάς Δημήτριος Καμπούρογλους Η ζωή και το έργο του εκδότης Ι Γ Βασιλείου Αθήνα 1981 Ευγενία Ζωγράφου Ο ευλογημέ-νος Αθηναιογράφος Δημήτρης Γρ Καμπούρο-γλου μια πρωτοποριακή μορφή Η ζωή και το έργο του 1852-1942 Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1996 Με αφορμή την έκδοση της πιο πρόσφα-της μελέτης του Ιωσήφ Σιακκή Δ Γ Καμπούρο-γλου Η ζωή και το έργο του Μορφωτικό Ίδρυ-μα Εθνικής Τραπέζης Αθήνα 2012 δημοσιεύε-ται σε δύο συνέχειες στην εφημερίδα Η Εποχή

17 και 22-12-2012 άρθρο με τον χαρακτηριστικό τίτλο laquoΠοιόν ενδιαφέρει ο Δημήτριος Καμπού-ρογλουςraquo (υπογραφή Μ Θεοδοσοπούλου) όπου σχολιάζεται η αδιαφορία και η λήθη που έχουν σκεπάσει σήμερα ένα σημαντικό σε έκτα-ση και ποικιλία έργο5 Στην εισαγωγή του έργου (σσ 30-33) ο Κα-μπούρογλου περιγράφει την περιπέτεια της δια-νομής των ρόλων και το ακανθώδες ζήτημα που δημιούργησε ειδικά το πρόσωπο της Καρυάτι-δας αρχικά τον ρόλο είχε αναλάβει η Ευαγγε-λία Παρασκευοπούλου αλλά μετά από laquoέριδαraquo με τον Παντόπουλο ndashαποτέλεσμα της οποίας υπήρξε και μια από τις θρυλικές laquoλιποθυμίεςraquo της ηθοποιούndash ο ρόλος δόθηκε στη Μελπομένη Κωνσταντοπούλου γεγονός που σύμφωνα με ορισμένους laquoαδίκησεraquo πολύ το έργο Ο συγγρα-φέας εδώ αναθεωρεί εν μέρει τις σχετικές σημει-ώσεις του Γρ Ξενόπουλου Για την ανάδυση του εγχώριου Βεντετισμού βλ Ελίζα-Άννα Δελβε-ρούδη laquoΒεντετισμός ή έργα με θέσηraquo στον τόμο Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμά-των Αφιέρωμα Κ Θ Δημαρά Παρατηρητής Θεσσαλονίκη 1994 219-242 Αντρέας Δημητριά-δης laquoΜηχανισμοί του Βεντετισμού στο νεοελλη-νικό θέατροraquo στον τόμο Αντώνης Γλυτζουρής ndash Κωνσταντίνα Γεωργιάδη (επιμ) Παράδοση και εκσυγχρονισμός στο Νεοελληνικό Θέατρο Από τις απαρχές ως τη μεταπολεμική εποχή Πρακτικά του Γ΄ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου Αφιερωμένο στον Θόδωρο Χατζη-πανταζή Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2010 σ 243-251















































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































Documents

14_Karyatis