Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

Á¯ËÝà XII. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×Èà ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÇªÂ˪ÌÆ ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ. ÅЪÍÕÈÉ Ç¯ÉË Çºâëºìæèéí çîðèëãî Ýíý çºâëºìæ íü àëáàí ¸ñíû áàòëàãäñàí àðãà÷ëàë áèø áºãººä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí åðºíõèé àãóóëãà,öàð õ¿ðýýã òîäîðõîéëæ, ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõàä áàéãóóëëàãûí íÿãòëàí áîäîã÷èä òóñëàõ çîðèëãîòîé. Æèæèã äóíä àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà ýíý çºâëºìæèä òóëãóóðëàí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãýý áîëîâñðóóëæ áîëîõ áºãººä èíãýõäýý áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí îíöëîã õýðýãöýý øààðäëàãûã íýìæ òóñãàõ íü ç¿éòýé. ÍÁÁ-ûí Áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãòýé áàéõ øààðäëàãà Áàéãóóëëàãà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã (öààøèä ÍÁÁ-èéí Áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã) áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ øààðäëàãà íü

Ìîíãîë Óëñûí Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü, õîëáîãäîõ çààâàð æóðìûí çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéã îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí äàãóó õºòëºõ ãýñýí

¿íäñýí õî¸ð øàëòãààíààñ óðãàí ãàð÷ áàéãàà þì Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëèéí 17-èéí 2-ò “àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà íü ñàíõ¿¿, á¿ðòãýëèéí õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðò, ä¿ðýì, æóðàì, çààâàðò íèéö¿¿ëýí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí áàòàëæ, ìºðäºæ àæèëëàíà” ãýæ, ìºí 19-èéí 1.1-ò “íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëæ, áàòëóóëàõ ¿¿ðãèéã áàéãóóëëàãûí íÿãòëàí áîäîã÷ õ¿ëýýäýã áàéíà” ãýæ çààñàí íü áàéãóóëëàãà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãýý áîëîâñðóóëæ õýðýãëýõ ¿íäýñ áîëæ áàéãàà þì. Ò¿¿í÷ëýí ÍÁÁÎÓÑ1-ä åðºíõèé çîðèóëàëòòàé ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä òîäðóóëãà õèéõäýý ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã áýëòãýõ ñóóðü, ¿ëýìæ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àæèë ã¿éëãýý, ¿éë ÿâäàëûí õóâüä ñîíãîæ õýðýãëýñýí á¿ðòãýëèéí îíöãîé áîäëîãûí òàëààð (ÍÁÁÎÓÑ1, çààëò 91) òàéëáàð òýìäýãëýë õèéñýí áàéíà ãýæ øààðäñàí áàéäàã. ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàãäñàí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãóóäûã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä òîäðóóëãà õèéõäýý àøèãëàæ áîëíî. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí òîäîðõîéëîëò ÍÁÁÎÓÑ 1-èéí 21 ä¿ãýýðò Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãî ãýäýã áîë àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí òàéëàíãàà áýëòãýæ òîëèëóóëàõàä ìºðäºõººð áàòàëñàí òóñãàé çàð÷èì, ñóóðü, óëàìæëàë, ä¿ðýì, ïðàêòèê þì õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Íÿãòëàí Áîäîõ Á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëüä (3-èéí 1.8-ä) “Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã” ãýæ á¿ðòãýëèéí ñóóðü, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí ãàðãàõàä áàðèìòëàõ çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí æóðàì çààâàð àðãà÷ëàëûã õýëíý” ãýæ çààñàí íü ñòàíäàðòûí äýýðõ òîäîðõîéëîëòòîé íèéöýæ áàéíà. Íÿãòëàí áîäîã÷ ÍÁÁ-èéí áîäëîãî ãýæ þó áîëîõûã ìýääýã áºãººä á¿ðòãýëèéí òîäîðõîé àðãà çàð÷ìûã òàíüæ òîãòîîæ ÷àääàã áàéõ íü ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí

139

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

áàðèìòûã áîëîâñðóóëàõàä òóí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Æèøýýëáýë, õºðºíãèéí àíõíû ºðò㺺ñ ¿ëäýõ ºðòãèéã õàñààä òîãòîîãäñîí àøèãëàãäàõ õóãàöààíä ýëýãä¿¿ëýõ, ýëýãäëèéã øóëóóí øóãàìûí àðãààð áàéãóóëàõ íü á¿ðòãýëèéí áîäëîãî þì. Õàðèí àøèãëàãäàõ õóãàöàà, ¿ëäýõ ºðòãèéí ä¿íã òîãòîîõ íü á¿ðòãýëèéí áîäëîãî áèø á¿ðòãýëèéí òîîöîîëîë þì. Ãýõäýý á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã òîäîðõîé áîëãîõ ¿¿äíýýñ èéì òîîöîîëëûí àñóóäëûã ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàæ áîëíî. ÍÁÁ-èéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõîä òàâèãäàõ øààðäëàãà ÍÁÁÎÓÑ-1 “ Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òîëèëóóëãà “–ä øààðäñàíààð ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí íü äàðààõ øèíæ ÷àíàðûã òóñãàñàí ìýäýýëëýýð õàíãàõûã áàòàòãàñàí á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé : à) õýðýãëýã÷äèéí øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãöýýíä õàìààòàé á) äàðààõ òàëààðàà íàéäâàðòàé :

1. áàéãóóëëàãûí ¿ð ä¿í, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûã øóäàðãààð èëýðõèéëýõ 2. ¿éë ÿâäàë, àæèë ã¿éëãýýíèé ýäèéí çàñãèéí ìºí ÷àíàðûã òóñãàõ 3. òºâ ãîë÷ áóþó àëèâàà òóéëøèðëààñ àíãèä áàéõ 4. õÿíàìãàé áàéõ 5. á¿õ ìàòåðèàëëàã òàëààðàà á¿ðýí ã¿éöýä áàéõ ýäãýýð áîëíî.

Èéìä áàéãóóëëàãà äýýðõ øèíæ ÷àíàðûã õàíãàñàí áàéõ íºõö뺺ð á¿ðòãýëèéí áîäëîãóóäûã òîãòîîõ íü ç¿éòýé. ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã õýðýãëýõýä òàâèõ øààðäëàãà Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã íü áàéíãà, òîãòâîðòîé ìºðäºãääºã áàéõ øààðäëàãàòàé. Áàéãóóëëàãà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãî, òîäîðõîé àðãûã ººð÷èëñºí áîë ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãòýý ººð÷ëºëòèéã öàã òóõàéä íü òóñãàæ, øèíý÷èëæ áýëòãýæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Ýíý íü ò¿¿íèéã òîãòâîðòîé, òóóøòàé ìºðäºõ íºõöëèéã áàñ á¿ðä¿¿ëýõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë þì. Íÿãòëàí áîäîã÷èéí ìýäëýã ÷àäâàð ÍÁÁÎÓÑ íü ÍÁÁ-èéí ãîë áîäëîãóóäûã òîäîðõîé òóñãàñàí áàéäàã ÷ íÿãòëàí áîäîã÷ ººðèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò øèéäýëä òóëãóóðëàí àæèë ã¿éëãýýíèé ¿ð íºëººã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä òóñãàõûã îíöãîéëîí çºâëºñºí áàéäàã áà èéì øààðäëàãà ÷ îëîíòîî ãàðäàã áèëýý. Èéì ìýðãýæëèéí ¿íýëýëò, øèéäýë àøèãëàæ ñòàíäàðòààð ºãºãäñºí àðãóóäààñ ñîíãîëò õèéõ, ñòàíäàðòàä øóóä çààãààã¿é àñóóäëûí õóâüä á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ íü íÿãòëàí áîäîã÷èéí ìýðãýæëèéí ìýäëýã, óð ÷àäâàðààñ øóóä áºãººä èõýýõýí õàìààðàëòàé. Èéìä íÿãòëàí áîäîã÷ íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã óíøèõäàà ò¿¿íèé óòãà ñàíààã òàéëæ îéëãîõ ºíäºð ÷àäâàðòàé áàéõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéãààã ñàíàæ ñòàíäàðòûí òóõàé ìýäëýãýý áàéíãà äýýøë¿¿ëæ áàéõ õýðýãòýé ãýäãèéã ýíä îíöëîí äóðäàõ íü ç¿éòýé.

140

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝà . ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×Èà ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëëàãààíû á¿ðäýë Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ íü äàðààõ ãîë ¿éë àæèëëàãààíóóäûã õàìàðíà:

1. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí àãóóëãà, çîðèóëàëò, ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýã òîäîðõîéëîõ

2. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã õýðýãëýõ æóðàìûã òîäîðõîéëîõ

3. Áàéãóóëëàãûí ýðõýëäýã ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãèéã òóñãàæ, íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí åðºíõèé áîëîí òóñãàé áîäëîãóóäûã øààðäëàãàòàé ãîë ÷èãëýë¿¿äýýð òîäîðõîéëîõ

4. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìòàíä õàâñàðãàõ ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàð øààðäëàãûã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã áýëòãýæ õàâñàðãàõ

1. ÍÁÁ-ÛÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ, ÇÎÐÈÓËÀËÒ, ¯ÉË×ËÝÕ Õ¯ÐÝÝ, ̪ÐÄªÕ ÆÓÐÌÛà ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ ÍÜ ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí àãóóëãûã òîäîðõîéëîõ ÍÁÁ –èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã àãóóëãûí õóâüä

• Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí øèíæ ÷àíàðûã òóñãàñàí õýñýã: ¿¿íä áàðèìò áè÷ãèéí ¿íäýñ, çîðèóëàëò, ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý, ìºðäºõ æóðàìòàé õîëáîîòîé çààëòóóä áàéæ áîëíî.

• Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí åðºíõèé áà òóñãàé áîäëîãóóäûí òóõàé õýñýã

• Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåì, äîòîîä õÿíàëòûí òóõàé ¿íäñýí õýñã¿¿äèéã áàãòààñàí áàéæ áîëîõ þì.

Áàéãóóëëàãà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàõ ç¿éëñèéã ººðºº øèéäíý. Èíãýõäýý äýýðõ ¿íäñýí õýñã¿¿äýýñ ãàäíà áàéãóóëëàãûí ìýäýýëëèéí áîëîí áóñàä õýðýãöýý, íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áóñàä îíöëîã àñóóäëûã òóñãàõ çîðèëãîîð áóñàä õýñã¿¿äèéã íýìæ áàãòààñàí áàéæ áîëíî. ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí ¿íäýñ ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí õóóëü òîãòîîìæ áîëîí ÍÁÁÎÓÑ-èéí øààðäëàãàä ¿íäýñëýõ áºãººä ¿íäýñ áîëæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðòûí çààëò øààðäëàãûã ýíý íýðèéí äîð ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò çààæ áîëîõ þì. Íýìæ ºã¿¿ëýõýä ÍÁÁÎÓÑ 1-èéí 11 ä¿ãýýðò “ ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí íü ÍÁÁÎÓÑ-ä íèéöñýí áîë èéíõ¿¿ íèéöñýí òóõàé áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òîäðóóëãàä òóñãàíà. Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí íü õîëáîãäîõ ÍÁÁÎÓÑ á¿ðèéí á¿õ øààðäëàãà áîëîí Ñòàíäàðòûí òàéëáàðûí õîðîîíîîñ ãàðñàí á¿õ õîëáîãäîõ òàéëáàðò íèéöñýí áèø áîë ÍÁÁÎÓÑ–ä íèéöñýí ãýæ òîäîðõîéëîõ ¸ñã¿é “ ãýæ çààñàí áàéäãèéã ýíä àíõààðóóëüÿ. ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí çîðèóëàëò Ýíý íü ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã ÿìàð çîðèëãîä àøèãëàõààð áîëîâñðóóëñíûã èëòãýíý.

141

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòºëæ, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí áýëòãýæ, òàíèëöóóëàõ ¿íäñýí çîðèëãîîð àøèãëàãäàõ ¸ñòîé. Ýíý ¿íäñýí çîðèëãûã ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òîäîðõîé òóñãàæ ºãºõ íü ç¿éòýé. Áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ¿íäñýí çîðèëãî íü ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë (áàëàíñ), ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í (îðëîãûí òàéëàí) áîëîí ìºíãºí õºðºíãèéí ººð÷ëºëòèéí(ìºíãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàí) òàëààð ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàëòàíä à÷ õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëýýð õýðýãëýã÷èéã õàíãàõ ÿâäàë þì. ÍÁÁ-èéí áîäëîãî íü ýíý çîðèëòîîñ óÿëäàí ãàðäàã. ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý íü íýãä¿ãýýðò ò¿¿íèéã àøèãëàæ áàéãàà çîðèóëàëò, õî¸ð äóãààðò ò¿¿íèéã àøèãëàæ áàéãàà òàëóóäûã èëýðõèéëæ áàéõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. ªºðººð õýëáýë çîðèóëàëòûí õóâüä ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéí çààëò àãóóëãà íü íèéòëýã çîðèóëàëòòàé ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëä ¿éë÷ëýõ áà àøèãëàã÷ òàëûí õóâüä ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã íü àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä (¿¿íä ò¿¿íèé ñàëáàð, õàðààò êîìïàíè áàñ õàìààðíà) á¿õýëä íü õàìààðàõ áàéäëààð òîäîðõîéëíî. Ǻâõºí ñàëáàð, îõèí êîìïàíèä õàìààðàõ áîäëîãî çàð÷ìûã ñàëáàðûí á¿ðòãýëèéí òóñãàé áîäëîãóóä íýðòýéãýýð Êîìïàíèéí á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí íýãäñýí áàðèìòàä áàãòààæ áàñ áîëîõ þì. ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã õýðýãëýõ, ìºðäºõ æóðàì ÍÁÁÎÓÑ íü ÍÁÁ-èéí ñîíãîñîí áîäëîãîî áàéãóóëëàãà òóóøòàé, òîãòâîðòîé ìºðäºõèéã øààðääàã. Èéìä ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã õýðýãëýõ òóõàé æóðàì íü ýíý øààðäëàãûã çààâàë òóñãàñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õýðâýý á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã ººð÷èëñºí, øèíýýð áîäëîãî òîäîðõîéëñîí áîë ¿¿íèéã öàã òóõàéä íü ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàæ, øèíý÷ëýí áàòàëæ áàéõ øààðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé. 2. ÍÁÁ- ÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ ÁÀ ÒÓÑÃÀÉ ÁÎÄËÎÃÛà ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ ÍÁÁ-èéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ ãýæ þó áîëîõ Á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëíî ãýäýã íü åðºíõèé人 ñòàíäàðò, õîëáîãäîõ çààâàð æóðàì, õóóëü òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòºëæ, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã áýëòãýí òàíèëöóóëàõàä õýðýãëýõ á¿ðòãýëèéí àðãà çàð÷ìûã ñîíãîõ, òîäîðõîéëîõ ãýñýí ¿ã áèëýý. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã ñîíãîõîä ìºðäºõ ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã íü ÍÁÁÎÓÑ áîëîí ò¿¿íä ¿íäýñëýí ÑÝÇß–ààñ ãàðãàñàí çààâàð àðãà÷ëàëóóä þì. Ýíý òóõàéä ÿëàíãóÿà Ñàíãèéí ñàéäûí 2000 îíû 64 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí “Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òîäðóóëãà áýëòãýõ ¿ëãýð÷èëñýí çààâàð”-ûã ìºðäºõ ¸ñòîé. Á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ íü íÿãòëàí áîäîã÷îîñ äàðààõ àëõìóóäûã õèéõèéã øààðääàã:

• Õîëáîãäîõ ñòàíäàðò, çààâàð æóðàìä çààñàí àðãà çàð÷ìûã øóóä õ¿ëýýí àâ÷ õýðýãëýõ

• Õîëáîãäîõ ñòàíäàðò, çààâàð æóðàìä çºâøººðñºí õýä õýäýí àðãà çàð÷ìààñ àëü òîõèðîõûã ñîíãîõ

• Õîëáîãäîõ ñòàíäàðò, çààâàð æóðàìä òóñãàéëàí òîäîðõîé çààãààã¿é àñóóäëààð á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ òîäîðõîéëîõ

Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ íü õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ÍÁÁÎÓÑ ýñâýë ¿íäýñíèé õýìæýýíä ìºðäºõ ÍÁÁ-èéí (áèäíèé õóâüä ÑÝÇß-ààñ áàòàëñàí)

142

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

çààâàð æóðàìä çààâàë ìºðäºõèéã øààðäñàí àðãà çàð÷ìûã ñîíãîõîîñ ýõýëíý. ÍÁÁÎÓÑ áîëîí óëñûí õýìæýýíä çààâàë ìºðäºõ àðãà çàð÷ìóóä íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ãîë öºìèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Äàðààãèéí àëõàì íü ñòàíäàðò, áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä ìºðäºõ çààâàð æóðàìä òóñãàéëàí çààãäààã¿é àñóóäëààð íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àðãà çàð÷ìûã òîäîðõîéëîõ ÿâäàë þì. Õàðèí õîëáîãäîõ ÍÁÁÎÓÑ-ä øóóä çààãäààã¿é àñóóäëûí õóâüä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõäîî óäèðäëàãà ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí õýðýãëýã÷èéã õàìãèéí àøèãòàé ìýäýýëëýýð õàíãàæ ÷àäàõóéö øèéäýë ãàðãàõûã ñòàíäàðòàä çºâëºñºí áàéíà. Èéì øèéäëèéã ãàðãàõäàà äàðààõ ç¿éëñèéã õàðãàëçàí ¿çýæ áîëîõûã ÍÁÁÎÓÑ 1-èéí 22 äóãààðò ìºí çºâëºæýý :

à. îéðîëöîî, õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã õºíäñºí áóñàä ñòàíäàðòóóäûí øààðäëàãà, ºãºãäñºí óäèðäàìæ

á. õºðºíãº, ºð òºëáºð, îðëîãî, çàðäëûí òîäîðõîéëîëò, õ¿ëýýí çºâøººðºëò, õýìæèëòèéí øàëãóóð

â. ñòàíäàðò ãàðãàäàã áóñàä áàéãóóëëàãóóäààñ ãàðñàí òóíõàãëàëóóä, ìºí ñàëáàðûí áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí òóðøëàãûã ýäãýýð íü ýíý ç¿éëèéí à, á–òýé íèéöýæ áàéõ õýìæýýíä õàðãàëçàí ¿çíý. ÍÁÁÎÓÑ1-ä çºâëºñíººð õîëáîãäîõ á¿õ ñòàíäàðòûã ìºðäºæ, ìºí Ñòàíäàðòûí òàéëáàðûí Õîðîîíû òàéëáàðò íèéöýæ áàéõ íºõöëèéã õàíãàæ á¿ðòãýëèéí áîäëîãóóäûã ñîíãîæ, õýðýãëýõ ¸ñòîé. Ñòàíäàðòàä òóñãàãäààã¿é òîäîðõîé àñóóäëûí õóâüä ñîíãîñîí á¿ðòãýëèéí áîäëîãî íü:

• Õýðýãëýã÷èéí øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãöýýíä íèéöñýí áºãººä • Íàéäâàðòàé æèøýýëáýë àæèë ã¿éëãýý, ¿éë ÿâäëûí ýäèéí çàñãèéí øèíæ

÷àíàðûã òóñãàñàí áºãººä òºâ ãîë÷ áàéõ ¸ñòîé ãýæ ñòàíäàðòàä çºâëºñíèéã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé.

ÍÁÁ–èéí áîäëîãûã åðºíõèé áà òóñãàé áîäëîãóóä ãýñýí íýðýýð äîð äóðäñàí ÷èãëýë¿¿äýýð òîäîðõîéëæ áàðèìò áè÷èãòýý òóñãàæ áîëíî. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõäàà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí àñóóäëûã õýòýðõèé òåõíèê øèíæòýé áîëãîæ àâ÷ ¿çýõ ò¿¿í÷ëýí ìàòåðèàëëàã áóñ áóþó õýðýãëýã÷èéí øèéäâýðò îíö ÷óõàë íºëººã¿é àñóóäëûã òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýæ èõ õýìæýýíèé õ¿÷ õºäºëìºð çàðöóóëàõ çýðãýýñ çàéëñõèéõèéã ýðõýìëýõ õýðýãòýé þì. ÍÁÁ-èéí ãîë àðãà, çàð÷ìóóäûã ÍÁÁÎÓÑ-ä (à) áåí÷ìàê àðãà (á) çºâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãà ãýñýí íýðèéí äîð çààñàí áàéäàã áºãººä íÿãòëàí áîäîã÷ á¿ðòãýëèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîõäîî íýí òýðã¿¿íä ýäãýýð çààëòûã õàðàõ õýðýãòýé. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí åðºíõèé áîäëîãî Ýíý õýñýãò (à) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí áýëòãýõýä ìºðäºõ ñòàíäàðò, çààâàð, æóðàì (á) ñàíõ¿¿ãèéí ¿íäñýí òàéëàíãóóä áà çîðèëãî (â) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí ¿íäñýí òºñººëë¿¿ä (ã) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí ¿íäñýí çàð÷èì (ä) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ýëåìåíò¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ åðºíõèé çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí áîäëîãóóäûã õàìðóóëæ áîëíî. ÍÁÁ-èéí òóñãàé áîäëîãóóä Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òóñãàé áîäëîãóóäûã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí äàðààõ ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿äèéí õóâüä òîäîðõîéëæ áîëîõ þì :

143

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

• Õºðºíãº: ìºíãº, àâëàãà, óðüä÷èëãàà, áàðàà ìàòåðèàë, ¿íäñýí õºðºí㺠áà ýëýãäýë, áèåò áóñ õºðºíãèéí á¿ðòãýë

• ªð òºëáºð : Äàíñíû ºãëºã, öàëèí õºëñ, çýýë áà çýýëèéí õ¿¿ãèéí ºãëºã, òàòâàðûí ºãëºã

• Îðëîãî: ¯íäñýí ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî, ¿íäñýí áóñ ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî

• Çàðäàë: Áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã, óäèðäëàãà áîðëóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë, áóñàä çàðäàë

Çàðèì ãîë ÷èãëýëèéí õóâüä ÍÁÁ-èéí áîäëîãûã õýðõýí òîäîðõîéëæ áîëîõûã õîëáîãäîõ ñòàíäàðòóóäàä ò¿øèãëýí äîð òîâ÷ çºâëºñíèéã íÿãòëàí áîäîã÷ àøèãëàæ áîëíî. ̺íãºí õºðºíãèéí ÍÁÁ –èéí áîäëîãûí õ¿ðýý ̺íãºí õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëäîã ãîë ñòàíäàðòóóä íü ÍÁÁÎÓÑ 7 “̺íãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàí” áîëîí ÍÁÁÎÓÑ 21 “Ãàäààä âàëþòûí õàíøèéí ººð÷ëºëòèéí íºëºº” þì. ̺íãºí õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí áîäëîãî íü

• ̺í㺠áà ìºíãºòýé àäèëòãàõ ç¿éëä õàìààðóóëàõ õºðºí㺠• ̺íãºí ã¿éëãýýã òàéëàãíàõ ¿éë àæèëëàãààíû òºðë¿¿äèéí òîäîðõîéëîëò • ̺íãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàíã áýëòãýõ àðãà • Õàíøèéí ººð÷ëºëòèéí ñàíõ¿¿ãèéí íºëººã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õ¿ëýýí

çºâøººðºõ áîäëîãî • Ãàäààä âàëþòààð ãàðñàí àæèë ã¿éëãýýã á¿ðòãýõ àðãà • Ãàäààä ¿éë àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã òàéëàãíàëûí ìºíãºí

òýìäýãòýýð èëýðõèéëýõ õºðâ¿¿ëýëòèéí àðãà ̺í㺠áà ìºíãºòýé àäèëòãàõ õºðºí㺠ÍÁÁÎÓÑ 7-ä çààñíààð ìºí㺠ãýäýãò áýëýí ìºí㺠áîëîí õóãàöààã¿é õàäãàëàìæèéã, ìºíãºòýé àäèëòãàõ ç¿éëñò áîãèíî õóãàöààíä ìºíãºíèé õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèëãîîð ýçýìøèæ áàéãàà, ìºíãºíä ò¿ðãýí õºðâºõ áºãººä ¿íý öýíèéí ººð÷ëºëòèéí ¿ë ÿëèõ ýðñäýëä ºðòºæ áîëîõ, õºðâºõ ºíäºð ÷àäâàðòàé, áîãèíî õóãàöààò õºðºí㺠îðóóëàëò þì. Áàéãóóëëàãà ìºí㺠áà ìºíãºòýé àäèëòãàõ ç¿éëä õàìààðóóëàõ õºðºíãèéã òîäîðõîé íýð çààæ ÍÁÁ-èéí áîäëîãîäîî òóñãàæ áîëíî. ̺íãºí ã¿éëãýýã òàéëàãíàõ ̺íãºí ã¿éëãýýã ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíû, õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãýæ àíãèëæ òàéëàãíàíà. ÍÁÁÎÓÑ 7-ä çààñíààð ¿éë àæèëëàãàà á¿ðèéã òîäîðõîéëíî. ̺íãºí ã¿éëãýýã òàéëàãíàõ øóóä áà øóóä áóñ àðãà áàéäàã áà Ñàíãèéí ñàéäûí 1999 îíû 215 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí áýëòãýæ, ãàðãàõ àðãà÷ëàëä ìîíãîë óëñûí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä øóóä áóñ àðãûã õýðýãëýõèéã çºâøººðäºã. Õàíøèéí ººð÷ëºëò, ãàäààä âàëþòààðõ àæèë ã¿éëãýýíèé íºëºº Òàéëàíò ¿åèéí ýöýñò âàëþòûí äàíñíû ¿ëäýãäëèéã òàéëàãíàõ õàíø, ãàäààä âàëþòààð ãàðñàí ìºíãºí ã¿éëãýýã á¿ðòãýõ õàíø, ãàäààä ñàëáàð ýñâýë ¿éë àæèëëàãààíû àæèë ã¿éëãýý, òàéëàíã òºãðºãò õºðâ¿¿ëýõ àðãà, ýäãýýðòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàíøèéí çºð¿¿ãèéí àøèã àëäàãäëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ àðãóóäûã ÍÁÁ-èéí áîäëîãîä õàìààðóóëàí òîäîðõîéëíî. Èíãýõäýý ÍÁÁÎÓÑ

144

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

21 áîëîí ò¿¿íä íèéö¿¿ëýí Ñàíãèéí ñàéäûí 2001 îíû 401 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí “Âàëþòûí õàíøèéí ººð÷ëºëòèéí á¿ðòãýë” ãýñýí çààâðûã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé. Áàðàà ìàòåðèàëûí ÍÁÁ- èéí áîäëîãûí õ¿ðýý ÍÁÁÎÓÑ 2 íü áàðàà ìàòåðèàëûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãóóäûã òîäîðõîéëäîã ãîë ñòàíäàðò þì. Áàðàà ìàòåðèàëûí ÍÁÁ áîäëîãûã äàðààõ ãîë ÷èãëýëýýð òîäîðõîéëæ áîëíî:

• Áàðàà ìàòåðèàëä õàìààðàõ ç¿éë • Áàðàà ìàòåðèàëûí õýìæèëò áóþó ºðòºã • Áàðàà ìàòåðèàëûí çàðëàãûã òîäîðõîéëîõ ºðòãèéí òîì¸î

ÍÁÁÎÓÑ 2-ò äàðààõ õºðºíãèéã áàðàà ìàòåðèàë ãýæ òîäîðõîéëäîã:

• Áàéãóóëëàãûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä õóäàëäàí áîðëóóëàõààð ýçýìøèæ áàéãàà(áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í)

• Áîðëóóëàõ çîðèëãîòîé, ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä áàéãàà (äóóñààã¿é ¿éëäâýðëýë)

• ¿éëäâýðëýëä ýñâýë ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä àøèãëàõ ìàòåðèàë ýñâýë õàíãàìæèéí ç¿éë õýëáýðýýð áàéãàà õºðºíã¿¿ä

Áàðàà ìàòåðèàëûí äàíñíû ¿ëäýãäýë íü áàéãóóëëàãûí ýçýìøèëä áàéãàà á¿õ áàðàà ìàòåðèàëûí ç¿éëñèéã áàãòààõ ¸ñòîé. Õàðèí àãåíòèéí ¿éë àæèëëàãàà, áàðàà ìàòåðèàëûã òýýâýðëýõýä òîõèðîëöñîí òýýâðèéí íºõöºë çýðãèéã õàðãàëçàæ áàðàà ìàòåðèàëûí ýçýìøëèéã òîãòîîõ òóñãàé áîäëîãóóäûã áàéãóóëëàãà øèéäýæ áîëíî. Áàðàà ìàòåðèàëûã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä èëýðõèéëýõäýý áèçíåñ íü ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé ýñâýë õóäàëäààíû áàéõààñ õàìààð÷ àíãèëëûã øèéäíý. ªðòºã á¿ðäýëò Áàðàà ìàòåðèàëûí ºðòºã íü õóäàëäàí àâàëòûí ºðòºã, õóâèðãàëòûí çàðäàë(øóóä õºäºëìºð áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí íýìýãäýë çàðäàë), áóñàä õîëáîãäîõ øóóä áà øóóä áóñ çàðäëóóäààñ á¿ðääýã. Òóõàéí òîäîðõîé çàðäëûã áàðàà ìàòåðèàëûí ºðòºãò õàìààðóóëàõ ýñýõèéã áàéãóóëëàãà òîäîðõîé çààæ, ÍÁÁ-èéí áîäëîãîäîî òóñãàæ áîëíî. ªðòãèéã ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë, äóóñààã¿é ¿éëäâýðëýë, áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýñýí ãîë íýð òºð뺺ð òîäîðõîéëîõ çàð÷ìûã ìºí äýëãýðýíã¿é òîäîðõîéëæ áîëíî. ¯¿íä òóõàéëáàë, äóóñààã¿é ¿éëäâýðëýëèéí ºðòºã õóðèìòëóóëàõ áîëîí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã òîîöîõ çàð÷èì áàéæ áîëíî. Áàðàà ìàòåðèàëûí ºðòºãò õàìààðóóëàõã¿é çàðäëóóä íü ñòàíäàðòàä çààñíààð õýâèéí áóñ õîðîãäîë, õàäãàëàëòûí çàðäàë, áîðëóóëàëòûí çàðäàë, ¿éëäâýðëýëòýé õîëáîîã¿é óäèðäëàãûí íýìýãäýë çàðäàë þì. ªðòãèéí õýìæèëò Áàðàà ìàòåðèàëûã ºðòºã áà öýâýð áîëîìæèò ¿íèéí àëü áàãààð ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õýìæèíý ãýæ ÍÁÁÎÓÑ 2 ò çààñàí áàéäàã. ÖÁ¯Ö ãýäýã íü òîîöîîëñîí áîðëóóëàëòûí ¿íýýñ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äóóñãàõ òîîöîîëñîí çàðäàë áîëîí áîðëóóëàëòûí áóñàä çàéëøã¿é çàðäëûã õàññàí ä¿í þì.

145

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

Ýíý çàð÷ìûã ìºðäºõ áîë áàðàà ìàòåðèàëûã ÖÁ¯Ö õ¿ðòýë íü áóóðóóëæ áè÷èõ áà áóóðóóëæ áè÷ñýíýýñ ¿¿ññýí ãàðçûã òàéëàíò ¿åèéí îðëîãûí òàéëàíä õ¿ëýýí çºâøººð÷ á¿ðòãýäýã. Çàðëàãà áîëãîõ áàðàà ìàòåðèàëûí ºðòãèéí òîìü¸î Áàðàà ìàòåðèàëûí ºðòãèéã õýìæèõ àðãà òåõíèê¿¿ä íü áîäèò ºðòºã, ñòàíäàðò ºðòºã, æèæèãëýíãèéí ¿íèéí àðãà çýðãèéã áàãòààäàã. Ñòàíäàðò çàðäëûí àðãûã õýðýãëýõäýý ìàòåðèàë, õºäºëìºð, áîëîí õ¿÷èí ÷àäëûí åðäèéí ò¿âøèíã õàðãàëçàí òóñãàõ áîëîí áîäèò ºðòºãò äºõ¿¿ëýõ çîðèëãîîð òîãòìîë õóãàöàà òóòàìä ñòàíäàðò çàðäëûã õÿíàí øàëãàäàã áàéõ øààðäëàãûã õàíãàõ íü ç¿éòýé ãýæ ñòàíäàðòàä ñàíàë áîëãîñîí áàéäàã. ¯¿íèéã ñòàíäàðò çàðäëûí àðãà òåõíèêèéã õýðýãëýõ áàéãóóëëàãóóä àíõààðàõ õýðýãòýé. Áîäèò ºðòãèéã àøèãëàõ ïðàêòèê áîëîìæã¿é ¿åä áîðëóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã òîîöîõîä æèæèãëýíãèéí ¿íèéí àðãûã õýðýãëýæ áîëîõûã ñòàíäàðòàä çºâëºäºã. Ãýõäýý Ìîíãîëûí ïðàêòèêò ýíý àðãà õýðýãëýãäýãã¿é áºãººä õîëáîãäîõ çààâàð æóðìààð òóñãàéëàí çºâøººðäºãã¿é. Çàðëàãàäñàí áàðàà ìàòåðèàëûí áîäèò ºðòãèéã òîäîðõîéëîõ òîìü¸îíóóä íü òóñãàé òýìäýãëýãýýíèé àðãà, æèíëýñýí äóíäàæ ºðòºã, Ýõýëæ àâñíûã ýõýëæ çàðëàãàäàõ (ÝÀÝÇ), Ñ¿¿ëä àâñíûã ýõýëæ çàðëàãàäàõ (ÑÀÝÇ) àðãûã áàãòààäàã. ÑÝÇ-èéí ñàéäûí áàòàëñàí äàíñíû ¿ëãýð÷èëñýí çààâàðò (çààëò4.4) ýõýëæ àâñíûã ýõýëæ çàðëàãàäàõ ýñâýë æèíýëñýí äóíäàæ ºðòºãèéí àðãûã õýðýãëýõèéã àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä çºâøººðäºã ó÷ðààñ áàéãóóëëàãà ñîíãîñîí àðãàà ÍÁÁ-ûí áîäëîãîäîî áàãòààíà. ¯íäñýí õºðºíãèéí ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí õ¿ðýý ¯íäñýí õºðºíãèéí ÍÁÁ-ûí áîäëîãûã äàðààõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîéëæ áîëíî.

• Òîäîðõîé íýð òºðëèéí õºðºíãèéí ¿íý öýíèéã õýìæèõ õýìæèëòèéí ñóóðü • Õºðºíãèéí íýð òºðºë á¿ðèéí ýëýãä¿¿ëýõ õóâü áà ýëýãäýë òîîöîõ àðãà

áàéíà Ò¿¿í÷ëýí õºðºíãèéí õ¿ëýýí çºâøººðºõ öàã õóãàöàà, äàíñíû ¿íèéí òîäîðõîéëîëò, õ¿ëýýí çºâøººðºõ ýëýãäëèéí çàðäàë, íýìýëò òîäðóóëãà õèéõ õýðýãöýý çýðýã ãîë àñóóäëûã ¿íäñýí õºðºíãèéí ÍÁÁ-èéí áîäëîãîä õàìààðóóëàí òóñãàæ áîëîõ þì. Õºðºíãèéí òîäîðõîéëîëò, õ¿ëýýí çºâøººðºõ øàëãóóðûã õàíãàæ áàéâàë ¿íäñýí õºðºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ á¿ðòãýõ áîäëîãî áàðèìòàëíà. ¯íäñýí õºðºí㺠(ºì÷, áàðèëãà, òîíîã òºõººðºìæ) ãýæ ¿éëäâýðëýëä àøèãëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýý íèéë¿¿ëýõ, ò¿ðýýñëýõ ýñâýë óäèðäëàãûí çîðèëãîîð ýçýìøèæ áàéãàà, íýãýýñ äýýø ¿å¿äýä àøèãëàãäàõ áèåò õºðºíã¿¿ä þì. Õýìæèëòèéí ñóóðü ¯íäñýí õºðºíãèéã îëæ áýëòãýñýí ¿åä ò¿¿õýí ºðò㺺ð íü á¿ðòãýíý. ¯íäñýí õºðºíãèéí ò¿¿õýí ºðòºã íü õóäàëäàí àâñàí ¿íý, õºðºíãèéã çîðèóëàãäñàí àøèãëàëòûí õýâèéí íºõöºë áàéäàëä îðóóëàõ áóñàä øóóä çàpäëààñ á¿päýíý. Îëæ áýëòãýñíýýñ õîéøõè ¿å¿äýä ¿íäñýí õºðºíãèéã äàðààõ ñóóðüò ¿íäýñëýí õýìæäýã (ÍÁÁÎÓÑ 16):

• Áåí÷ìàê àðãà: ªðò㺺ñ õóðèìòëàãäñàí ýëýãäëèéã áîëîí õóðèìòëàãäñàí ¿íý öýíèéí áóóðàëòûã õàññàí áóþó äàíñíû ¿íýýð á¿ðòãýíý.

146

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

• Ǻâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãà: íýðëýñýí çàõ çýýëèéí ¿íýýñ õóðèìòëàãäñàí ýëýãäýë áîëîí ¿íý öýíèéí áóóðàëòûí õóðèìòëàãäñàí ãàðçûã õàññàí ä¿í áóþó Äàõèí ¿íýëýãäñýí ¿íýýð õýìæèíý.

¯íäñýí õºðºíãèéí àøèãëàëòûí ÿâöàä ãàðñàí çàðäëóóä (ñàéæðóóëàõ, ººð÷ëºõ, ñýðãýýí áîñãîõ, íºõºí ñýëáýõ, çàñâàðëàõ) íü ÍÁÁÎÓÑ 16-ä çààñàí êàïèòàëæóóëàõ øàëãóóðóóäûã õàíãààã¿é áîë óðñãàë çàñâàð ãýæ òàéëàíò ¿åèéí îðëîãûí òàéëàíä òóñãàõ ¸ñòîé. Êàïèòàëæóóëñàí çàðäëûã õºðºíãèéí ºðòºãò áàãòààäàã ó÷ðààñ êàïèòàëæñàí çàðäëûã ¿íäñýí õºðºíãèéí äàíñûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð á¿ðòãýõ ¸ñòîé. Áàéãóóëëàãóóä ¿íäñýí õºðºíãºòýé õîëáîîòîé èéì çàðäëóóä íü êàïèòàëæóóëàõ øàëãóóðûã õàíãàæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõäîî ÿìàð çàð÷èì ìºðäºõºº òóñãàéëàí òîãòîîæ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãòýý òóñãàæ áîëíî. Ýëýãä¿¿ëýõ õóâü áà ýëýãäýë òîîöîõ àðãà ¯íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë íü õºðºíãèéí ýäèéí çàñãèéí ºãººæèéí àøèãëàëòûã òóñãàäàã áºãººä ò¿¿íèéã çàðäàë ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Ýëýãäýëòýé õîëáîîòîéãîîð äàðààõ çàð÷ìóóäûã áàðèìòàëäàã:

• Õºðºíãèéã ýëýãä¿¿ëýõ õýìæýýã õºðºíãèéí àøèãëàëòûí õóãàöààíû òóðøèä ñèñòåìòýé ñóóðüò ¿íäýñëýí õóâààðèëàõ ¸ñòîé.

• Ýëýãäëèéí àðãà íü õºðºíãèéí ýäèéí çàñãèéí ºãººæèéã àøèãëàõ òºëºâ áàéäëûã òóñãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Èéì àðãóóäàä øóëóóí øóãàìûí àðãà, ¿ëäýãäëèéã áóóðóóëàõ àðãà, æèë¿¿äèéí íèéëáýðèéí àðãà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýãæèä íîîãäóóëàõ àðãà õàìààðäàã.

Äàíñíû ¿ëãýð÷èëñýí çààâàðò (çààëò 6.6 ) Ìîíãîëûí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà íü ýëýãäýë òîîöîõ àðãûã á¿ðòãýëèéí çîðèëãîîð ñîíãîí õýðýãëýõ áà òàòâàð òîîöîîëëûí íºõö뺺ñ ¿ë õàìààðàí àíõ ñîíãîí àâñàí àðãàà ¿éë àæèëëàãààíûõàà òàéëàíò ¿å¿äýä òóóøòàé ìºðäºíº ãýæ çààñíûã áàéãóóëëàãà á¿ðòãýëèéí áîäëîãîî ñîíãîõäîî õàðãàëçàõ íü ç¿éòýé. Áóñàä ç¿éëñ Áóñàä òîäîðõîé áîäëîãóóäûã äàðààõ àñóóäëóóäààð òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà ãàð÷ áîëíî:

• Õºðºíãèéí ºðòºãò çýýëëýãèéí çàðäëûã øèíãýýí êàïèòàëæóóëàõ ýñýõ • Áàðüæ áàéãóóëæ áàéãàà õºðºíãèéí ºðòãèéí õýìæèëò, òîäîðõîéëîëò,

õ¿ëýýí çºâøººðºëò • Ò¿ðýýñýëñýí ýñâýë ò¿ðýýñë¿¿ëñýí ¿íäñýí õºðºíãèéã õýìæèæ á¿ðòãýõ àðãà • Ñóäàëãàà õºãæëèéí çàðäëûã óðò õóãàöààò õºðºí㺺ð õ¿ëýýí çºâøººð÷

á¿ðòãýõ àðãà • Óðò õóãàöààò õºðºí㺠îðóóëàëòûí á¿ðòãýë

Ýäãýýð àñóóäëóóäààð á¿ðòãýëèéí áîäëîãî áóþó àðãûã ñîíãîõäîî õîëáîãäîõ ÍÁÁÎÓÑ-ûã ¿íäýñëýíý. Áèåò áóñ õºðºíãèéí ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí õ¿ðýý Áèåò áóñ õºðºíãèéí ÍÁÁ-èéí ¿íäñýí áîäëîãûã ÍÁÁÎÓÑ 38-ä òóñãàñàí áàéäàã. Áèåò áóñ õºðºíãèéí ÍÁÁ-èéí áîäëîãóóäûã

1. Áèåò áóñ õºðºíãèéí õýìæèëòèéí ñóóðü 2. Áèåò áóñ õºðºíãèéí õîðîãäóóëàëò (ýëýãä¿¿ëýëò)-ûí àðãà 3. Àøèãëàëòûí õóãàöàà áà õîðîãäóóëàëòûí õóâü ãýñýí ¿íäñýí ÷èãëýëýýð

òîäîðõîéëæ áîëíî.

147

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

Áèåò áóñ õºðºíãèéí õóâüä áèåò áóñ õºðºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, äàíñíû ¿íèéã òîäîðõîéëîõ, õºðºíãèéí ¿íý öýíèéí áóóðàëòûí ãàðçûã òîäîðõîéëîõ, òîäðóóëãà õèéõ øààðäëàãûã õàíãàõ çýðýã àñóóäëóóäûã ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí õ¿ðýýíä áàãòààí òóñãàæ áàñ áîëíî. ÍÁÁÎÓÑ 38–ä áðýíä(¿éëäâýðëýëèéí íýð òýìäýã), êîìïüþòåðûí ïðîãðàìì õàíãàìæ, ëèöåíç, îíöãîé ýðõ, áîëîí áîëîâñðóóëàëòûí ÿâöàä áàéãàà áèåò áóñ õºðºíã¿¿äèéã ãîëëîí àâ÷ ¿çäýã. Õýìæèëòèéí ñóóðü. Áèåò áóñ õºðºíãèéã àíõ á¿ðòãýõäýý ºðò㺺ð íü á¿ðòãýíý. Äàðààãèéí òàéëàíò ¿å¿äýä äàðààõ õî¸ð àðãûí àëü íýãèéã àøèãëàæ áîëíî:

1. Áåí÷ìàê àðãà : ºðò㺺ñ íèéò òîîöîîãäñîí ýëýãäëèéã õàññàí áóþó äàíñíû ¿íýýð áèåò áóñ õºðºíãèéã õýìæèõ áà ýíý ä¿í íü õºðºíãèéí ¿íý öýíèéí áóóðàëòûã òóñãàæ, íºõºãäºõ ä¿í õ¿ðòýë íü áóóðóóëæ áè÷èõ ¿íäýñ áàñ áîëíî

2. Ǻâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãà : Çàõ çýýëèéí øóäðàãà ¿íýýñ (fair value) íèéò ýëýãäëèéí øèìòãýëèéã õàññàí áóþó äàõèí ¿íýëýãäñýí ¿íýýð õýìæèõ áà ýíý íü õºðºíãèéí ¿íý öýíèéí áóóðàëòûã òóñãàæ, íºõºãäºõ ä¿í õ¿ðòýë íü áóóðóóëæ áè÷èõ ¿íäýñ áàñ áîëíî

Ýëýãä¿¿ëýõ àðãà áà õóâü Áèåò áóñ õºðºíãèéã õàìãèéí ñàéí ¿íýëãýýãýýð òîãòñîí àøèãëàëòûí õóãàöààíû òóðøèä ñèñòåìòýé ñóóðüä ¿íäýñëýí ýëýãä¿¿ëíý. Áèåò áóñ õºðºíãèéã ýëýãä¿¿ëýõ àðãà íü õºðºíãèéí ýäèéí çàñãèéí ºãººæèéã áàéãóóëëàãà õ¿ðòýõ òºëºâ áàéäëûã òóñãàñàí áàéõ ¸ñòîé áºãººä èéì òºëºâ áàéäëûã íàéäâàðòàé òîäîðõîéëæ ÷àäàõã¿é áîë áèåò áóñ õºðºíãèéã øóëóóí øóãàìûí àðãààð ýëýãä¿¿ëíý. ÍÁÁÎÓÑ 38-ä çààñíààð áèåò áóñ õºðºíãèéí àøèãëàëòûí õóãàöàà 20 æèëýýñ õýòðýõ ¸ñã¿é. Îðëîãûí ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí õ¿ðýý Îðëîãûã á¿ðòãýõ ÍÁÁ-ûí ãîë áîäëîãûã ÍÁÁÎÓÑ 18-ä òóñãàñàí áàéäàã. Îðëîãûã á¿ðòãýõ ÍÁÁ-ûí áîäëîãóóäûã :

1. Îðëîãûã õýìæèõýä àøèãëàõ ñóóðü 2. Îðëîãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ àðãà 3. ¯éë÷èëãýýíèé õóâüä ¿éë÷èëãýýíèé ã¿éöýòãýëèéí õóâü ãýñýí ¿íäñýí

÷èãëýëýýð òîäîðõîéëäîã. Áàéãóóëëàãà ¿íäñýí áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíûõàà îíöëîã øèíæ ÷àíàðûã òóñãàæ, îðëîãûã á¿ðòãýõ ÍÁÁ-èéí ãîë áºãººä òóñãàé áîäëîãóóäûã äýýðõ 3 ÷èãëýëýýð òîäîðõîéëîõ íü ç¿éòýé. Îðëîãî íü òàéëàíò ¿åèéí òóðøèä åðäèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ññýí áºãººä ýçäýýñ õºðºí㺠íýìæ íèéë¿¿ëñíýýñ áóñàä øàëòãààíààð ºì÷èéã ºñãºäºã, ýäèéí çàñãèéí ºãººæèéí íèéò îðîõ óðñãàë þì. ÍÁÁÎÓÑ 8-ä çààñàí îðëîãûí á¿ðòãýëèéí ãîë áîäëîãóóä áàéäãèéã äîð òîâ÷ õóðààíãóé õýëáýðýýð òóñãàñíûã áàéãóóëëàãà ÍÁÁ-èéí áîäëîãîî áîëîâñðóóëàõäàà õàðãàëçàõ õýðýãòýé. Îðëîãûã õýìæèõ ñóóðü. Õ¿ëýýí àâñàí ç¿éëèéí çàõ çýýëèéí øóäðàãà ¿íýýð îðëîãûã õýìæèõ ¸ñòîé. Õ¿ëýýí çºâøººðºõ àðãà.

148

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòûí îðëîãûã äàðààõ íºõöºëä õ¿ëýýí çºâøººðäºã.

• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºì÷ëºëòýé õîëáîîòîé ìýäýãäýõ¿éö ýðñäýë áà øàãíàëûã õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæ¿¿ëñýí

• Áàéãóóëëàãà íü áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã öààøèä èäýâõòýé õÿíàõã¿é ìºí ò¿¿íèéã óäèðäàõàä îðîëöîõã¿é áîëñîí

• Îðëîãûí ìºíãºí ä¿íã íàéäâàðòàé õýìæèõ áîëîìæòîé • Àæèë ã¿éëãýýíèé ýäèéí çàñãèéí ºãººæèéã áàéãóóëëàãà õ¿ðòýõ

ìàãàäëàëòàé • Àæèë ã¿éëãýýíèé ºðòãèéã íàéäâàðòàé õýìæèæ áîëîõ

¯éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ õýëáýðòýé àæèë ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð ä¿íã íàéäâàðòàé õýìæèæ áîëîõ ¿åä áàëàíñûí îãíîî ºäðèéí áàéäëààð àæèë ã¿éëãýý ã¿éöýòãýãäýýä áàéãàà ò¿âøèíã ¿íäýñëýí îðëîãûã õ¿ëýýí çºâøººðíº. Àæèë ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð ä¿íã äàðààõ òîõèîëäîëä õýìæèõ áîëîìæòîé áàéíà :

• Îðëîãûí ìºíãºí ä¿íã íàéäâàðòàé õýìæèõ áîëîìæòîé • Àæèë ã¿éëãýýíèéí ýäèéí çàñãèéí ºãººæèéã áàéãóóëëàãà õ¿ðòýõ

ìàãàäëàëòàé • Àæèë ã¿éëãýýíèé ºðòãèéã íàéäâàðòàé õýìæèæ áîëîõ

Õýðýâ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ õýëáýðýýð õèéãäýæ áàéãàà àæèë ã¿éëãýýíèé ¿ð ä¿íã íàéäâàðòàé õýìæèæ áîëîõîîðã¿é áàéâàë çàðäàë íºõºãäºõ õýìæýýíä ë îðëîãûã õ¿ëýýí çºâøººðíº ãýæ ÍÁÁÎÓÑ 8-ä çºâëºñºí áàéäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. Áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéã áóñäàä àøèãëóóëñíààñ îëñîí îðëîãûã äàðààõ áàéäëààð õ¿ëýýí çºâøººðäºã:

• Õ¿¿ã öàã õóãàöààíä õóâü òýíö¿¿ëýí õóâààðèëàõ (¿íäñýí ºð, %, õóãàöàà) • Íîîãäîë àøãèéã òºëáºð õ¿ëýýí àâàõ ýðõ áèé áîëñîí ¿åä • Ðîåëòè áóþó ýðõèéí òºëáºðèéã àêêðóýë ñóóðèàð õîëáîãäîõ ãýðýýíèé ìºí

÷àíàðò òóñ òóñ ¿íäýñëýæ õ¿ëýýí çºâøººðíº

Çàðäëûã á¿ðòãýõ ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí õ¿ðýý Çàðäàëòàé õîëáîîòîé òîäîðõîéëîõ ÍÁÁ-ûí ãîë áîäëîãóóä íü æèøýýëáýë,

• Çàðäàë áà ãàðçûí òîäîðõîéëîëò, õ¿ëýýí çºâøººðºõ øàëãóóð • Çàðäëûã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã áîëîí óäèðäëàãà áîðëóóëàëòûí çàðäàëä

õàìààðóóëàí ÿëãàæ àíãèëàõ, òàéëàãíàõ çàð÷èì çýðãèéã õàìàðíà.

Õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìààð÷ áîðëóóëàëòûí àæèëëàãààíû çàðäàëä õàìààðàõ çàðäëûí îíöãîé ç¿éë àíãèóä ãàð÷ áîëîõ áà èéì çàðäëûã òîäîðõîéëæ, õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîäëîãûã òóñãàéëàí òîãòîîæ ÍÁÁ-èéí Áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàæ áîëîõ þì. Çàðäëûã ¿¿ðãýýð íü áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã, áîðëóóëàëòûí çàðäàë ãýæ, õàðèí õýëáýðýýð íü ìàòåðèàë, õºäºëìºð ãýõ ìýòýýð àíãèëäàã. Èíãýæ àíãèëàõûã ÍÁÁÎÓÑ 2-ò çºâøººðäºã. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã á¿ðòãýõ Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã çºâõºí äàðààõ íºõöºëä ººð÷ëºõèéã ÍÁÁÎÓÑ-8 ä çºâëºñºí áàéäàã. ¯¿íä :

• Õóóëü òîãòîîìæîîð øààðäñàí

149

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

• Á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðò òîãòîîã÷ áàéãóóëëàãààñ øààðäñàí (ÍÁÁÎÓÑ-ûã íýâòð¿¿ëýõ ãýõ ìýò)

• ªºð÷ëºëò íü òàéëàãíàëûã èë¿¿ òîõèðîìæòîé áîëãîõîîð áàéâàë ººð÷ëºíº.

ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã àâ÷ ¿çýõäýý ÑÒÎÓÑ–8 ä çààñíààð áåí÷ìàê àðãà áîëîí çºâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãà ãýñýí õî¸ð àðãûã õýðýãëýíý . Áàéãóóëëàãà íü áåí÷ìàê àðãûã èë¿¿òýé ¿çýæ ñîíãîõ áà áåí÷ìàê àðãûã áîëîìæã¿é ãýæ ¿çñýí òîõèîëäîëä çºâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãûã ñîíãîõ çàð÷ìûã áàðèìòàëäàã. Áåí÷ìàê àðãà ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã àâ÷ ¿çýõ áåí÷ìàê àðãà äàðààõ øààðäëàãûã òàâüäàã :

• Òîäîðõîé ñòàíäàðòàä ÍÁÁÎÓÑ-ûã íýâòð¿¿ëýõòýé õîëáîîòîéãîîð øèëæèëòèéí çààëò òóñãàãäñàí áîë ò¿¿íèéã ìºðäºæ, á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã á¿ðòãýíý, ýñâýë

• ªìíºõ ¿å¿äýä õàìààðóóëàí á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã á¿ðòãýõ áà èíãýõäýý õóðèìòëàãäñàí àøãèéí ýõíèé ¿ëäýãäëèéã çàëðóóëæ, çýðýãö¿¿ëñýí ìýäýýëë¿¿äèéã äàõèí òàéëàãíàíà, ýñâýë

• ªìíºõ ¿å¿äýä õàìààðóóëàí á¿ðòãýõ áîëîìæã¿é áîë èðýýä¿é ¿å¿äýä õàìààðóóëàí á¿ðòãýõ àðãûã õýðýãëýíý.

ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí ººð÷ëºëò íü îäîî òàéëàíò õóãàöàà ýñâýë ºìíº òàíèëöóóëñàí àëèâàà òàéëàíò õóãàöààíû õóâüä ýñâýë äàðààãèéí õóãàöààíóóäàä ìàòåðèàë íºëººòýé áàéæ ìàãàäã¿é áîë áàéãóóëëàãà ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí òýìäýãëýëä äàðààõ ç¿éëèéã íýìæ òîäðóóëàõ ¸ñòîé

• Á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã ººð÷èëñºí øàëòãààí • Îäîî òàéëàíò õóãàöààíû õóâüä áîëîí òýð ìýäýýëëèéã òàéëàãíàñàí

ºìíºõ òàéëàíò õóãàöàà á¿ðèéí õóâüä õèéõ çàëðóóëãûí õýìæýý • Çýðýãö¿¿ëñýí ìýäýýëëèéã áýëòãýñýí õóãàöààíóóäààñ ºìíºõ

õóãàöààíóóäàä õàìààðàõ çàëðóóëãûí õýìæýý • Çýðýãö¿¿ëñýí ìýäýýëëèéã çàëðóóëàí äàõèí òàíèëöóóëñàí áîëîõûã ýñâýë

èíãýõ áîëîìæã¿é áàéñàí òóõàé Á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ¿¿ññýí çàëðóóëãûã ºìíºõ ¿å¿äýä áàñ õàìààðóóëàí èéíõ¿¿ òóñãàõûã ºìíºõ ¿å¿äýä õàìààðóóëàí (retrospective application) õýðýãëýõ ãýñýí íýð òîìü¸îãîîð èëýðõèéëäýãèéã ýíä íýìæ õýëüå. Ǻâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãà ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã àâ÷ ¿çýõ Ǻâøººðºãäñºí õóâèëáàð àðãà íü äàðààõ øààðäëàãûã òàâèäàã:

• ªìíºõ ¿å¿äýä õàìààðàõ çàëðóóëãûí õýìæýýã ¿íäýñëýëòýé òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áèø áîë á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã ºìíºõ ¿å¿äýä õàìààðóóëàí øèéäâýðëýíý.

• Á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéí ºìíºõ ¿å¿äýä õàìààðàõ ººð÷ëºëòèéã á¿ðòãýõäýý ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé çàëðóóëãûã òàéëàíò ¿åèéí àøèã ýñâýë àëäàãäàëààð òîîöíî

• Çýðýãö¿¿ëñýí ìýäýýëë¿¿äèéã äàõèí ººð÷èëæ òàéëàãíàäàãã¿é, ººðººð õýëáýë ºìíºõ ¿å¿äýä áàéñíààð íü òàéëàãíàíà

• ªìíºõ ¿å¿äýä õàìààðóóëàí õýðýãëýõ áîëîìæã¿é áîë èðýýä¿é ¿å¿äýä õàìààðóóëàí õýðýãëýíý.

Áàéãóóëëàãà íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûã ººð÷èëñíèé íºëººã ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õýðõýí òóñãàõ àðãàà ñîíãîæ áàðèìò áè÷èãò òóñãàíà.

150

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

3. ÍÁÁ - ÈÉÍ ÑÈÑÒÅÌ ÁÀ ÄÎÒÎÎÄ ÕßÍÀËÒ

Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã íü äîòîîä õÿíàëòûí àñóóäëûã çààâàë õàìðàõ øààðäëàãàã¿é. ßàãààä ãýâýë íèéòýä ò¿ãýýæ áàéãàà ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä äîòîîä õÿíàëòûí àñóóäëûí òàëààð íýìýëò òîäðóóëãà òýð á¿ð õèéäýã ïðàêòèê áàéäàãã¿é. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìòàä äîòîîä õÿíàëòûã õàìðóóëæ òóñãàõ ïðàêòèê Ìîíãîë óëñûí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóäûí äóíä ò¿ãýýìýë áàéíà. äîòîîä õÿíàëòûí àñóóäëûã èéíõ¿¿ îíöãîé àíõààð÷ ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìòàíä òóñãàæ áàéãààã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ñàéíã¿é, ìºí á¿ðòãýëèéí õÿíàëò ñóë áàéãààãààñ øàëòãààëæ áàéíà ãýæ òàéëáàðëàæ áîëîõ þì. Äîòîîä õÿíàëò ãýäýã íü áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ð àøèãòàé ýðõëýí õºòëºõèéí òóëä óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö, õÿíàëòûí àðãà ãîðèìûã õýëíý ãýæ ÀÎÓÑ 400 - ä (Àóäèòûí îëîí óëñûí ñòàíäàðò) òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Äîòîîä õÿíàëòûí ñèñòåìèéí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿ä ãýäýãò (à) õÿíàëòûí îð÷èí (á) íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåì (â) õÿíàëòûí ãîðèìóóäûã õàìðóóëäàã. ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã íü çºâõºí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ¿íäýñ áîëñîí á¿ðòãýëèéí àðãà çàð÷ìóóäûã õàìàðäàã áîëîõîîñ á¿ðòãýë õºòëºëò ýñâýë õÿíàëòûí òåõíèê ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîéëîëò áàéõ ¸ñã¿é ãýäãèéã ñàíàõ õýðýãòýé. Õàðèí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëºëò ñóë áàéãàà áà ò¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ ºíººãèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã õàðãàëçàí ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò äîòîîä õÿíàëòòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã çºâõºí á¿ðòãýëýýð òàâèõ õÿíàëòûí àñóóäëóóäààð õÿçãààðëàæ òóñãàæ áîëîõ þì. Ýíý òîõèîëäîëä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëºëò, õÿíàëòûí ¿íäñýí øààðäëàãóóäûã òóñãàñàí òóñäàà á¿ëãèéã áàðèìò áè÷èãò áàãòààæ áîëíî. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåì ãýæ þó áîëîõûã æèøýýëáýë, Ìîíòãîìåðèéí Àóäèòèéí 11 äýõ õýâëýëä “Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåì íü áàéãóóëëàãûí àæèë ã¿éëãýýã îëæ òîãòîîõ, ýìõëýí íýãòãýõ, àíãèëàõ, øèíæëýõ, áîëîí á¿ðòãýõ çîðèëãîîð òîãòîîñîí ãîðèìóóä, ìºí ýäãýýð ãîðèìóóäûí ¿ð ä¿íä áîëîâñðîãääîã áàðèìòóóäààñ á¿ðäýíý” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà. ÍÁÁ-èéí ñèñòåì ¿ð àøèãòàé áàéõûí òóëä äàðààõ çîðèëãóóäûã õàíãàæ ÷àäàõ àðãóóä áîëîí á¿ðòãýëèéí áàðèìò ìàÿãòóóäààñ á¿ðäñýí áàéõ ¸ñòîé:

• Á¿õ çºâøººðºãäñºí àæèë ã¿éëãýýã òîäîðõîéëæ, á¿ðòãýõ • Àæèë ã¿éëãýýã ãàðñàí òóõàéä íü õàíãàëòòàé äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàæ,

ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí çîðèëãîîð àíãèëàãäàõ íºõöëèéã õàíãàõ • Àæèë ã¿éëãýýíèé ìºíãºí ä¿íã òîãòîîõ • Àæèë ã¿éëãýý õýçýý ãàðñàíûã òîäîðõîéëæ, àæèë ã¿éëãýýã ãàðñàí òóõàéä íü

á¿ðòãýñýí áîëîõûã áàòëàõ Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéí ¿ð àøèãòàé áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ íü á¿ðòãýëèéí õÿíàëòààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé. Õÿíàëòûí ãîðèìóóäûã åðºíõèé人 äàðààõ çîðèëãîòîé òîãòîîñîí áàéäàã:

• Àæèë ã¿éëãýýã çîõèõ ¸ñîîð çºâøººðºõ • Àæèë ¿¿ðãèéã õóâààðèëàõ: àæèë ã¿éëãýýã çºâøººðñºí õ¿í ò¿¿íèéã

á¿ðòãýõã¿é áàéõ íü á¿ðòãýëèéí àëäàà, ç¿é áóñ ¿éëäýë ãàðãàõààñ ñýðãèéëäýã.

151

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

• Á¿ðòãýëèéí áàðèìò, ìàÿãòûã îíîâ÷òîé õýëáðýýð çîõèîæ õýðýãëýõ: æèøýýëáýë óðüä÷èëæ äóãààðëàñàí áàðèìòûã õýðýãëýõ íü àæèë ã¿éëãýýíä õÿíàëò òàâèõ, çºâ á¿ðòãýñíèéã øàëãàõàä òóñòàé.

• Õºðºí㺠áîëîí á¿ðòãýëèéí áàðèìòàíä õ¿ðýõ, ò¿¿íèéã àøèãëàõòàé õîëáîîòîé çîõèõ õàìãààëàõ õÿíàëòóóä òàâèõ.

Íààä çàõ íü äàðààõ çîðèëãóóäûã õàíãàñàí ÍÁÁ-èéí äîòîîä õÿíàëòûã á¿ðä¿¿ëýõèéã áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, íÿãòëàí áîäîã÷ ýðìýëçýõ õýðýãòýé:

• Óäèðäëàãûí åðºíõèé ýñâýë òóñãàé çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð àæèë ã¿éëãýýã ã¿éöýòãýäýã

• Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã áàòëàãäñàí çààâàð, ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýí áýëòãýõ áîëîìæèéã õàíãàæ àæèë ã¿éëãýýã á¿ðòãýäýã

• Ǻâõºí óäèðäëàãûí åðºíõèé ýñâýë òóñãàé çºâøººðëèéí ¿íäñýí äýýð õºðºíãºíä õ¿ðýõ, õàäãàëæ õàìãààëàõ íºõöºë á¿ðäñýí

• Õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéã òîäîðõîé õóãàöàà òóòàìä áèåòýýð òóëãàí, õºðºí㺠îðøèæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîæ, ãàðñàí çºð¿¿ã øèéäâýðëýäýã

Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí äîòîîä õÿíàëòûí ãîðèìóóäûã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõ ç¿éëñèéã õàðãàëçàí ¿çýæ áîëîõ þì:

• Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëä õýðýãëýõ õÿíàëòûí ãîðèìóóäûã òîäîðõîéëîõûí òóëä ÍÁÁ-èéí ñèñòåìèéã õýä õýäýí äýä ñèñòåì¿¿äýä àíãèëæ, ñèñòåì á¿ðýýð òîõèðîõ õÿíàëòûí ãîðèìóóäûã òîäîðõîéëæ áîëíî. Èéì äýä ñèñòåì¿¿ä íü áàðàà ìàòåðèàë, ¿íäñýí õºðºíãº, öàëèí, ìºíãºí õºðºíãº, áîðëóóëàëò áà àâëàãà, åðºíõèé äýâòðèéí ñèñòåì ãýõ ìýò áàéæ áîëíî.

• Õÿíàëòûí ãîðèìóóäûã òîãòîîõ çîðèëãîä èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéæ áîëîõ ººð íýã àðãà íü àæèë ã¿éëãýýí¿¿äèéã èæèë òºñòýé áàéäëààð öèêë áóþó ìº÷ëºã áîëãîæ àíãèëäàã àíãèëàë þì. ¯¿íä îðëîãûí öèêë, õóäàëäàí àâàëòûí öèêë, ¿éëäâýðëýëèéí öèêë ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí öèêëèéã èõýâ÷ëýí òîäîðõîéëäîã. Ýíý öèêë òóñ á¿ðýýð á¿ðòãýëèéí õÿíàëòûí ãîðèìóóäûã òîäîðõîéëæ áîëíî.

4. ÍÁÁ - ÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÕÀÂÑÐÀËÒ Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òóñãàñàí àñóóäëûã äýëãýð¿¿ëýí îéëãîõ, íîòëîõ áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí çîðèëãîîð çààâàë ìýäýýëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí ç¿éëñèéã ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò õàâñàðãàæ áîëîõ þì. Äàðààõ ìýäýýëë¿¿äèéã õàâñàðãàæ áîëíî:

• ÍÁÁ-ûí ãîðèì: ¿¿íä àíõàí øàòíû áà äýëãýðýíã¿é, õóðààíãóé á¿ðòãýëèéí áàðèìòûí óðñãàëä; Àæèë ã¿éëãýýã ýõë¿¿ëýõ, çºâøººðºõ, áàòëàõ, õÿíàõ àæèëëàãààíû ãîðèìûí òàéëáàð ãýõ ìýò

• Áàòëàãäñàí äàíñíû æàãñààëò • Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëºëòèéí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí

áàéãóóëàëòûí ñõåì, òîâ÷ òàéëáàð 5. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÆÈØÝÝ Ä êîìïàíèéí õóâüä áîëîâñðóóëñàí ÍÁÁ-èéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã 8 äóãààð á¿ëýãò ¿ç¿¿ëëýý. ¯¿íòýé òàíèëöàõûã òàíä çºâëºæ áàéíà.

152

Á¯ËÝà XII – Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã

ÍÁÁ-ÛÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉà ÁÝËÒÃÝÕ ÅЪÍÕÈÉ ÇÀÃÂÀÐ

Áàéãóóëëàãûí íýð . . . . . . . . . ªì÷èéí õýëáýð .. . . . .. . . . . Õàÿã ................ Áàðèìò áè÷ãèéí áàòëàãäñàí îí ñàð ºäºð . . . . ÍÝÃįÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ. Áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû øèíæ ÷àíàð, õ¿ðýý Ýíý õýñýãò áàéãóóëëàãûí õóóëèéí ýòãýýäèéí õýëáýð, ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíû ìºí ÷àíàð áà îíöëîã, çîõèîí áàéãóóëàëò çýðýã áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé øààðäëàãàòàé áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëèéí õýðýãëýã÷äýä òîõèðîìæòîé ìýäýýëëèéã òóñãàíà. Ò¿¿í÷ëýí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîâ÷ òàéëáàðûã òóñãàæ áîëíî. ÕÝÑÝÃ. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ¯ÍÄÝÑ Ýíý õýñýãò ÿìàð õóóëü ýðõ ç¿éí àêò áàðèìò áè÷èã ñòàíäàðòûã ìºðäëºã áîëãîæ áàéãààã äóðäàíà. ÕÝÑÝÃ. ÍÁÁ-ÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÇÎÐÈÓËÀËÒ ¯ÉË×ËÝÕ Õ¯ÐÝÝ ÕÝÑÝÃ. ÍÁÁ-ÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÃÈÉà ÕÝÐÝÃËÝÕ ÆÓÐÀÌ ÕÝÑÝÃ. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÅЪÍÕÈÉ ÁÎÄËÎÃÓÓÄ Ýíý õýñýãò (à) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí áýëòãýõýä ìºðäºõ ñòàíäàðò, çààâàð, æóðàì (á) ñàíõ¿¿ãèéí ¿íäñýí òàéëàíãóóä áà çîðèëãî (â) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí ¿íäñýí òºñººëë¿¿ä (ã) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí ¿íäñýí çàð÷èì (ä) ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí ýëåìåíò¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ åðºíõèé çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí áîäëîãóóäûã õàìðóóëæ áîëíî. ÕÝÑÝÃ. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ ÁÎÄËÎÃÓÓÄ ÍÁÁ-èéí åðºíõèé áîäëîãîä òóëãóóðëàí õºðºíãº, ºð òºëáºð, îðëîãî, çàðäëûí òóõàéí òîäîðõîé ç¿éëèéí õóâüä íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëñîí áîäëîãûã ÍÁÁ-ûí òóñãàé áîäëîãî íýðýýð õàðóóëíà. Õºðºíãº, ºð òºëáºð, îðëîãî, çàðäëûí òóõàéí ç¿éëèéã õýìæèõýä àøèãëàñàí õýìæèëòèéí ñóóðü, ¿íýëãýýíèé àðãà íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí òóñãàé áîäëîãûí ãîë õýñýã áàéõ ¸ñòîé. ÕÝÑÝÃ. ÍßÃÒËÀÍ ÁÎÄÎÕ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÕßÍÀËÒ Ýíý õýñãèéã çààâàë áàéëãàõûã øààðäàõã¿é. Õýðýâ áàéãóóëëàãàä õýðýãòýé ãýæ ¿çâýë ýíý õýñãèéã áàãòààæ áîëíî. ÕÝÑÝÃ. ÕÀÂÑÐÀËÒ ÍÁÁ-ûí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò õàâñàðãàñàí ìýäýýëë¿¿äèéã ýíä òóñãàíà.

153