11. Xa Hoi Mo Va Ke Thu Cua No 2

8/3/2019 11. Xa Hoi Mo Va Ke Thu Cua No 2

1/431

T SCH SOS2

KARL R. POPPER

X HI M VNH NG K TH CA N

2 Hegel v Marx


2/431

X HI M VNH NG K TH CA N

KARL R. POPPER

T p IICAO TRO TIN TRI:

HEGEL, MARXV HU QU

Ng

i dch: Nguy

n Quang A


3/431

THE OPEN SOCIETYAND ITS ENEMIES

by KARL R. POPPER

Volume II

THE HIGH TIDE OFPROPHECY:

HEGEL, MARX

AND THE AFTERMATH

PRINCETON UNIVERSITY PRESSPRINCETON, NEW JERSEY


4/431


5/431


6/431

X H I M V NH NG K TH C A N

T p IICAO TRO TIN TRI

S NI LN CA TRIT HC SM TRUY N

CH NG 11: NGU N GC ARISTOTELIAN CACH NGHA HEGEL

Nhim v vit mt lch s vcc t t ng m chng ta quan tmn -v ch ngh a lch s v quan h ca n v i ch ngh a ton tr - s khng c th y. Bn c snh , ti hi vng, r ng ti thm ch khng th a ra nhiu h n vi nhn xt tn mc m c th r i nh sng ln hutr ng ca phin bn hin i ca cc t t ng ny. Cu chuyn v s pht trin ca chng,c bit trong giaion t Plato n Hegel vMarx, c l khng th c k trong khi vn gi quy m ca cun schtrong cc gi i hn phi chng. V th ti s khng th lun bn nghimtc vAristotle, tr chng mc phin bn ca ng vbn cht lun caPlato cnh h ng n ch ngh a lch s ca Hegel, v v th n ch ngh a lch s ca Marx. S hn ch n cc t t ng ca Aristotle mta quen trong ph phn ca chng ta v Plato, ng i thy l n caAristotle, tuy vy, khng gy ra tn tht l n nh ta c th s t ci nhn banu. V Aristotle, bt ch p s hiu bit k diu v tm kin thc ngngc nhin ca ng, khng phi l mt ng i c tnhc o ni bt v t duy. Ci ng thm vo kho tng t t ng Platonic, ch yu, l s h thng ho v mt mi quan tm chy bng n cc vn thc nghim

v c bit n cc vn sinh hc. Chc chn, ng l nh pht minh ralogic, v v thnh tu ny v cc thnh tu khc ca ng, ng hon tonxng ng v i ci ngi cho mnh ( cui Sophistic Refutationscang) -l i cm n nng nhit ca chng ta, v s tha th ca chng ta chonhng thiu st ca ng. Thnhng i v i cc bn c v nhng ng ihm mPlato cc thiu st ny l kinh khng.


7/431

TRIT HC SM TRUY N2

I

vi tc phm mun nht ca Plato, ta c th thy mt ting vng cacc din bin chnh tr ng th i Athens- ca s cng cnn dn ch.C v ngay c Plato bt u nghi ng liu dng no ca nn dn ch khng tn ti hay khng.Aristotle, ta thy cc ch bo l ng khngcn nghi ng na. Mc d khng l bn ca dn ch, ng ch p nhn nnh khng th trnh khi, v ng sn sng thohi p v i k th.

Mt thin h ng tho hi p, c tr n ln v i mt thin h ng chtrch cc bc tin bi ca ng v nhng ng i ng th i (vc bit l

Plato), l mt trong ccc im ni bt ca cc tc phm bch khoa cang. N khng cho thy du vt vo ca xungt bi thm v kchngci lng c ca tc phm ca Plato. Thay cho cc lo sng thu hiusu sc ca Plato, ta thy s h thng ho kh khan v tnh yu, c r tnhiu nh vn xong ca th i sau chia s, gii quyt bt c vn no bng a ra mt phn xt h p l v cni mang cng bng cho ming i; iu, ng th i, c ngh a l, b qua im ct yu mt cch cng phu v long tr ng. Xu h ng gy bc tc ny c h thng ho tronghc thuyt chit trung ni ting ca ng l mt trong cc ngun ca s ph bnh th ng r t g ng go v thm ch ngu ngc ca ngi v iPlato1. Mt th d v s thiu thu hiu ca Aristotle, trong tr ng h pny l s thu hiu lch s (ng cng l mt s gia), l s thc r ng ngng v i s cng c dn ch r rngng vo khi n b ch qunchMacedon hng hch thay th; mt s kin lch s xy ra tut khi s ch ca ng. Nh bng l, Aristotle l mt cn thn ca triu nhMacedon, c Philip la chn lm thy gio ca Alexander i , cv nh gi th p nhng ng i ny v k cc hoch ca h; c l ng ngh ng bit hqu k . Aristotle ngi xungn ti v i nn Qun ch m khng thc c vvic , l l i bnh thch h p ca Gomperz.2

T duy ca Aristotle hon ton b t duy ca Plato chi phi. H i minc ng, ng theo ng i thy v i ca mnh st mc tnh kh ngcho php, khng ch cch nhn chnh tr ni chung m hu nh min i. Nh th ng tn thnh, v h thng ho l thuyt t nhin ch ngh a ca Plato v n l3: Do t nhin mt s ng i l t do, v nhngng i khc l n l; v cho nhng ng i sau, tnh tr ng n l h p chngkhc g chnhng Mt ng i do t nhin khng l ca ring mnh,m l ca ng i khc, l mt n l do t nhin Ng i Hy L p khngthch gi mnh l n l, m hn ch t ny cho nhng ng i man r N lhon ton khng c bt c nng lc l tr no, cnn b t do ch


8/431

CH NG 11: NGU N GC ARISTOTELIAN CA N 3

c mt cht. (Nh cc ph phnh v t co ca Aristotle ta c hu hthiu bit ca mnh vphong tro Athenian chng ch n l. Bng l l chng nhng ng i chin u v t do, ng bo tn mt s l i ni cah). vi im th yu Aristotle h i lm du b t l thuyt ca Plato v n l, v ch trch thchng ng i thy ca mnh l qu tn nhn. ngchng t c hi noph phn Plato, cng khngl c hi cho tho hi p, khng du l mt thohi p v i cc xu h ng t do ca th i ng.

Nhng l thuyt v n l ch l mt trong nhiu t ng chnh tr caPlato c Aristotle ch p nhn. c bit l l thuyt ca ng v Nhn c Tt nht, mc chng ta bit, c theo mu ca cc l thuytca Republicv Laws; v phin bn ca ng r i ng k nh sng ln lthuyt ca Plato. Nh n c Tt nht ca Aristotle l mt tho hi p gia ba th, mt ch qu tc Platonic lng mn, mt ch ngh a phong kinlnh mnh v cni, v mt vi t ng dn ch; song ch ngh a phong kin thng th. V i cc nh dn ch, Aristotle cho r ng mi cngdn phi c quyn tham gia chnh ph. Nhng iu ny, tt nhin, khngc ngh a trit nh n c v, v Aristotle gii thch ngay r ng khng ch cc n l m mi thnh vin ca cc giai c p sn xut u b loi khi

quyn cng dn. Nh th cng Plato ng dy r ng cc giai c p laongkhng c cai tr v cc giai c p cai tr khng c lao ng, cngkhng c kim tin. (Song h c cho l c nhiu). H s hu t,song bn thn h khng c lm vic. Ch sn bn, chin tranh, v ccs thch t ng t c coi l xng ng cho cc nh cai tr phong kin.Aristotle s bt c dng kim tin no, tc l mi hot ng chuynnghi p, c l cn i xa h n c Plato. Plato dng t banaustic -tmth ng4 din t tr ng thi tinh thn th thin, tin, hay sao.Aristotle m r ng cch dng gy tai ting ca t nh bao hm mimi quan tm khng l cc s thch thun tu. Thc ra, cch dng t cang r t gn cch dng t chuyn nghi p ca chng ta,c bit h n theongh a trong n lm mt c cch trong mt cuc ua nghi p d, m c theo ngh a trong n p dng cho bt c chuyn gia chuyn nghi pno, nh mt thy thuc. i v i Aristotle, mi dng ca tnh chuynnghi p c ngh a l mt s mt a v ng c p. Mt ng i qu phi phong kin, ng khng khng5, chng bao gi c quan tm qu nhiun bt c nghnghi p no, ngh thut hay khoa hc Cng c mt vikhoa hc nhn v n, tc l, cc khoa hc x hi v nhn vn m mtng i qu phi c th t c, song lun ch n mt mc nht nh.V nu anh ta quan tm nhiu qun chng, th cc k t qu tai ho nys xy ra, c th l, anh ta s tr nn thnh tho, ging mt nh chuyn


9/431

TRIT HC SM TRUY N4

nghi p, v mt a v ng c p. y l t ng ca Aristotle vmt s gio d c t do, t ng, ng tic vn cha li th i6, vmt s gio dcca ng i qu phi, nh i l p v i s gio dc ca mt n l, nng n,ng i hu, hay mt ng i chuyn nghi p. Theo cng cch ng nhn nhni nhn li r ng nguyn l hot ng tr c tin l nhn h7. S ng ngmv tn tr ng ca Aristotlei v i cc giai c p nhn h d ng nh ls biu lca mt cm gic l k v tr ng thi khng thoi mi. C vc nh con trai ca thy thuc ca triu nh Macedon b vn v a v xhi ring ca ng lm cho phin mun, vc bit b i kh nng l ngc thmt a v ng c p b i v cc mi quan tm hc thut ca ring

ng, ci c th c coi l chuyn nghi p. Ng i ta b cm d tin,Gomperz8 ni, r ng ng s nghe thy nhng lng m nh vy t cc bnhu qu tc ca ng Qu thc k l thy r ng mt trong nhng hcgi l n nht ca mi th i i, nu khng phi l l n nht, li khng munl mt hc gi chuyn nghi p. ng thch l mt k nghi p d, v mtng i tng tr i Cm gic t ti ca Aristotle, c l, vn c mt c s khc, ngoi mun chng minh s c l p ca ng v i Plato, ngoingun gc chuyn nghi p ring ca ng, v ngoi s thc l ng, khngnghi ng g, l mt sophist-nh ngu bin chuyn nghi p (thm chng dy thut hng bin). V v i Aristotle, trit hc Platonic t bcckht vng l n lao ca n, cc yu sch quyn lc ca n. T lc ny, nch c th ti p tc nhmt nghdy hc. V v khng ai tr mt cha t phong kin c tin v s nhn r i cho nghin cu trit hc, tt c ci mtrit hc c th khao kht l tr thnh mt phn ph thm cho vic giodc truyn thng ca mt ng i qu phi. V i nh kht vng khimtn h n ny, Aristotle thy r t cn thit thuyt phc nh qu phi phong kin r ng t bin v suy ngm trit hc c th tr thnh phn quantr ng nht ca cuc i vui v ca ng ta; v n l ph ng php thchh p nht, cao th ng nht v tinh t nht git th i gian, nu khng bn r n v i cc mu chnh tr hay chin tranh. N l cch tt nht dng th i gian nhn r i v, nh bn thn Aristotle din t, khng ai ..dn x p mt cuc chin tranh cho mc ch.9

H p lcho r ng mt trit hc cn thn nh vy sc khuynh h nglc quan, v s kh l mt th tiu khin d chu nu khci. V qu thc, ch ngh a lc quan ca n l mt s iu chnh quan tr ng doAristotle tin hnh trong vic h thng ho ch ngh a Plato10 ca ng.Cm gic tri dt ca Plato c by t trong l thuyt ca ng r ng mis thayi, ch t trong cc th i k v tr nht nh, hn phi l ti h n;mi thayi u l thoi ho. L thuyt ca Aristotle c chcho cc thay


10/431


11/431

TRIT HC SM TRUY N6

khng kh v la bc ln b i v chng cgng n i c khng kh v la(cc vt th trn tr i), v l n i chng thuc v, ng theo tr t t ca t nhin.14 L thuyt ny v chuyn ng li cun nh ng vt hcAristotle; n k t h p d dng v i l thuyt vmc ch cui cng, v ncho php mt gii thch ca mi chuyn ng t ng t nh n c kiuca nhng con nga ham tr vchung ca chng. ng pht trin n nh l thuyt ni ting ca ng vv tr t nhin. Mi s vt nu c d i xakhi v tr t nhin ca n c mt xu h ng t nhinquay v .

Bt ch p mt s sa i, phin bn Aristotle ca bn cht lun Platoch cho thy nhng khc bit khng quan tr ng. Tt nhin, Aristotle

khng nh r ng khng nh Plato ng khng hnh dung cc Hnh thchay nim nh ci tn ti ngoi cc s vt cm nhn c. Nhng chng mc m s khc bit ny l quan tr ng, n quan hmt thit v is iu chnh trong l thuyt v thayi. V mt trong ccim ch yutrong l thuyt ca Plato l ng phi coi cc Hnh thc hay bn cht hay bn gc (hay cha) nh ci tn ti tr c, v v th nm ngoi, cc s vtcm nhn c, v nhng ci ny chuyn ng khi chng ra xa h n nav h n na. Aristotle lm cho cc s vt cm nhn c chuyn ng t imc tiu cui cng hay mc ch ca chng, v ngng nht

15nhngci ny v i cc Hnh thc hay bn cht ca chng. V nh mt nh sinh

hc, ng cho r ng cc s vt cm nhn c mang cc mm mng, c th ni nh vy, ca cc tr ng thi cui cng, hay ca bn cht ca chngmt cch tim nng trong bn thn chng.y l mt trong cc l do vsao ng c th ni r ng Hnh thc hay bn cht nm trong s vt, khngnh Plato ni, c tr c v ngoi s vt. i v i Aristotle, mi chuynng hay thayi c ngh a l s thc hin (hay s bin thnh hinthc) cc tim nng no vn c trong bn cht ca mt s vt.16 N,th d, l tim nng c bn ca mt ming g, l n c thni trn n c,hoc l n c th chy; cc tim nng ny vn vn c trong bn cht can cho d n khng bao gi ni hay chy. Nhng nu n ni hay chy,th n thc hin mt tim nng, v v th thayi hay chuyn ng. Do, bn cht, ci bao gm mi tim nng ca mt s vt, l ci gging ngun ni ti v thayi v chuyn ng ca n.y l bn chthay Hnh thc Aristotlian, mc ch hnh thc hay cui cng ny, v th hu nh ng nht v i bn tnh hay linh hn ca Plato; v s ngnht ny c bn thn Aristotle chng thc. Bn tnh, ng vit17 trongMetaphysics, cng thuc v cng l p nh tim nng; v n l mtnguyn l ca chuyn ng vn c trong bn thn s vt. Mt khc, ngnh ngh a linh hn nh ci t mc ch [entelechy] ca mt thn th


12/431


sng, v v entelechy,n l t n, c gii thch nh Hnh thc, haynguyn nhn hnh thc, c coi nh mt ng lc18, v i s gip cacng c thut ng h i phc t p ny, chng ta quay tr li v i quanimgc ca Plato: r ng linh hn v bn tnh l ci g na n nh Hnh thchay nim, nhng vn c trong s vt, v l nguyn l chuyn ng can. (Khi Zeller ca ng i Aristotle v ng s dng r rng v pht trinton din thut ng khoa hc19, ti ngh ng hn cm thy mt cht bnkhon khi dng t r rng; nhng tnh ton din th c tha nhn,cng nh s thc ti tnht l Aristotle, bng dng bit ng phc t p vh i kiu cng ny, m hoc qu nhiu trit gia; n mc nh Zeller din t, ng ch ng cho trit hc trong hng ngn nm).

Aristotle, mt s gia thuc loi bch khoa h n, khng cng gptr c ti p no cho ch ngh a lch s. ng bm cht vo mt phin bn hnch h n ca l thuyt ca Plato r ng cc tr n lt v cc thin tai ti dini khi ph hu loi ng i, ch li t ng i sng st20. Nhng, ngoiim ny, ng d ng nh khng quan tmn vn ca cc xu h nglch s. Bt ch p s thc ny, c th chng t y l l thuyt v thayi ca ng thch h p v i cc din gii lch s ch ngh a, v n cha tt

c cc yu tcn thit trau chut mt trit hc lch s ch ngh a s.(C hi ny khng c khai thcy tr c Hegel). C th phn bit ba hc thuyt lch s ch ngh a pht sinh tr c ti p t bn cht lunca Aristotle. (1) Ch nu mt c nhn hay mt nh n c tin trin, vch bng con ng ca lch s ca n, ta c th bi t bt c th g v bn cht n giu v cha trin khai ca n (dng li ni ca Hegel21).Hc thuyt ny mun h n, tr c ht, dn n s ch p nhn mt ph ng php lch s ch ngh a; tc l, nguyn l r ng ta c th nhn bt c trithc g v cc thc th x hi hay bn cht ch bng p dng ph ng php lch s ch ngh a, bng nghin cu cc thayi x hi. Nhng hcthuyt (c bit khi lin k t v i ch ngh a thc chng o c ca Hegelng nht ci c bit cng nh thc tv i ci tt) dn h n na n s sng bi Lch s v cao n nh Sn khu L n ca Thc ti cng nh To n ca Th gi i. (2) S thayi, bng tit l ci c n giu trong bn cht cha c trin khai, ch c th lm cho bn cht, cc timnng, cc mm mng hin hin, nhng ci ngay t u c tha k trongi t ng ang thayi. Hc thuyt ny dn n t ng lch s ch ngh a v mt nh mnh lch s hay mt s phn c bn khng th trnh khi; v, nh Hegel22 mun h n cho thy, ci ta gi l nguyn l,mc tiu, s phn chng l g khc m l bn cht n giu cha ctrin khai.iu ny c ngh a l bt c th g xy ra v i mt ng i, mt


13/431

TRIT HC SM TRUY N8

quc gia, hay mt nh n c, phi c coi l bt ngun t, v c th c hiu thng qua, bn cht, s vt thc, tnh cch thc t th hintrong con ng i ny, quc gia ny, hay nh n c ny. Sphn ca mtng i lin quan tr c ti p v i s tn ti ca chnh anh ta; n l ci gm, qu thc, anh ta c th u tranh chng li, nhng thc s l mt phn ca cuc i ca chnh anh ta. Cch trnh by ny (ca Caird23) v l thuyt nh mnh ca Hegel r rng l bn t ngng ca l thuyt caAristotle r ng mi vt th tm v tr t nhin ca ring chng. N, ttnhin, khng nhiu h n mt din t khoa tr ng v iu tm th ng,r ng ci xy ra v i mt ng i ph thuc khng ch vo cc hon cnh

bn ngoi, m cng ph thuc vo bn thn anh ta, theo cch anh ta phnng li v i chng. Nhng bn c ngy th li cc k hi lng v i nnglc ca mnhhiu, v cm nhn s tht ca s sng sut su sc nyci cn c trnh by v i s tr gip ca cc t gy xcng nh nhmnh vc bit s tn ti ca chnh anh ta. (3)tr thnh thc haythc t, bn cht phi bc lmnh trong thayi. Hc thuyt ny munh n, v i Hegel, c dng sau24: Ci tn ti ch cho chnh n, ch l timnng n thun: n vn cha hin ra thnh Tn ti N ch l do hnhng m nim c bin thnh hin thc. Nh thnu ti mun hinthnh Tn ti (chc chn l mt mong mun khim tn), th ti phikhng nh tnh cch ca ti.y vn l l thuyt kh ph bin, nh Hegel thy r, dn n mt s bin minh m i ca l thuyt vn l. V t khng nh c ngh a25, trong chng mc lin quann quan h ca mtng i v i nhng ng i khc, l n lc chi phi h. Thc vy, Hegelch ra r ng mi quan h c nhn nh th u c th quy v quan h c bn ca ch v n l, ca thng tr v phc tng. Mi ng i phi phnu khng nh v chng tmnh, v ng i khng c bn tnh, lngdng cm, v nng lc chunggi s c l p ca mnh, phi b gingxung thnh n l. L thuyt quyn r ny v quan h c nhn, tt nhin,c ci t ng ng ca n trong l thuyt ca Hegel v quan h quc t.Cc quc gia phi t khng nh mnh trn Sn khu Lch s; ngh a v ca chng l cgng thng tr Thgi i.

Tt c cc h qu lch s ch ngh a su r ng ny, s c ti p cn t mt gc nhn khc ch ng ti p, ng say trong h n hai m i th k ,n giu v cha pht trin, trong bn cht lun ca Aristotle. Ch ngh aAristotle mu m h n v ha hn h n so v i mc a s nhng ng ihm mn bit.


14/431


II

Mi nguy him chnhi v i trit hc ca chng ta, ngoi tnh

l i bing v tnh m h, l tnh kinh vin [scholasticism], c p ci m hc nh l n chnh xc...F. P. RAMSEY

Chng tat n im m t ta c th khng chm tr tin hnhmt phn tch v trit hc lch s ch ngh a ca Hegel, hay, trong mitr ng h p, bt u cc bnh lun ngn v nhng s pht trin giaAristotle v Hegel v v s ni ln ca o C c, nh mc III, k t

thc ch ng ny. Tuy vy, nh mt s lc , ti p theo ti s tho lunmt vn mang tnh k thut h n, ph ng php bn ch t lun v cc nh ngh a ca Aristotle.

Vn vccnh ngh a v v ngh a ca cc thut ng khng linquan tr c ti p t i ch ngh a lch s. Song n l mt ngun v tn cas ln ln v ca li ni di dng cu k m, khi k t h p v i ch ngh alch s trong tr c Hegel, gy ra cn bnh tr tu c hi ca chnhth i i chng ta m ti gi l tri t hc s m truy n (tin tri) [oracular philosophy].V n l ngun quan tr ng nht ca nh h ng tr tu ngtic vn ph bin ca Aristotle, ca mi tnh kinh vin tr ng r ng v bng l i mnh khng ch Th i Trung c, m c trit hc ng i cachnh chng ta; v ngay c mt trit hc m i y nh trit hc ca L.Wittgensten26 cng chu nh h ng ny, nh chng ta s thy. S phttrin ca t duy t Aristotle, ti ngh , c th c tm tt bng ni r ngmi mn hc, chng no n dng ph ng php Aristotlian v nh ngh a,vn b ngng li tr ng thi ca thi ba hoa r ng tuch v tnh kinh vincn ci, v r ng mc m cc khoa hc khc nhau c kh nngmang li bt c tin bno ph thuc vo mc m chng c th tngkh c ph ng php bn cht lun ny. (y l v sao r t nhiu khoahc x hi ca chng ta vn thuc v Th i Trung C). Tho lun ph ng php ny s h i tr u t ng mt cht, do s thc l vn b Plato v Aristotle lm mmm hon ton,nh h ng ca cc ng gyra ccnh kin thm cn c n mc trin vng xua tan chng c v khng tht sng sa. Bt ch p tt c iu , c l khng phi khng cl i chphn tch ngun ca r t nhiu lm ln v thi ba hoa.

Aristotle theo Plato trong phn bit gia tri th c v ki n27. Tri thc,hay khoa hc, theo Aristotle, c th thuc hai loi - hoc chng minhhoc tr c gic.Tri th c ch ng minh [demonstrative knowledge]cng ltri thc v nguyn nhn. N bao gm cc mnh c th c chng


15/431

TRIT HC SM TRUY N10

minh cc k t lun cng v i cc chng minh tamon lun ca chng(tr ng by cc nguyn nhn trong s hng gia ca chng).Tri th ctr c gicct thu hiu hnh thc khng th chia c, hay bn cht,hay bn tnh c bn ca mt s vt (nu n l tr c ti p, tc l nunguyn nhn ca n lng nht v i bn tnh c bn ca n); n lngun pht sinh ca mi khoa hc v n thu hiu cc tin gc c bnca mi s chng minh.

Khng nghi ng g, Aristotle ng khi ng c nht nh r ng takhng c th chng minhmi tri thc ca chng ta. Mi chng minhu phi c tin hnh t cc tin ; s chng minh, tc l, s suy dn

ra [k t lun] t cc tin , v th chng bao gi gii quyt hon ton s ngn ca bt c k t lun no, m ch chng t r ng k t lun phi lng v i i u kin cc tin l ng. Gi nh nu chng ta c yucu r ng n l t chng cc tin phi c chng minh, th vn v s ng n ch b d i li mt b c khci v i mt t p m i ca cctin , v c th, n v tn. Chnh nhm trnh mt s hi quy [thoilui] v tn nh vy (nh cc nh logic hc ni) m Aristotle dy r ngchng ta phi gi s l c cc tin ng rnh rnh, v chng khngcn chng minh; v ng gi nhng ci ny l cc tin c bn. Nuchng ta coi cc ph ng php, theo ta suy ra cc k t lun t cc tinc bn ny, l d nhin, th ta c th ni r ng, theo Aristotle, ton b tri thc khoa hc c cha trong cc tin c bn, v r ng ton bns l ca chng ta nu ta c c mt danh mc bch khoa vcc tin c bn. Nhng lm sao c c cc tin c bn ny? Ging nh Plato,Aristotle tin r ng cui cng chng ta nhn c mi tri thc bng mt s hiu thu tr c gic vbn cht ca cc s vt. Chng ta c th bit mts vt ch bng cch hiu bit bn cht ca n, Aristotle vit,28 v bit mt s vt l bit bn cht ca n. Mt tin c bn, theo ng,khng l g ngoi mt mnh m t bn cht ca mt s vt. Nhngmt mnh nh vy chnh l ci ng gi29 l mt nh ngh a. Nh th t t c cc ti n c bn ca cc ch ng minh l ccnh ngh a.

Mt nh ngh a nhn ging ci g? Mt th d vmt nh ngh a c th l: Mt con ch con l mt con ch non. Ch ng ca mt cu-nhngh a nh vy, t ch con, c gi l t phi c nh ngh a (hayt c nh ngh a); cc t ch non c gi l cng th c nh ngh a. Nh mt quy tc, cng thc nh ngh a di h n v phc t p h n t cnh ngh a, v i khi di h n r t nhiu. Aristotle coi30 t c nhngh a nh tn ca bn cht ca mt s vt, v cng thc nh ngh a nh sm t ca bn cht . V ng khng khng r ng cng thc nh ngh a


16/431


phi cho mt m tmi mt ca bn cht hay cc tnh cht c bn ca s vt c ni n; nh th mt mnh nh Mt con ch con c bnchn, mc d ng, khng l mt nh ngh a tho mn, v n khng vtcn ci c th c gi l bn cht ca ch con, m cng ng c v inga na; v t ng tmnhMt con ch con c mu nu, tuy c th ng cho mt s, khngng cho mi ch con; v n m t ci khng phi l mt tnh cht c bn m ch l tnh cht ngu nhin ca t cnh ngh a.

Nhng vn kh nht l lm sao ta c th hiu thu c ccnhngh a hay cc tin c bn, v chc chn r ng chng lng - r ng ta khng sai lm, khng nm bn cht sai. Tuy Aristotle khng thtr rng v im ny31, t c th nghi ng r ng, ch yu, ng li theoPlato. Plato dy32 r ng chng ta c th hiu thu cc nim v i s gip ca loi no ca tr c gic tr ckhng sai lm; tc l, ta hnh dunghay xem xt chng v i con mt tinh thn, mt qu trnh ng hnh dungnh ging v i s nhn thy, nhng ph thuc thun tu vo tr tu cachng ta, v loi tr bt c yu t no ph thuc vo cc gic quan cachng ta. Cch nhn ca Aristotle t cc oan v t cm hng h n ca

Plato, nhng n r t cuc cng thc33

. V mc d ng dy r ng chng tai n nh ngh a ch sau khi ta tin hnh nhiu quan st, ng thanhn r ng kinh nghim-gic quan bn thn n khng nm bt bn cht ph qut, v r ng n khng th, v th, xc nh hon ton mt nhngh a. Cui cng ng n gin a ra nh r ng chng ta c mt tr cgic tr tu, mt nng lc tinh thn hay tr tu cho php chng tahiuthu bn cht ca cc s vt, vhiu bit chng. V ng gi s thmr ng nu ta bit mt bn cht mt cch tr c gic, chng ta phi c kh nng m t n v v th nh ngh a n. (Cc l l ca ng trongPosterior Analytic ng h l thuyt ny l yu n ng ngc nhin. Chng nthun ct ch ra r ng tri thc ca chng ta v cc tin c bn lkhng th chng minh, viu ny s dn n mt hi quy v tn, vr ng cc tin c bn ch t phi cng ng v cng chc chn nh cck t lun da vo chng. Suy ra t iu ny, ng vit, r ng khng th c tri thc chng minh v cc tin chnh; v v khng g ngoi tr cgic tr tu c th tht h n tri thc chng minh, suy ra r ng tr c gic trtu phi l ci hiu thu c cc tin c bn. Trong De Anima, vtrong phn logic ca Metaphysics, chng ta thy nhiu h n mt l l; v y ta c mt l thuy t v tr c gic tr tu- r ng n lin h v i i t ngca n, bn cht, v r ng n c th tr thnh mt v i i t ng ca n.Tri thc thc s l ng nht v i i t ng ca n).


17/431

TRIT HC SM TRUY N12

Tm tt phn tch ngn ny, ta c th, ti tin, cho mt m t cng bng v l t ng Aristotlian v tri thc hon ho v y nu ta nir ng ng thy mc ch cui cng ca mi kho cu l bin son mt bch khoa th cha ccnh ngh a tr c gic vmi bn cht, tc l, tnca chng cng v i cc cng thc nh ngh a ca chng; v r ng ng cois tin b v tri thc nh ct s tch lu dn dn ca mt bch khoaton th nh vy, ct m r ng n cng nh l p kn cc lhng trongn v, tt nhin, ct s suy din tamon lun t n ra ton bkhi s thc to thnh tri thc chng minh.

M t c thnghi ng r ng tt c cc quanim bn cht lun nyi

din cho s tri ng c mnh mnht c th i v i cc ph ng php cakhoa hc hin i. (Ti ngh n cc khoa hc thc nghim, c l khngv i ton hc thun tu). Th nht, mc d trong khoa hc ta lm ht scmnh tm ra chn l, ta bit r s thc r ng chng ta chng bao gi cth chc chn liu ta c c n hay khng. Chng ta hc trong qukh, t nhiu tht vng, r ng ta khng c k vng tnh cht cui cng,dt khot. V ta hc khng cn b tht vng nu cc l thuyt khoahc ca chng ta b lt ; v, trong hu ht cc tr ng h p, chng ta cth xc nh v i s tin cy cao ci no trong hai l thuyt l l thuyt tth n. V th ta c th bit r ng chng ta c tin b; v i v i hu htchng ta chnh hiu bit ny l ci b li cho s mt o t ng v tnhcui cng v s chc chn. Ni cch khc, ta bit r ng cc l thuyt khoahc ca chng ta phi lun vn l cc gi thuyt, nhng, trong nhiutr ng h p quan tr ng, ta c th tm ra liu mt gi thuyt m i cu vith n mt gi thuyt c hay khng. V nu chng khc nhau, chng sdnn cc tinon khc nhau, nhng ci th ng c th c kim tra v mt thc nghim; v trn c s ca mt th nghim then cht nh vy,i khi chng ta c th tm ra l l thuyt m i dn n cc k t qu tho mn n i l thuyt c s p . Nh th ta c th ni r ng trong tm kimchn l, chng ta thay th s chc chn khoa hc bng tin b khoahc. V cch nhn ny v ph ng php khoa hc c s pht trin cakhoa hc lm vng thm. V khoa hc khng pht trin bng mt s tchlu t t mang tnh bch khoa th ca thng tin c bn, nh Aristotlengh , m bng mt ph ng php cch mng h n nhiu; n tin bb i cc t ng to bo, b i s tin t i ca cc l thuyt m i v r t l th ng(nh l thuyt cho r ng trit l khng phng, hay khng gian metricl khng phng), v b i s lt cc l thuyt c.

Nhng cch nhn ny vph ng php khoa hc c ngh a34 r ng trongkhoa hc khng c tri th c, theo ngh a m Plato v Aristotle hiu t


18/431


ny, theo ngh a m n ng tnh cui cng; trong khoa hc, chng takhng bao gi c l do tin r ng chng ta t chn l. Ci mchng ta th ng gi l tri thc khoa hc, th ng th ng, khng l trithc theo ngh a ny, mng h n l thng tin v cc gi thuyt cnhtranh khc nhau v cch trong chng ng vng i v i cc kimnghim khc nhau; n l, dng ngn ng ca Plato v Aristotle, thng tinv ki n khoa hc m i nht v c kim chng tt nht. Cch nhnny, h n na, cn c ngh a l chng ta khng c cc chng minh trongkhoa hc (tr , tt nhin, ton hc thun tu v logic). Trong cc khoa hcthc nghim, m ch ring chng c th cung c p cho chng ta thng tinv thgi i trong chng ta sng, khng c cc chng minh, nu chngta hiu chng minh l mt l lxc l p mt ln v cho mi mi s ngn ca mt l thuyt. (Ci c th xy ra, tuy vy, l s bc b cc lthuyt khoa hc). Mt khc, ton hc thun tu v logic, cc mn cho php cc chng minh, khng cho chng ta thng tin v th gi i, m ch pht trin cc cng c m t n. Nh th chng ta c th ni (nh ti ch ra n i khc35): trong chng mc m cc khng nh khoa hcni n th gi i kinh nghim, chng phi c th b bc b; v trong

chng mc chng khng th b bc b, chng khng nin th gi ikinh nghim. Nhng, tuy chng minh khngng vai tr no trong cckhoa hc thc nghim, l lvn cng vai tr36; tht vy, vai tr ca nt nht cng quan tr ng nh vai tr ca quan st v th nghim.

Vai tr ca ccnh ngh a trong khoa hc, c bit, l cng r t khcv i ci Aristotle ngh n. Aristotle dy r ng trong mt nh ngh achng tau tin ch ra bn cht c l bng t tn cho n v sauchng ta m t n v i s gip ca cng thc nh ngh a; ng nh trong mt cu bnh th ng ging nh Con ch con ny l nu,u tinta ch ra mt s vt nht nh bng cch ni con ch con ny, v saum t n nh l nu. V ng dy r ng bng cch m t bn cht nh vy cho t cn c nh ngh a, chng ta cng xcnh hay gii thch ngh a37 ca t y. Cho nn,nh ngh a c mt th i tr l i cho hai cu hiquan h r t mt thit v i nhau. Mt cu hi l N l g?, th d, conch con l g?; n hi bn cht no c biu th b i t c nhngh a. Cu hi khc l N c ngh a g?, th d, con ch con ngh a lg?; n hi v ngh a ca ca mt t (c th l, ca t biu th bncht). Trong ng cnh hin ti, khng cn thit phn bit hai cu hiny;ng h n, quan tr ng thy chng c g chung; v ti mun, c bit, lu n s thc r ng c hai cu hi c nu ln b i t ng bn tri v c tr l i b i cng th c nh ngh a ng bn phi trong


19/431

TRIT HC SM TRUY N14

nh ngh a. S thc ny c tr ng cho cch nhn bn cht lun, m ph ng php khoa hc v nh ngh a khc v i n mt cch trit .

Trong khi chng ta c th ni r ng din gii bn cht lun c mtnh ngh a mt cch bnh th ng, tc l, t tri qua phi, ta c th nir ng mt nh ngh a, nh c dng bnh th ng trong khoa hc hini, phi c c t cu i n u, hay t phi sang tri; v n bt u bng cng thc nh ngh a, v yu cu mt ci nhn ngn cho n. Nh th cch nhn khoa hc v nh ngh a Mt con ch con l mt con chnon c th l n tr l i cho cu hi Chng ta s g i mt con ch nonl g? h n l mt tr l i cho cu hi Mt con ch conl g?. (Cc cu hi

nh S sng l g? hay H p dn l g? khngng vai tr no trongkhoa hc). Vic s dng mt cch khoa hc ca cc nh ngh a, ctr ng b i cch ti p cn t phi sang tri, c th c gi l s din giiduy danh [coi tr ng tn]ca n, ng c li v i din gii Aristotlian hay bn ch t lun38 ca n. Trong khoa hc hin i, ch c39 cc nh ngh aduy danh xut hin, tc l cc k hiu tc k hay cc nhn c a vonhm ct ngn mt chuyn di. V ta c th thy ngay t iu ny r ngcc nh ngh a khng ng vai tr r t quan tr ng no trong khoa hc. Vcc k hiu tc k lun c th, tt nhin, c thay bng cc din t dih n, bng cng thc nh ngh a, ci m ni din. mt vi tr ngh p iu ny c th lm cho ngn ng khoa hc ca chng ta r t r mr, nng n; ta mt th i gian v ph giy.* Nhng chng ta khng bao gi mt mt mu thng tin thc s no. Tri thc khoa hc ca chng ta,theo ngh a m t ny c th c dng mt cch thchng, vn honton khng b nh h ng nu ta loi bmi nh ngh a; nh h ng duynht l ln ngn ng ca chng ta, n smt, khng phi s chnh xc40,m ch l s ngn ngn, tnh khc chit. (iu ny khng c coi l c ni trong khoa hc khng c th c nhu cu thc tin c p bch ara cc nh ngh a, v mc ch ngn gn). Kh c th c mt s tring c l n h n tri ng c gia cch nhn ny vvai tr do ccnh ngh ang, v cch nhn ca Aristotle. V ccnh ngh a bn cht lun caAristotle l cc nguyn l t mi tri thc ca chng ta c dn ra;nh th chng cha tt c tri thc ca chng ta; v chng c dng thay mt cng thc di cho mt cng thc ngn. Ng c li v i iu ny,cc nh ngh a khoa hc hay duy danh khng cha bt c tri thc no,thm ch bt c kin no; chng khng lm g ngoi vic a ra ccnhn tc k tu ; chng ct ngn mt cu chuyn di.

* v chc chn kh hiu na nh tc gigii thch ngay sau.


20/431


Trn thc tin, cc nhn ny c s hu ch l n nht. thy iu ny,ta ch cn xt cc kh khn cc k c th ny sinh nu mt nh vi khunhc, mi khi ng ni vmt loi vi khun no, phi l p li ton bmt v n (bao gm cc ph ng php nhum mu, v.v., theo n c phn bit v i mt s loi t ng t). V ta cng c th hiu, bng mtxem xt t ng t, v sao n li r t th ng b qun, thm ch b i cc nhkhoa hc, r ng ccnh ngh a khoa hc phi c c t phi sang tri,nh c gii thch trn. V phn l n ng i ta, khiu tin nghin cumt khoa hc, th d vi khun hc, phi c tm ra ngh a ca cc thutng k thut m i ny m h i mt. Theo cch ny, h thc s hc nhngh a t tri sang phi, thay mt chuyn r t di bng mt chuyn r tngn, c nh n l mt nh ngh a bn cht lun. Songy ch n thunl mt s tnh c tm l, v mt nh gio hay mt tc gi ca mt cunsch gio khoa qu thc c th tin hnh hon ton khc; tc l, ng ta cth a ra mt thut ng k thut ch sau khi nhu cu vn ni ln41.

Chon y ti th cho thy r ng cch s dng khoa hc hay duydanh ca cc nh ngh a l hon ton khc v i ph ng php bn chtlun v nh ngh a ca Aristotle. Nhng cng c th chng t r ng bn

thn cch nhn bn cht lun v ccnh ngh a n gin khng th ngvng c. khng ko dion lc ny qung42, ti sph phnch hai hc thuyt bn cht lun; hai hc thuyt c tm quan tr ng b i vmt vi tr ng phi hin i c nh h ng vn da vo chng. Mt lhc thuyt b truyn v tr c gic tr tu, v ci khc l hc thuyt r t ph bin r ng ta phi nh ngh a cc thut ng ca chng ta, nu ta mun lchnh xc.

Aristotle cng v i Plato cho r ng chng ta c mt nng lc, tr c gictr tu, nh n chng ta c th hnh dung ra cc bn cht v tm ranhngh a no lnh ngh a ng, v nhiu nh bn cht lun hin i l pli hc thuyt ny. Cc trit gia khc, theo Kant, cho r ng chng ta khngc bt c th g thuc loi . kin ti l chng ta c th sn sng thanhn r ng ta c ci g c th c m t nh tr c gic tr tu; haychnh xc h n, mt vi trong s nhng kinh nghim tr tu ca chng tac th c m t nh vy. Bt c ai hiu mt t ng, hay mt quanim, hay mt ph ng php s hc, th d, ph ng php nhn, theongh a l anh ta c cm nhn v n, c th c ni l hiu s vic mt cch tr c gic; v c v skinh nghim tr tu thuc loi . Nhng,mt khc, ti khng khng r ng cc kinh nghim ny, d c quan tr ngn u cho n lc khoa hc ca chng ta, chng bao gi phc v cho s xc l p tnhngn ca bt c t ng hay l thuyt no, du cho ai


21/431

TRIT HC SM TRUY N16

c th cm thy r rngn u, r ng n phi ng, hay r ng n l hinnhin43. Cc tr c gic nh vy khng thphc v ngay c nh mt l l,mc d chng c th c v chng ta tm ra cc l l. V ng i khc no c thc mt tr c gic r r t ht nh vy r ng l thuyt l sai. Con ng ca khoa hc c lt bng cc l thuyt b vt b nhng ci mtth i c tuyn b l hin nhin; th d, Francis Bacon nho bngnhng ng i t chi chn l hin nhin r ng mt tr i v cc sao quayquanh trit, ci hin nhinng yn. Tr c gic khng nghi ng gng mt vai tr to l n trong i sng ca mt nh khoa hc, ht nh nng trong cuc sng ca mt nh th . N dn ng tan nhng khm

ph. Nhng n cng c th dn ng tan nhng tht bi. V n lunvn l chuyn ring t ca ng ta, c th ni nh vy. Khoa hc khnghi lm sao ng ta nhn c cc t ng, n ch quan tmn cc l l c th c mi ng i kim tra. Tr c kia Gauss, nh ton hc v i, m t tnh tr ng ny r t rnh mch khi ng la ln: Ti c k t qu;nhng ti khng bit mnh c c n ra sao. Tt c iu ny p dng,tt nhin, cho hc thuyt ca Aristotle v tr c gic tr tu ca ci gi lcc bn cht44, hc thuyt c Hegel, v trong th i i ca chng ta c E. Husserl v r t ng hc tr ca ng, truyn b; v n biu th r ng tr c gic tr tu v cc bn cht hay hin t ng hc thun tu,nhHusserl gi n, l mt ph ng php chng ca khoa hc cng khngca trit hc. (Vn c tranh ci nhiu liu n l mt sng chm i,nh cc nh hin t ng hc thun tu ngh , hay c l l mt bin th cach ngh a Cartesian hay chngh a Hegel, c th c gii quyt ddng;n l mt bin thca chngh a Aristotle).

Hc thuyt th hai cn ph phn thm ch c cc quan h quan tr ngh n v i cc quanim hin i; nc bit lin quan t i vn ca ch ngh a ngn t [verbalism: ch i ch, ni sung]. T Aristotle, c bit r ng ri r ng ta khng th chng minh mi mnh , v r ng n lc lm vy s b s p v n s ch dn n mt s hi quy v tn cacc chng minh. Nhng c ng45 ln, hin nhin, r t nhiu tc gi hini c v khng nhn ra r ng n lc t ng t xcnh ngh a cami thut ng ca chng ta, theo cng cch, s dn n mt s hi quyv tn ca ccnh ngh a. on sau t Plato To-Dayca Crossman lc tr ng ca mt cch nhn m do quan h lin quan c nhiu trit gia ng th i danh ting cho lng, th d, nh Wittgenstein46: nu takhng bit chnh xc ngh a ca cc t chng ta dng, chng ta khngth tho lun bt c th g mt cch thun l i. Hu ht cc l lv ch mtrn tt c chng tau ph th i gian ch yu l do s thc r ng mi


22/431


chng tau c ngh a m h ring ca mnh cho cc t ta dng v gi s r ng cci th ca chng ta cng dng chng theo cng ngh a. Nuta nh ngh a cc thut ng ca mnhbt u, chng ta c th c cctho lun thun l i h n nhiu. V li, ta ch cn c cc nht boquanst thy r ng tuyn truyn (t hin i t ng ng v i thut hng bin) ph thuc ch yu vo thnh cng ca n v lm ln ln ngh a ca cct. Nu cc chnh tr gia b lut buc phi nh ngh a bt c thut ng no hmun dng, h smt hu ht sc li cun ph bin ca h, cc bi ni ca h sngn h n, v nhiu s bt ng ca h s t ra l thuntu l i sung.on ny l r t c tr ng cho mt trong ccnh kin tac do Aristotle, chonh kin r ng ngn ng c th c lm cho chnhxc h n bng s dng ccnh ngh a. Hy xem liu iu ny c tht s lm c khng.

Th nht, ta c th thy r rng l nu cc chnh tr gia (hay bt c aikhc) b lut buc phi nh ngh a bt c thut ng no hmun dng,cc bi ni ca h s khng ngn h n, m s di v tn. V mt nhngh a khng thxc minh ngh a ca mt t nhiu h n cht no mt suydn logic47 c th xc minh s ngn ca mt mnh ; c hai ch c

thd i vn lui li. Suy dn d i vn chn l quay li cho cc tin ,nh ngh a d i vn ngh a quay li cho cc t nh ngh a (tc l, cct to thnh cng thc nh ngh a). Nhng cc t ny, v nhiu l do48,chc li m h v ln ln ht nh cc t ta xut pht v i; v trong mitr ng h p, n l t ta phi i nh ngh a chng; vic dn n cc t m i cng phi c nh ngh a. V vn vn, chon v tn. Ta thy li hi r ng mi thut ng ca chng ta phi c nh ngh a l khngth ng vng ht nh i hi r ng mi mnh ca chng ta phi cchng minh.Thot nhn, ph phn ny c th c v khng cng bng. C th nir ng ci m ng i ta ngh n, nu h i ccnh ngh a, th lloi b tnh nh p nhng r t th ng gn v i cc t nh49 nn dn ch, t do,ngh a v, tn gio, v. v.; r ng r rng l khng th nh ngh a tt c cc t ca chng ta, nhng c th nh ngh a mt s ca cc t nguyhim h n ny cn th thi c mc th; v r ng cc t nh ngh a ch cn c ch p nhn, tc l, chng ta phi dng li sau mt hay hai b c trnh mt s hi quy v tn. S bin h ny, tuy vy, l khng th ng vng. Phi th nhn, cc t c nhc t i l cc t b dng sainhiu. Nhng ti ph nhn r ng n lc nh ngh a chng c th cithin vn . N ch c th lm cho vn ti i. R ng bng nh ngh acc t ca h ngay c mt ln, vcc t nh ngh a khng xcnh,


23/431

TRIT HC SM TRUY N18

cc chnh tr gia s khng c kh nng lm cho cc bi ni ca h ngnh n, l r rng; v bt c nh ngh a bn cht lun no, tc l ci nhngh a cc thut ng ca chng ta (ng c li v i ci theo thuyt duy danha ra cc thut ngm i), c ngh a thay mt cu chuyn di cho mt cuchuyn ngn, nh chng ta thy. Ngoi ra, n lc nh ngh a ccthut ng ch lm tng s m h v lm ln. V do chng ta khng th yu cu tt c cc t nh ngh a phi c nh ngh a khin l t chng,mt chnh tr gia hay trit gia lu lnh c thddng thomn yu cu v nh ngh a. Nu c hi ng c nh ni g bng nn dn ch, th d,ng ta c th ni s cai tr ca ch chung hay s cai tr ca tinh thn

ca nhn dn; v v by gi ng cho mt nh ngh a, v nh th tho mn cc chun mc cao nht v s chnh xc, khng ai cn dm ph phn ng ta na. V, qu thc, lm sao ng ta c th b ph phn, vihi r ng s cai tr hay nhn dn hay ch hay tinh thn n l tchng phi c nh ngh a, li t chng ta ln chnh con ng t i mthi quy v tn cho nn mi ng i s l ng l a n ra? Nhng nu phia n ra bt ch p tt c iu ny, th n c th tho mn cng d dngngang vy. Mt khc, mt s ci ln v vn liu nh ngh a c chnhxc, hayng, ch c thdn n tranh ci v t ng. Nh th cch nhn bn cht lun v nh ngh a s p , ngay cho d ln khng, v i Aristotle, n lc thit l p cc nguyn l v tri thc cachng ta, m ch a rai hi hnh nh khim tn h n r ng ta phi xcnh ngh a ca cc t ca chng ta.

Nhng khng nghi ng g, i hi r ng chng ta ni r rng v khngm h l r t quan tr ng, v phi c tho mn. Cch nhn duy danh cth thomn n? V thuyt duy danh c th thot khi hi quy v tn?

N c th. i v i l p tr ng duy danh khng c kh khn t ngngv i hi quy v tn. Nh ta thy, khoa hc khng dng ccnh ngh anhm xcnh ngh a ca cc t ca n, m ch a ra cc nhn tck thun tin. V n khng ph thuc vo ccnh ngh a; mi nh ngh ac th c bqua m khng c mt mt thng tin c truyn t. Suyra t iu ny r ng trong khoa hc, t t c cc t [thut ng ] m chng tatht s cn phi l cc t khng c nh ngh a. Th th lm sao cckhoa hc chc chn v ngh a ca cc thut ng ca chng? Cc tr l ikhc nhau cho cu hi ny c g i 50, song ti khng ngh r ng btc tr l i no trong s l tho mn. Tnh hnh c v l th ny. Ch ngh a Aristotle v cc trit l lin quan ni cho chng ta t lu r ngquan tr ng th no c c hiu bit chnh xc v ngh a ca ccthut ng ca chng ta m chng tau c chiu h ng tin vo. V


24/431


chng ta ti p tc bm cht vo tniu ny bt ch p s tht khng th nghi ng r ng trit hc, trong hai m i th k lo lng v ngh a cacc t ca n, l khng ch y r y ch ngh a ngn t m cng m hvnh p nhng kinh khng, trong khi mt khoa hc nh vt l hc hu nh khng h lo lng v cc thut ng v ngh a ca chng, m thay volo v cc s thc, t chnh xc cao.iu ny, chc chn, phi coinh biu th r ng, d i nh h ng Aristotlian, tm quan tr ng ca ngh a ca cc thut ng b thi phng cc k. Nhng ti ngh n biuth thm ch nhiu h n. V s t p trung ny vo vn ngh a khng ch khng thit l p s chnh xc; bn thn n l ngun ch yu ca tnh m h, nh p nhng, v ln ln.

Trong khoa hc, chng ta cn thn sao cho cc mnh ta a rakhng bao gi c ph thuc vo ngh a ca cc thut ng ca chngta. Ngay c n i cc thut ng c nh ngh a, ta khng bao gi th dnra bt c thng tin no t nh ngh a, hay t c s cho bt c l lnoda vo n.y l l do v sao cc thut ng ca chng ta gy ra t r c r in vy. Chng ta khng cht qu nng ln chng. Ta c gng gn chochng tr ng l ng cng t cng tt. Chng ta khng coi ngh a ca

chng qu nghim tc. Chng ta lun thc c r ng cc thut ng camnh l h i m h (v ta hc dng chng ch trong ccng dngthc tin) v tat s chnh xc khng bng cch gim b t vng na tica tnh m p m , m ng h n bng gi kho trong phm vi , bngdin t cn thn cc cu ca chng ta sao cho cc bng kh d ca ngh a ca thut ng ca chng ta khng quan tr ng g c. y l cch tatrnh tranh ci v t ng.

Quanim r ng tnh chnh xc ca khoa hc v ca ngn ng khoahc ph thuc v s chnh xc ca cc thut ng ca n chc chn l r tc vh p l, nhng tuy nhin, ti tin, ch n thun l mt nh kin. S chnh xc ca mt ngn ng ph thuc, ng h n, ch vo s thc l ncn thn ng cht nng nhim v phi l chnh xc ln cc t ca n.Mt t nh n ct hay gi chc chn l r t m h. (Mt i ct phicao bao nhiu c th gi l n ct? Khng kh phi chuyn ngnhanh th no c gi l gi?) Tuy vy, i v i nhiu mc chca nha cht, cc t ny l hon ton chnh xc; v cho cc mcch khc, khi cn n mt phn bit cao h n, ng ta lun c th niccn cao gia 4 v 30 b (feet) hay gi c tc gia 20 v 40 dmmt gi . V l p tr ng trong cc khoa hc chnh xc h n cng t ng t.Trong cco l ng vt l, th d, chng ta lun cn thn xem xt dim trong c th c mt li; v s chnh xc khng ct n lc gim


25/431

TRIT HC SM TRUY N20

b t di ny xung bng khng, hay vic gi b r ng khng c di nonh vy, mng h n s tha nhn n mt cch t ng minh.

Ngay c khi mt thut ng gy ra r c r i, nh th d t tnh ngth i trong vt l hc, khng phi v ngh a ca n khng chnh xc haym h, mng h n b i v l thuyt tr c gic no khin chng tacht nng ln thut ng qu nhiu ngh a, hay ngh a qu chnh xc,h n l qu t. Ci m Einstein tm thy trong phn tch ca ng v tnhng th i l, khi ni v cc s kin ng th i, cc nh vt l a ra mtgi thit sai ci khng thb thch thc gi nh cc tn hiu c tc vhn. Li khng phi l chng khng c ngh a g, hay ngh a ca chng

m h, hay thut ng khng chnh xc; ci Einstein tm thy, ngh n, l s loi bmt gi thit l thuyt, khng c nhn ra chon nay b i v s hin nhin tr c gic ca n, c th loi bmt kh khn ny sinh trong khoa hc. Cho nn, chng ta thc s khng lin quannvn ngh a ca mt thut ng, mng h n n s ngn ca mtl thuyt. R t khng chc l n sdn n nhiu nu gi nh ai btu, ngoi mt vn vt l xcnh,ci thin khi nim v tnhngth i bng phn tch ngh a c bn ca n, hay thm ch bng phn tchcc nh vt l thc smun ni g khi hni vs ng th i.Ti ngh chng ta c th hc t th d ny r ng chng ta khng nnth n u hayn [th i qua cu tr c khin v i n]. V ti cngngh r ng bn tm v i cc vn v ngh a ca cc t, nh tnh m h v nh p nhng ca chng, chc chn khng th c bin minh bng cukhn n th d ca Einstein. Mt mi bn tm nh vy, ng h n, davo gi thit r ng phn l n ph thuc vo ngh a ca cc thut ng cachng ta, v r ng chng ta thao tc v i ngh a ny; v v th phi dnn ch ngh a ngn t v tnh kinh vin. T quanim ny, chng ta cth ph phn mt hc thuyt ging ca Wittgenstein51, ng i cho r ngtrong khi khoa hc kho st cc vn vs thc, cng vic ca trit hcl lm r ngh a ca cc thut ng, bng cchy thanh lc ngn ng ca chng ta, v loi b cc cu ngn ng. c tr ng ca cc quanim ca tr ng phi ny l chng khng dn n bt c chui l l noc th c ph phn mt cch duy l; tr ng phi v thdin thuyt cc phn tch52 tinh tca n ch ring cho gi i b truyn nhca ng i cth gio. iu ny d ng nh g i r ng bt c s bn tm no v i ngh a c xu h ng dn n k t qu r t in hnh ca ch ngh a Aristotle:trit hc kinh vin v chngh a thn b.

Hy xem xt ngn ngn hai k t qu in hnh ny ca ch ngh aAristotle ny sinh ra sao. Aristotle khng khng r ng s chng t hay


26/431


27/431

TRIT HC SM TRUY N22

Plato. Mc ch ch yu ca ci c ni vc hai ng lcho thyvai tr m h ng trong s ni ln ca ch ngh a lch s v trongcuc u tranh chng li x hi m , vcho thy nh h ng ca h ncc vn ca th i i ring ca chng ta-n s ni ln ca trit hcsm truyn ca Hegel, chaca ch ngh a lch s v ch ngh a ton tr hin i. Cc din bin gia Aristotle v Hegel khng h c bn lun y. lm bt c th g ging nh s cng bng cho chng, ch t cnn mt cun sch khc. Trong vi trang cn li ca ch ng ny, tuyvy, ti scgng trnh by s qua giaion ny c th c din gii rasao d i dng xungt gia x hi m v x hi ng.

Xungt gia s t bin Platonic-Aristotlian v tinh thn ca Th h V i, ca Pericles, ca Socrates, v ca Democritus, c th tm thy duvt sut cc th i k. Tinh thn ny c bo tn, t nhiu thun khit,trong phong tro ca cc Cynic, nhng ng i, ging nhng ng i C c banu, thuyt ging tnh anh em ca con ng i, c h ni v i lngtin mt thn trong c ng v lm cha ca Cha. ch ca Alexander cng nh ca Augustus b cc t ng nynh h ng, u tin hnhthnh Athensquc ch ngh a ca Pericles, v n lun c khch l b i s g p g gia Ty vng. R t c th l cc t ng ny, v c l bn thn phong tro Cynic, cng nh h ng n s ni ln ca oC c.

kh i u ca n,o C c, ging nh phong tro Cynic, phni Ch ngh a duy tm tr thc Plato ho v thuyt duy l tr ca cc hcgi tn gio chuyn nghi p, nhng ng i uyn bc. (Ng i che giunhng th ny khi ng i sng sut v thn tr ng v tit lchng chonhng k kh di). Ti khng nghi ng r ng, mt phn, n l mt s phn i chng li ci c th c m t nh ch ngh a Plato Do Thitheo ngh a r ng55, s tn sng Th ng v L i ca Ngi. V chc chnl mt s phn i chng li ch ngh a b lc Do Thi, chng li cc cmk b lc cng nhc v v ngh a, v chng li tnhc chim b lc ct biu hin, th d, trong hc thuyt v dn tc c chn, tc l trongmt din gii vTh ng nh mt thn b lc. Mt s nhn mnh nh vy n cc lut b lc v s thng nht b lc hnh nh l c tr ngkhng phi ca mt x hi b lc nguyn thu m l ca mt n lc tuytvng phc hi v lm ngng cc dng c ca i sng b lc; v trongtr ng h p ca dn Do Thi, n c v nh bt ngun nh mt phnng i v i tc ng ca s xm chim ca Babylon ln i sng DoThi. Nhng snhi v i phong tro ny tin n mt s cng nhc l nh n ta thy mt phong tro khc hnh nh hnh thnh cng th i, v n to


28/431


ra cc t ng nhno ch ngh a ging v i phn ng li ca ThhV i i v i s tan r ca ch ngh a b lc Hy L p. Qu trnh ny, hnhnh, t l p li khi s c l p Do thi cui cng b Rome ph hu. N dnt i mt s li gio m i v su sc h n gia hai gii php kh d ny, s quay li v i b lc, nh c ng i Do Thi chnh thngi din, v ch ngh a nhno ca gio phi m i ca nhng ng i C c, gio phi bao gm c nhng ng i d man (hay nhng ng i khng theoo no)cng nh cc n l. Chng ta c th thy t Acts56 cc vn ny c p bch ra sao, vn x hi cng nh vn dn tc. V chng ta cng cth thy iu ny t s pht trin ca dn Do thi na; v phn bo th ca n phn ng li v i cng thch thc do phong tro khc tin nlm ngng v lm ho hnh thc b lc ca i sng ca h, v do s bm cht vo cc lut ca h v i mt s kin tr c th nhn c s ch p thun ca Plato. C th hu nh khng c nghi ng r ng s phttrin ny, ging s pht trin ca cc t ng ca Plato, c gy cmhng b i mt s phn khng mnh i v i tn iu m i ca x hi m ;trong tr ng h p ny, ca o C c.

Nhng s song song gia tn iu ca Th h V i, c bit ca

Socrates, v tniu ca o C c banu cn su h n na. t c nghing r ng sc mnh ca nhng ng i C c banu nm dng khoc ca h. N nm s thc r ng h t chi ch p nhn yu sch caRome r ng n c quyn bt cc thn dn ca n hnhng ng c lil ng tm ca h57. Nhng ng i C c t v o, nhng ng i t chicc yu sch ca k mnh a ra cc chun mc v quyn, chuau khv cng s nghi p m v n Socrates cht.

R rng l nhng vn ny thayi ng k khi bn thn nimtin C c gio tr nn hng mnh ch Roman. Cu hi ny sinhliu s cng nhn chnh thc ny ca Nh th C c gio (v t chcmun h n ca n theo m hnh ca Tn-Platonic-Chng-Nh th 58 caJulian ng i b o) c phi l mt n c c chnh tr ti tnh t phachnh quyn cai tr , ngh ra ph v nh h ng o c gh g m camt tn gio bnhng - mt tn gio m h th mt cch v vng chin u v i bng v lc cng nh bng ln n l v thn v nghch o,hay khng. Ni cch khc, cu hi ny sinh liu (c bit sau Julian)Rome khng thy cn thit phi p dng l i khuyn ca Pareto, l idng tnh cm, khng ph sc lc trong cc n lc v ch ph hu chng, hay khng. Cu hi ny l kh tr l i; nhng n chc chnkhng thb gt bbng cu khn (nh Toynbee lm59) n tri gic lchs ca chng ta ci r n chng ta chng li vic quy cho, th i k ca


29/431

TRIT HC SM TRUY N24

Constantine v nhng ng i theo ng, ccng c v lim s lith i, tc l, ccng c ho h p h n v i thiPh ng Ty hin ica ring chng ta i v i cuc sng. V chng ta thy r ng ccng c nh vy c by tmt cch cng khai v tr tr n, hay chnhxc h n, mt cch khng xu h, ngay t th k th nm tr c cngnguyn, b i Cristias, lnh t ca Ba m i Bo cha; v cc tuyn b t ng t c th thy th ng xuyn trong lch s ca trit hc Hy L p60.D iu ny c th no i na, kh c th nghi ng l v i s khng b ca Justiniani v i nhng ng i khng theoo C c, nhng ng itheo d gio, v cc trit gia (nm 529 sau C.N.), th i k en ti bt u.

Nh Th i theo ch ngh a ton tr Platonic-Aristotlian, mt s pht trinln n nh im To d gio (Inquisition). L thuyt ca To d gio,c bit h n, c th c m t l hon ton Platonic. N c trnh bytrong ba cun cui ca Laws, n i Plato cho thy r ng l ngh a v ca ccnh cai tr chn dt bo v cu ca h v i mi gi bng duy tr tnhcng nhc ca cc lut vc bit ca cc t p qun v l thuyt tn gio,cho d hc phi git ch si, ng i [si] c thphi tha nhn l ng il ng thin v ng knh m l ng tm bnh hon ca ng i y ngtic khng cho php anh ta ciu tr c e do ca k mnh.Mt trong nhng phn ng c tr ng i v i cng thng ca nn vnminh trong th i i ring ca chng ta l, ch ngh a c on c chol C c ca Th i Trung c , trong cc gi i tr thc nht nh, tr thnh mt trong cc mt th i th ng m i nht hin nay61. iu ny,khng nghi ng g, l do khng ch s l t ng ho ca mt qu kh qu thc hu c v hi nh p h n, m cng do mt mt s phn n c th hiu c chng li thuyt bt kh tri hin i ci lm tng s cngthng ny qu mc. Ng i ta tin Th ng cai tr thgi i. Lng tin nyhn ch trch nghim ca h. Lng tin m i r ng bn thn h phi cai tr to ra cho nhiu ng i mt gnh nng trch nhim gn nh khng th chu ng ni. Tt c iu ny phi c tha nhn. Nhng ti khngnghi ng r ng Th i Trung c, ngay c t quanim ca o C c, khng c cai tr tt h n cc nn dn ch Ph ng Ty ca chng ta. Vchng ta c th c trong cc Sch Phc m r ng ng i sng l p raoC c c mt tin s lut no hi v tiu chun theo phn bit gia mt din gii ng v sai v l i ca Ngi. Ngi tr l i bng k mt truyn ng ngn v linh mc v ng i Levite, c hai, trngthy mt ng i b th ng cc k au n, l i r sang bn khc,trong khi ng i dn Samaritan bng b vt th ng cho anh ta, v chm locc nhu cu vt cht cho anh ta. Truyn ng ngn ny, ti ngh , phi


30/431


c nhng ng i C c nh li nhng ng i ao c khng ch chomt th i khi Nh Th cm quyn t do v l ng tm, m c mt th itrong, d i con mt v v i thm quyn ca Nh Th , s n p khngk xit dn ng i dnn tuyt vng. Nh mt bnh lun cm ngv ni au kh ca ng i dn trong nhng ngy v, ng th i, v gio l C c ca Trung c hc lng mn ang r t th i th ng hinnay gio l mun g i li nhng ngyy, c th trch dn y mt ont cun Rats, Lice, and History62 [Chut, Ch y r n, v Lch s ] ca H.Zinsser, trong ng ni v cc bnh dch ca chng cung nhy [ma]trong Th i Trung c, c bit n nh iu nhy ca St. John, iunhy ca St. Vitus, v.v. (Ti khng mun vin dn Zinsser nh mtchuyn gia c thm quyn vTh i Trung c - khng cn phi lm vy vcc s vic ang c nin hu nh khng cn tranh ci. Nhng cc bnh lun ca ng c vn phong him c v lk vng i Samaritan thctin- vmt thy thuc l n v nhn hu). Nhng c n c p tnh lny, tuykhng phi khng c nghe thy cc th i k tr c, tr nn phbintrong v ngay sau cnh cng cc khng khi p ca ci Cht en. Phnnhiu, chng cung nhy ma khng by t c tr ng no m chng ta

gn v i cc bnh dch truyn nhim ca h thng thn kinh. C v, ngh n, chng ging nh ch ng cung lon i chng, do khng b v tuyt vng gy ra, trong cc dn c b p b c, b ch t i, v b kh n kh n m c hu nh ngy nay khng th t ng t ng n i. Thm vo s cng cc ca chin tranh lin min, s tan r chnh tr v x hi, l taiho ca cn bnh khng trnh c, b him, v ch t. Loi ng i ng b v nh th b mc k t vo mt th gi i khng b v him nguy mkhng c s bo v no chng li n. Thn thnh v ma qu l ccquan nim sinhng i v i con ng i ca nhng ngy nhng ng ico rm li d i cc tai hom h tin l do cc lc siu nhin pt. iv i nhng ng i suy s p d i s cng thng chng c ng no tr n thot tr s n nu h ng ni ca s lon tr m, trong hon cnhca th i , i theo h ng ca s cung tn tn gio. Sau Zinsser ti ptc nu ra vi s t ng t gia cc s kin ny v cc phn ng nht nhca th i i chng ta trong, ng ni, cc chng cung lon kinh tvchnh tr c thay th cho cc chng cung lon tn gio ca cc th itr c; v sauim ny, ng tng k t m t c tr ng ca ng v ng idn sng trong nhng ngy ca ch ngh a c on nh mt dnc b khng b lm khi p s v cng cc, dn c suy s p d i s cng thng ca gian kh v nguy him hu nh khng th tin ni. Cn phi hi thino l C c h n, thi c ao quay li s hi ho v


31/431

TRIT HC SM TRUY N26

thng nht nguyn vn ca Th i Trung c, hay thimun dng l trgii phng loi ng i khi bnh dch hch v p bc?

Nhng ch t mt phn no ca Nh Th c on Th i Trung c thnh cng lm danh ch ngh a nhno thc tin nh vy l tr ntc, l c tr ng ca ch ngh a Epicurus, v ca nhng ng i ch mun nhi y bng h nh nhng con th. Cc t ch ngh aEpicurus, ch ngh a duy vt, v ch ngh a kinh nghim, tc l, trithc ca Democritus, mt trong nhng ng i v i nht ca Th h V i, bng cch ny tr thnh t ng ngh a ca s i bi, v Ch ngh a Duy tm ca Plato v Aristotle c tng bc nh mt loi o

C c tr c Jesus Christ. Qu thc, y l ngun ca uy quyn bao laca Plato v Aristotle, ngay c trong th i i chng ta, r ng trit l ca h c ch ngh a c on trung c ch p nhn. Nhng khng cqun r ng, bn ngoi phe ton tr , danh ting ca h sng lu h n nhh ng thc tin ca h n i sng ca chng ta. V tuy tn caDemocritus him khi c nh n, khoa hc ca ng cng nh o cca ng vn sng mi cng chng ta.


32/431

CH NG 12: HEGEL V CH NGHA BLC MI

Trit hc ca Hegel, khi, l mt s nghin cucn thn v t duy thm thun mc phn l n n lkhng thhiu c

J. H. STIRLING.

IHegel, ngun ca mi ch ngh a lch s ng i, l mt mn

tr c ti p ca Heraclitus, Plato, v Aristotle. Hegel t c cc th huyn diu nht. Mt nh logic bc thy, l chuyn tr coni v i cc ph ng php bin chng hng mnh ca ng ly ra nhng con th bng x ng bng tht t cc chic m la thun tu siu hnh hc. Nh th, bt u t Timaeusca Plato v thuyt s thn b ca n, Hegelthnh cng chng minh bng cc ph ng php thun tu trit hc (114nm sau Principia ca Newton) r ng cc hnh tinh phi chuyn ngtheo ccnh lut Kepler. Thm ch ng cn hon thnh1 vic suy lun rav tr thc t ca cc hnh tinh, v th chng minh r ng khng c hnhtinh no c thnm gia sao Ho v sao Mc (ng tic, tui khi s ch ca ng l mt hnh tinh nh vy c khm ph ra vi thngtr c ). T ng t, ng chng minh r ng s t ho st c ngh a l lmtng tr ng l ng ca n, r ng cc l thuyt ca Newton v qun tnh vh p dn mu thu n v i nhau (tt nhin, ng khng th thy tr c lEinstein s chng t s ng nh t ca khi l ng qun tnh v h p dn),v nhiu th khc thuc loi ny. R ng mt ph ng php trit hc hngmnh nh vy c coi l nghim tc ch c th c gii thch mt

phn bng s lc hu ca khoa hc t nhinc trong nhng ngy.Mc d s tht l, ti ngh , u tin n khng c coi l tht s nghimtc b i nhng ng i nghim tc (nh Schopenhauer, hay J. F. Fries),khng h trong mi tr ng h p b i cc nh khoa hc nhng ng i, gingDemocritus2, thch tm ra mt quy lut nhn qu duy nht h n l lmvua Ba T. Danh ting ca Hegel c to ra b i nhng ng i thch mts khai tm nhanh vo cc b mt su h n ca thgi i nyi v i nhngtnh cht k thut tn mn ca mt khoa hc m, r t cuc, c th ch lmtht vng hdo s thiu nng lc ca n tit lmi s b n. V mauchng h thy r ng chng g c th c p dng dnh vy i v i btc vn no, vng th i v i s kh khn gyn t ng n vy (tuych l b ngoi), v v i thnh cng nhanh v chc chn song nguy ngan vy, chng g c th c dng r n th th v v i t hun luynkhoa hc v tri thc n vy, v chng g c th cho mt dng v khoa


33/431

TRIT HC SM TRUY N28

hc ngon mc n vy, nh php bin ch ng Hegelian, ph ng php bn thay th cho logic hnh thc cn ci. Thnh cng ca Hegel l kh iu ca th i i bt l ng (nh Schopenhauer 3 m tgiaion ca Ch ngh a Duy tmc) v ca th i i v trch nhim (nhK. Heiden mt c tr ng ca th i i ton tr chngh a hin i); u tin ca tr thc,v mun h n, nh mt trong cc h qu ca n, ca s v trch nhimo c; ca mt th i i m i b kim sot b i ma lc ca cc t khoatr ng, v b i sc mnh ca bit ng [ting lng-jargon].

lm nn lng bn c tr c, khi coi ting lng nh ngh khoatr ng v ra v b n ca Hegel qu nghim tc, ti s trch vi chi tit

gy sng st m ng khm ph ra v m, vc bit v cc quan h gia m v nhit. Ti ht sc cgng th dch cu lng nhng ny t Philosophy of Nature4 [Tri t hc T nhin] ca Hegel cng trung thnhcng tt; ng vit: 302. m thanh l s thayi v iu kin c thca s tch bit ca cc phn vt cht, v v s ph nh ca iu kinny; - n thun l mt s tr u t ng hay mt tnh l t ng l t ng, cthni nh vy, ca c th. Nhng s thayi ny, v vy, bn thnn l ph nh tr c ti p ca s tn ti c th vt cht; ci, v th, l tnhl t ng tht ca lc h p dn v lc ck t c th, tc l -nhit . S lmnng cc vt thpht ra m, ht nh ca cc vt thb p hay b cxt,l s xut hin ca nhit, bt ngun vnhn thc cng v i m thanh. Cvi ng i vn tin vo tnh chn tht ca Hegel, hay nhng ng i vnnghi ng liu b mt ca ng c thkhng l s su sc, s y ca t duy, h n l s tr ng tuch. Ti mun h hy c k cu cui cng cuc thhiu c duy nht- ca trch dn ny, v trong cu ny, Hegel lmnh. V r rng n khng c ngh a g ngoi: S lm nng cc vt th pht ra m .. l nhit cng v i m thanh. Cu hi ny sinh liu Hegella gt mnh, b bit ng gy cm hng ring ca ng thi min, hay liung s p t la gt v lm m mn nhng ng i khc. Ti cm thyva lng r ng l tr ng h p sau,c bit cn c vo ci Hegel vit mt trong cc l th ca ng. Trong bc th ny, vit vi nm tr c khicun Philosophy of Natureca ng xut bn, Hegel nhc n mt cun Philosophy of Naturekhc do Schelling bn tr c y ca ng vit: Ti c qu nhiu vic phi lm v i ton hc php tnh vi phn, hohc, Hegel khoe khoang trong bc th ny (nhng y ch l tr b p),cho mnh b la b i tr b p b m ca Trit hc T nhin, b i s lnmt trit gia ny m khng c hiu bit v s thc .. v b i s lun bnv ch nh ng i u t ng t ng, thm ch cc i u t ng t ng ngun,nh cc t ng . y l mt m t c tr ng r t cng bng v ph ng


34/431

CH NG 12: HEGEL 29

php ca Schelling, tc l, v cch b p b m tr tro m bn thn Hegelsao chp, hayng h n lm tr m tr ng thm, ngay sau khi ng nhn rar ng, nu nn ccc gi thch h p, n c ngh a l thnh cng.

Bt ch p tt c iu ny c v khng chc l Hegel tng c th tr thnh nhn vt c nh h ng nht trong trit hc c nu khng cquyn lc ca nh n c Ph ng sau ng. Tnh c , ng tr thnh nhtrit hc chnh thng u tin ca ch ngh a Ph, c b nhim trongth i k khi phc phong kin sau cc cuc chin tranh Napoleon. Munh n, nh n c cng ng h cc hc tr ca ng (c , v vn ch ccc i hc do nh n c kim sot), vn l t h, h li ng h lnnhau. V mc d ch ngh a Hegel b chnh thc phn i b i hu httrong s h, [song] cc trit gia Hegel-ho chi phi vic dy trit hcv v thmt cch gin ti p chi phi thm ch cc tr ng trung hc cac sut t . (Vcc tr ng i hc ni tingc, cc tr ng ca otheoo Thin cha Roman vn kh nguyn khng b quy r y, nh cchno trong mt tr n lt). Sau khi tr thnh mt thnh cng to l n nh vy lc a, ch ngh a Hegel kh c th khng nhn c s ng h Anh t nhng ng i, ngh r ng mt phong tro hng mnh n vy r t

cuc hn phi c ci g cho m i, bt u tm kim ci Stirling gil B mt ca Hegel . H b li cun, tt nhin, b i ch ngh a duy tmcao c p h n ca Hegel v b i cci hi ca ngi v i o c caoh n, v hcng h i s b dn h p x ng ca cc mnlm nhc [coi]l trio c; v ngay c cc nh Hegelian khim tn h n [cng] xcnhn5 v cc hc thuyt ca h r ng chng l nhng ci ginh cnhng ci phi .. tng c chim li ng tr c cuc cng kch t ccth lc th ng xuyn thch v i cc gi tr tinh thn vo c. Mtvi ng i thc s li lc (ti ngh ch yu n McTaggart) ht sc n lc trong t duy duy tm ch ngh a mang tnh xy dng, mc trnHegel nhiu; nhng hchng i c xa h n vic to ra cc mc tiu chocc nh ph bnh cng xut sc ngang th. V ta c thni r ng ngoiChu u lc a, c bit trong hai m i nm gn y, mi quan tm cacc trit gian Hegel dn dn bin mt.

Nhng nu l nh th, th v sao cn lo vHegel na? Cu tr l i lnh h ng ca Hegel vn cn l mt lc l ng hng mnh, bt ch p s thc r ng cc nh khoa hc chng bao gi cho ng l nhim tc, v r ng(ngoi cc nh tin ho ch ngh a6) nhiu trit gia bt u ht quan tmn ng.nh h ng ca Hegel, vc bit nh h ng ca ting lng nhnghca ng, vn r t mnh trong trit hc o c v x hi v trong cckhoa hc x hi v chnh tr (v i ngoi lduy nht ca kinh thc). c


35/431

TRIT HC SM TRUY N30

bit cc trit gia v lch s, v chnh tr hc, v gio dc vn mc l n d i s thng tr ca n. Trong chnh tr hc, iu ny c chng t mt cch tr m tr ng nht b i s thc l cnh t cc oan Marxist, cngnh phi gia bo th, v phi hu cc oan pht xt, tt c u t c s trit l chnh tr ca h da vo Hegel; cnh t thay chin tranh gia ccquc gia xut hin trong s lch s ch ngh a ca Hegel bng chintranh giai c p, cnh hu cc oan thay n bng chin tranh chng tc,nhng c hai u theo ng mt cch t nhiu c thc. (Phi gia both th ng th ng t c thc h n vmn n ca ni v i Hegel).

Lm sao c th gii thchnh h ng r ng l n ny? nh chnh ca

ti khng phi l i gii thch hin t ng ny m l chin u v i n.Song ti c th a ra vi g i gii thch. V l do no, thm ch ngynay, cc trit gia vn c gi quanh hci g mang khng kh ma thut.Trit hc c coi nhmt loi th l th ng v kh hiu, gii quyt cciu b n m tn gio x l, song khng theo cch c th tit l chong i ngy th , hay cho dn th ng; n c coi l qu thm thu choh, v l tn ng ng v thn hc ca cc bc tr thc, ca ng i c hc vuyn thm. Ch ngh a Hegel kh p v i cc quanim ny mt cchngkhm phc; n chnh xc l ci m loi m tn phbin ny cho r ng trithc phi l. N bit tt c vmi th. N c cu tr l i sn cho mi cuhi. V qu thc, ai c thchc chn r ng cu tr l i l khngng?

Nhng y khng phi l l do chnh cho thnh cng ca Hegel.nhh ng ca ng, v nhu cu chin u v i n, c lc th c hiu tth n nu ta xem xt ngn gn tnh hnh lch s ni chung.

Chngh a c on trung cbt u tan r v i Th i Phc Hng. Song Lc a, i tc chnh tr ca n, ch ngh a phong kin trung c, khng b e do nghim tr ng tr c Cch mng Php. (Phong tro Cicch [Reformation] ch cng c n). Cuc chin u v x hi m li bt u ch v i cc t t ng ca 1789; v mau chng cc ch qunch phong kin cm thy tnh nghim tr ng ca mi nguy him ny. Khivo nm 1815ng phn ng bt u chim li quyn lc ca n Ph,n thy mnh c nhu cu khng khi p vmt h t t ng. Hegel c b nhim thomn yu cu ny, v ng lm vy bng lm sng li cct t ng ca cc k th l n u tin ca x hi m , Heraclitus, Plato, vAristotle. Ht nh Cch mng Php ti khm ph ra cc t t ng btdit ca ThhV i v ca o C c, t do, bnhng, bc i [tnhanh em] ca tt c mi ng i, nh thHegel ti khm ph cc t t ngPlatonic nm ng sau s ni lon chng li t do v l tr. Ch ngh aHegel l s phc hng ca ch ngh a b lc. Tm quan tr ng lch s ca


36/431

CH NG 12: HEGEL 31

Hegel c th thy s thc l ngi din cho mt xch thiu, c th ni nh vy, gia Plato v dng hin i ca ch ngh a ton tr . Hu htcc nh ton tr hin i hon ton khng bit l cc t t ng ca h cth truy nguynn Plato. Song nhiu ng i bit mn n ca h v iHegel, v tt c h u l n ln trong bu khng kh ngt ngt ca ch ngh a Hegel. H c dy tn th nh n c, lch s, v dn tc.(Cch nhn ca ti v Hegel gi nh tr c, tt nhin, r ng ng dingii gio hun ca Plato theo cng cch nh ti lm y, ni cch khc,nh l ch ngh a ton tr , dng nhn hin i ny; v qu thc, c th chng t7, t ph phn ca ngi v i Plato trong Philosophy of Law ca ng, r ng din gii ca Hegel h p v i din gii ca chng ta).

choc gimt ci nhn l t qua ngay vs tn th Plato-ho canh n c, ti s trch vion, ngay c tr c khi bt u phn tch trithc lch s ch ngh a ca ng. Ccon ny cho thy ch ngh a t p th trit ca Hegel ph thuc vo Plato cng nhiu nh ph thuc voFrederick William III, vua n c Ph giai on nguy k ch trong v sauCch mng Php. Hc thuyt ca h cho r ng nh n c l tt c, v cnhn chng l g c; v n c c mi th nh nh n c, s tn ti vt l

cng nh tinh thn ca n.y l thngi p ca Plato, ca ch ngh aPhca Frederick William, v ca Hegel. Ci Phqut c thy Nhn c, Hegel vit8, Nh n c l nim Thn thnh trn trit Vth ta phi tn th Nh n c nh s hin hnh ca Thn thnh trn trit, v xt r ng, nu kh l nh hi T nhin, cn kh h n v vn l nh hi Bn cht ca Nh n c Nh n c l cuc diu hnh caTh ng kh p thgi i. .. Nh n c l tht; v .. thc ti tht l tt yu.Ci l thc l tt yu bt dit. ..Nh n c .. tn ti v mc ch ring can. .. Nh n c l s tn ti thc t, l cuc sng o c c thchin. S chn lc cc l i ni ny c th cho thy ch ngh a Platoca Hegel v s khng khng ca ngn uy quyn o c tuyt ica nh n c, ci bc b mi o c c nhn, mi l ng tm. N, ttnhin, l ch ngh a Plato khoa tr ng v cung lon, songiu ny ch lm hin nhin h n s thc l n k t ni ch ngh a Plato v i ch ngh aton tr hin i.

Ta c th hi liu bng cc s phc v ny v bng nh h ng cangn lch s, Hegel khng chng ts thin ti ca ng hay khng.Ti khng ngh cu hi ny l r t quan tr ng, v n ch l mt phn cach ngh a lng mn ca chng ta m ta ngh qu nhiu d i dng thinti; ngoiiu ra, ti khng ngh l thnh cng chng minh bt c th g, hoc lch s l quan to ca chng ta9; cc gio l nyng h n l


37/431

TRIT HC SM TRUY N32

mt phn ca chngh a Hegel. Nhng chng mc lin quann Hegel,ti thm ch khng ngh r ng ng l ng i c ti. ng l mt tc gi khhiu thu, kh l nh hi. V ngay c ng i bin bch hng hi nht cang phi th nhn10, phong cch ca ng khng hnghi ng g ly taiting. V trong chng mc lin quann ni dung ca vn ng, ng lti cao ch s ni bt thiu c o ca ng. Chng c g trong vn caHegel m tr c ng khng c ni hay h n. Chng c g trong ph ng php bin bch ca ng m khng c vay m n t cc bctin bi bin bch ca ng11. Nhng ng hin ng cc t t ng vcc ph ng php vay m n ny v i mt mc ch duy nht, tuy khng

c du vt no ca ti hoa, cho mt mc tiu:chin u chng li xhi m , v nh th phng s cho ng i ch ca ng, Frederick William ca n c Ph. S ln ln v s lm mt phm cch l tr ca ngmt phn l thit yu v i t cch l mt ph ng tin cho mc ch ny,mt phn l mt biu l tnh c h n song r t t nhin v tr ng thi tm trca ng. V ton b cu chuyn ca Hegel qu thc c th khngngk li, gi nh khng v cc hu qu xi quy h n ca n, ci chng t mt anh h c th l mt k kin to lch s d dngn th no. Bik ch v s ni ln ca Ch ngh a duy tmc, bt ch p cc ti c ght m m n dn n, ging v i mt nhc k ch hi h c nhiu h n bt c th g khc; v nhng s kh i u ny c th gip gii thch v sao likhn vy quyt nh v cc nhn vt chnh hin i liu h c tr nthot khi sn khu ca cc v Nhc k ch Teutonic* L n ca Wagner hoc khi cc hi k ch ca Offenbach hay khng.

Khng nh ca ti, r ng trit hc Hegel c gy cm hng b i ccng c khng ni ra, c th l, b i mi quan tm ca ng vkhi phcchnh ph Ph ca Fredrick William III, v v th n khng c cho lnghim tc, l khng m i. Cu chuyn c tt c nhng ng i bit tnhhnh chnh tr hiu r, v n c k mt cch t do b i vi ng i cl p lm vy. Nhn chng tt nht l Schopenhauer, bn thn ng lmt nh duy tm ch ngh a Platonic v mt ng i bo th nu khng l phn ng12, song l mt ng i chnh tr c caong i yu mn cng lh n bt c th g khc. Khng th c nghi ng g r ng ng l mt ng iam hiu thnh tho v cc vn trit hc c th kim c th i y.Schopenhauer, ng i c hn hnh bit ch thn Hegel v g i 13 dng cc t ca Shakespeare, th nh vy nh ming l i k in vkhng phi tr c, lm t ca trit hc Hegel, v ra bc tranh tuyt

* c tr ng ca ng i Teuton, ca phong cchc (H Lan, Bc u).


38/431

CH NG 12: HEGEL 33

v i sau vng i thy: Hegel, c quyn lc s p t t trn xung, v it cch l Trit gia L n c chng nhn, l mt k u-dt, v v, ngt m, lang bm dt c, ng i t nh cao nht v s tr tro trong vitcu th v a ra l i ni v ngh a lm ra v b n in di nht. L i vngh a ny c cc mnv l i tuyn b om sm nh s uyn thm bt t v sn sng c ch p nhn l nh thb i tt c nhng ng i kh di, nhng ng i nh th tham gia vo mt h p x ng hon ho cm phc nh cha tng c nghen bao gi . Phm vi bao qut ca nhh ng tinh thn m Hegel c nhng k nm quyn cung c p cho php ng thc hin vic lmi bi tr c ca ton bmt thh. V chkhc, Schopenhauer m t tr ch i chnh tr ca ch ngh a Hegel nh sau: Trit hc, li ln na c Kant mang li ting tm, .. mauchng tr thnh cng c ca cc l i ch; ca cc l i ch nh n c t bntrn, ca cc l i ch c nhn t bn d i ng lc ca phong tro ny,tri tt c dng iu trang nghim v cc khng nh ny, l khng lt ng; chng qu thc l cc mc tiu r t thc t, c th l, c nhn,chnh thc, tng l, chnh tr , ni ngn gn l cc l i ch vt cht. .. Ccquyn l i ca ng kchng mnh lit ngi bt ca r t nhiu ng i

thanh khit ham m minh trit Cng l chc chn l th cui cng h ngh n Trit hc b lm dng, t pha nh n c nh mt cng c, t pha khc nhmt ph ng tin kim l i Ai c th thc s tin l chn lcng s v th ra nh sng, ch nh mt sn phm ph? .. Cc chnh ph bi n tri t hc thnh ph ng tin phc v cc l i ch nh n c ca chng,v cc hc gi bi n n thnh mt cch ki m s ng Cch nhn caSchopenhauer v a v ca Hegel v i t cch l mt nhn vinn l ngca chnh ph Ph c, ch nhc n mt th d, lm vng thm b iSchwegler, mt hc tr14 ng ng mca Hegel. Schwegler ni vHegel:S tr n vn ca danh ting v hot ng ca ng, tuy vy, c tnh mtcchngn ch t vic gi ng vBerlin nm 1818. y ni lnquanh ng mt tr ng phing, r ng kh p v .. cc k tch cc; c y na, t cc mi quan h ca ng v i bmy quan liu Ph, ngkim c nh h ng chnh tr cho bn thn ng cng nh s cng nhnh thng ca ng nh trit hc chnh thng; v khng lun c l i choquyn t do ni ti ca trit hc ca ng, hay ca gi tr o c ca n. Nh bin t p ca Schwegler, J. H. Stirling15, tngAnh u tin cach ngh a Hegel, tt nhin bo vHegel chng li Schwegler bng cnh bo cc bn c ca ngng hiu qu theo ngh a en l i m ch nh ca Schwegler chng li trit hc ca Hegel nh l trit hc-nhn c. Song vi trang sau, Stirling hon ton v cng nhn trnh by


39/431

TRIT HC SM TRUY N34

ca Schwegler vcc s thc cng nh cch nhn r ng bn thn Hegel bit r chc nng ng-chnh tr v bin bch ca trit hc ca ng.(Bng chng do Stirling trch dn16 cho thy Hegel t biu lmnh khtr tro v chc nng ca trit hc ca ng). V mun h n mt chtStirling v tnh tit l b mt ca Hegel khi ng chuyn sang cc tit l y thi v cng nh tin tri sau17, m ch n tn cng ch p nhong can c Ph ln n c o nm 1866, mt nm tr c ng vit: Qu thcchng phi nh Hegel, vc bit trit hc ca ng v sc tc v chnhtr , m n c Ph c i sng v t chc hng mnh m nang phttrin nhanh chng ngy nay? Qu thc chng phi Hegel kinnh l

trung tm ca t chc , l i khuyn tr nn chn chn trong mt b cv hnh,nh nhanh nh ch p v i bn tay c qun chng h tr ? Songlin quann gi tr ca t chc ny, n s c th d cm nhn h n iv i nhiu ng i, ti phi ni r ng, trong khi n c Anh l p hin, nhngng i nm gi [cphiu] u i v Tri khon b s i bi th ng mithnh hnh lm ph sn, th cc ch bnh th ng s hu Cphiu ngst Ph c th trng ch mt [sut l i tc] trung bnh chc chn 8,33 phn tr m.iu ny, r t cuc chc chn ni ln ci g cho Hegel!

Cc phc ho c bn v Hegel by gi phi, ti ngh , l r r t chomi c gi. Ti nhn c nhiu tHegel .. Stirling ti p tc bi ca tngca mnh. Ti cng hi vng l cc nt phc ho v Hegel by gi l rr t, v ti tin ci Stirling thu c l thot c khi mi e do ca s i bi th ng mi thnh hnh mt n c Anh phi-Hegelian v l p hin.

(Trong ng cnh ny ai c th c ng li vic nhc n s thc l cctrit gia Marxist, lun c ch ra l thuyt ca mt i th b nh h ngra sao b i l i ch giai c p ca ng ta, li th ng xuyn khng p dng ph ng php ny v i Hegel? Thay cho vch mt ng nh k bin bchcho chnh thchuyn chPh, h tic18 l cng trnh ca nh sng to ra php bin chng, vc bit cng trnh ca ng v logic, khng cc r ng ri h n Anh - ng c v i Nga, n i gi tr ca trit hc Hegelni chung, vc bit ca logic ca ng, c chnh thc cng nhn).

Quay li vn ccng c chnh tr ca Hegel, ti ngh , ta c nhiul do h n l nghi r ng trit hc ca ng b nh h ng b i cc l i chca chnh ph Ph, ng i ch ca ng. Song d i chnh th chuyn ch ca Federick William III, mt nh h ng nh vy bao hm nhiu h n ciSchopenhauer hay Schwegler c thbit; v ch vo th p nin va qua tam i c cc t liu c cng b chng t s r rng v nht qun m v vua ny nht nh i s l thuc hon ton ca mi vic hc t p i v il i ch nh n c. Cc khoa hc tr u t ng, tac trong ch ng trnh


40/431

CH NG 12: HEGEL 35

gio dc ca ng19, ng chm ch n gi i hn lm, v ch phng s cho khai sng nhm ny, tt nhin l khng c gi tr cho s thnh v ngca nh n c; s l ngui hn ch chng hon ton, song l lnh mnh gi chng trong cc gi i hn thch h p. Vic triu Hegel v Berlinnm 1818 xy ra trong cao tro phn ng, trong giaion bt u v i s thanh lc chnh ph ca ng khi nhng ng i ci cch v nhng ng itheo ch ngh a t do dn tc nhng ng i cng hin nhiu n vycho thnh cng ca ng trong Chin tranh Gii phng. Xem xt s thcny, ta c thhi liu vic bnhim Hegel khng phi l mt n c i gi trit hc trong cc gi i hn thch h p,cho php n lnh mnh v phng s s thnh v ng ca Nh n c, tc l, ca Federick Williamv s cai tr tuyt i ca ng. Cng cu hi c g i cho chng ta khic ci m mt ng i hm m l n ni20 vHegel: V ng li Berlincho n khi cht nm 1831, nhc ti c tha nhn ca mt trongcc tr ng phi trit hc hng mnh nht v lch s t t ng. (Ti ngh ta phi thay t t ng bng thiu t t ng, b i v ti khng thhiu raci mt nhc ti c l c th lm v i lch s t t ng, cho d ng lmt c ti trit hc. Song mt khc,on tit lny l qung. Th d,

cc n lc c phi h p ca tr ng phi hng mnh ca ng thnhcng, bng s thngng m i, trong che du chnh s thc v s tn tica Schopenhauer khi thgi i sut bn m i nm). Ta thy l qu thcHegel c th c quyn lc gi trit hc trong cc gi i hn thchh p, cho nn cu hi ca chng ta c th l hon tonng vo vn .

Trong phn ti p, ti s th chng t r ng ton b trit hc ca Hegelc th c din gii nh mt cu tr l i dt khot cho cu hi ny; ttnhin l mt cu tr l i khng nh. V ti s th chng tbao nhiu nhsng c r i ln ch ngh a Hegel nu ta din gii n theo cch ny, tcl, nh mt s bin bch cho ch ngh a Ph. Phn tch ca ti s cchia ra ba phn, c c p trong cc mc II, III, v IV ca ch ng ny.Mc II c p ch ngh a lch s v ch ngh a thc chng o c caHegel, cng v i nn tng l thuyt kh kh hiu ca cc hc thuyt ny, ph ng php bin chng v ci gi l trit hc v s ng nht ca ng.Mc IIIc p s ni ln ca ch ngh a dn tc. Trong mc IV, s nivi l i v quan h ca Hegel v i Burke. V mc V c p s ph thucca chngh a ton tr hin i vo cc hc thuyt ca Hegel.

IITi bt u phn tch ca mnh v trit hc ca Hegel v i mt so snh

chung gia chngh a lch s ca Hegel v i ca Plato.


41/431

TRIT HC SM TRUY N36

Plato tin r ng cc nim hay bn cht tn ti tr c cc s vt trongdng chy, v r ng xu h ng ca mi din tin c th c gii thchnh mt chuyn ng r i xa khi s hon ho ca cc nim, v v th nhmt s sa st, nhmt chuyn ngn suy tn. Lch s ca cc nhn c, c bit, l lch s v s thoi ho; v cui cng s thoi ho nyl do s thoi ho chng tc ca giai c p thng tr . ( y ta phi nh mi quan h mt thit gia cc khi nim Platonic v chng tc, linhhn, bn tnh, v bn cht21). Hegel cng Aristotle tin r ng, cc nim hay bn cht nm trong cc s vt lun thayi [trong dng chy];hay chnh xc h n ( mc ta c th xt mt Hegel v i s chnh xc),

Hegel dy r ng chng lng nht v i cc s vt lun thayi: Mi s vt c tht l mt nim, ng ni22. Nhng iu ny khng c ngh a lh su do Plato m ra gia bn cht ca mt s vt v din mo c th cm nhn c ca n c ng li; v Hegel vit: Bt c s nhc nno vBn cht ng ni r ng chng ta phn bit n v i Tn ti (ca s vt); .. v ci sau, khi so v i Bn cht, ng h n chng ta ch nh din mo hay v b ngoi Mi s vt c mt Bn cht, chng tani; tc l, cc s vt khng phi l ci chng tr c ti p cho thy chngl. Cng ging nh Plato v Aristotle, Hegel hnh dung cc bn cht, tnht ca cc sinh vt (v v th ca c cc nh n c na), nh linh hn,hay Tinh thn.

Nhng khng ging Plato, Hegel khng dy r ng xu h ng pht trinca thgi i lun thayi l mt s sa st, ra xa khi nim, t i suy tn.Ging Speusippus v Aristotle, Hegel dy r ng xu h ng chungngh n l t i nim; n l tin b. Mc d ng ni23, cng v i Plato, r ngs vt c th b dit vong c c s ca n Bn cht, v c ngun gct , Hegel khng khng,i l p v i Plato, r ng ngay c bn cht cng pht trin. Trong th gi i ca Hegel, nh ca Heraclitus,mi s vt ulun thayi; v bn cht, banu do Platoa ra nhm nhn c cig n nh, khng c min tr . Nhng s lun thayi ny khng phi l s suy tn. Ch ngh a lch s ca Hegel l lc quan. Cc bn chtv Tinh thn, ging linh hn ca Plato, l t-chuyn ng, hay, dng t th i th ng h n, l ni ln v t-to ra. V chngy bn thn chngtheo chiu ca mt mc ch cui cng Aristotlian, hay, nhHegel dint24 t i mt bn thn mc ch cui cng t-thc hin v t- c thchin. Mc ch cui cng ny hay s chm dt pht trin ca cc bncht l ci Hegel gi l nim Tuyt i hay nim. ( nim ny,Hegel bo chng ta, l kh phc t p: n,ng th i l, ci p; s Nhnthc v Hot ng Thc tin; s L nh hi; ci Tt Cao nht; v V tr


42/431


43/431

TRIT HC SM TRUY N38

o27; v c v chng c l do gm t n, v i Schopenhauer, nh tr b p. Nhng v b ngoi ny bt u thayi nu chng ta quay sang phn tch php bin chng ca Hegel. V ngngh ph ng php nynhm vo Kant, ng i, trong tn cng ca mnh ln siu hnh hc (s mnh lit ca cc tn cng ny c th c nh gi t t (motto) choDn nh p ca ti), th chng t r ng tt c cc suyon thuc loiny l khng th ng vng c. Hegel chng bao gi toan bc b Kant. ng bcong v xuyn tc cch nhn ca Kant thnh cii l p v in. y l cch php bin chng ca Kant, s tn cng ln siu hnhhc, bin thnh php bin chng Hegelian, cng c chnh ca siu hnh

hc.Kant, trongPh phn L tnh Thun tuca ng, khng nh d i nhh ng ca Hume r ng s suyon hay l tnh thun tu, mi khi nnh bo vo mt l nh vc trong n c l khng th c kim tra bngkinh nghim, nht thit b dnh vo cc tri ng c hay mu thun-antinomy v to ra ci ng m t mt cch r rng nh nhng t ngt ng n thun; v ngh a; o t ng; mt ch ngh a gioiu cnci; v mt i hi nng cn i v i tri thc v mi th28. ng th chng t r ng mi khng nh siu hnh hc haylun , v th d kh iu ca th gi i trong th i gian, hoc s tn ti ca Th ng , c th c t ng phn mt phn-khng nh hayphn ; v c hai, ng chor ng, c th c tin hnh t cng cc gi thit, v c th c chngminh v i mt mc hin nhin ngang nhau. Ni cch khc, khi b l nh vc kinh nghim, s suyon ca chng ta khng thc a v khoahc no, v v i mi l lphi c mt phn-l lh p lngang th. nhca Kant nhm ngn chn mt ln v mi mi s mu m ng ghtca nhng ng i vit cu th v siu hnh hc. Nhng ng tic, k t qu li r t khc. Ci Kant ngn chn ch l cc n lc ca nhng ng ivit cu th dng l l duy l; h ch t b c gng i dy, nhngkhng b mu toan lm m hoc cng chng (nh Schopenhauer dint29). V din tin ny, bn thn Kant r rng chu mt phn ng k cal i khin trch; v phong cch ti ngh a ca tc phm ca ng ( c ngvit r t vi v, tuy ch sau cc nm di suy ngm) ng gpng k h th p h n na tiu chun th p v s sng sa trong vn phong lthuyt c30.

Khng ai trong nhng ng i vit siu hnh hc cu th sau Kant c btc cgng nob li ng31; v Hegel,c bit, thm ch c s tr tro i x k c v i Kant v lm sng li tn ca Php bin chng,m ng khi phc choa v danh d ca chng. ng dy r ng Kant


44/431

CH NG 12: HEGEL 39

hon tonng khi ch ra cc mu thun, nhng ng sai khi lo lngv chng. N chnh nm bn tnh ca l tnh r ng n phi mu thunv i chnh n, Hegel khng nh; v n khng phi l mt im yu cacc nng lc con ng i, m chnh l bn cht ca mi tnh duy l r ng n phi hot ng v i cc tri ng c v mu thun; v y chnh l cchtrong l tnh pht tri n. Hegel khng nh r ng Kant phn tch ltnh c nh n l ci g t nh; r ng ng quyn l nhn loi pht trin, vv i n, di sn x hi ca chng ta. Nhng ci chng ta vui lng gi l ltnh ring ca chng ta khng l g ngoi sn phm ca di sn x hi ny,ca s pht trin lch s ca nhm x hi m trong chng ta sng, dntc. S pht trin ny tin hnhmt cch bin ch ng , tc l, theo mtnh p iu ba-nh p. u tin mt lun [chnh] c ngh; nhng ns to ra ph phn, n sb ph nhn b i cci th nhng ng i khngnh cii l p ca n, mt phn ; v trong s xungt ca cc quanim ny,t c mt s t ng h p, tc l mt loi thng nht ca cci l p, mt s tho hi p hay mt s ho gii mt mc cao h n. S tng h p h p thu, c th ni nh vy, hai l p tr ng i l p banu, bng thay th chng; n bin i chng thnh cc thnh phn ca bn

thn n, bng cchy ph nh, nng cao, v duy tr chng. V mt khis tng h p hon thnh, ton bqu trnh c th t l p li mc cao h nmc n va t c. y, ngn gn, l nh p iu ba-nh p ca s tin b m Hegel gi l bba bin chng.

Ti hon ton sn sngtha nhn r ngy khng phi l mt m t ti vcch theo mt tho lun ph phn, v v vy c t duy khoa hcna, i khi c th tin trin. V tt c s ph phn ct ch ra cc muthun hay s khng nht qun no, v s tin bkhoa hc ch yu ct s loi bcc mu thun bt c khi no chng ta tm thy chng.iuny, tuy vy, c ngh a l khoa hc tin ln trn gi thit r ng cc muthu n l khng th cho php v c th trnh c, cho nn s khm phra mt mu thun buc nh khoa hc a ra mi n lc loi bn; vqu thc, mt khi mt mu thun c tha nhn, ton b khoa hc s p32. Nhng Hegel rt ra mt bi hc r t khc t b ba bin chng cang. V cc mu thun l ph ng tin theo khoa hc tin ln, ng k tlun r ng cc mu thun khng nhng l ch p nhn c v khng th trnh khi m cng r t ng mong mi. y l hc thuyt Hegelian ci phi ph hu mi l lv mi s tin b. V nu cc mu thun l khngth trnh khi v ng mong mun, khng c nhu cu no loi b chng, v nh thmi s tin bphi chm dt.


45/431

TRIT HC SM TRUY N40

Nhng hc thuyt ny ch l mt trong cc gio l ch yu ca ch ngh a Hegel. nh ca Hegel lhot ng mt cch t do v i mimu thun. Mi s vt u mu thun trong bn thn chng, ng khngkhng32, nhm bo vmt l p tr ng c ngh a l s k t thc khng ch ca mi khoa hc, m ca mi l lduy l. V l do v sao ng mun thanhn cc mu thun l ng mun ngn chn l lduy l, v v i n s tin bkhoa hc v tr tu. Bng lm cho l lv s ph phn l bt kh, ngc nh lm cho trit hc ring ca ng c th chng li c mi ph phn, sao cho n c thxc l p mnh nh mt ch ngh a gio i u ccng c , an ton khi mi tn cng, v lnh cao nht khng th v t

qua ca mi s pht trin trit hc. ( y chng ta c mt th d utin v mt s bp mo bin ch ng in hnh; t ng v tin b, ph bin trong mt th i k dn t i Darwin, nhng khng theo k p cc l i ch bo th, b bp mo thnh cii l p ca n, thnh t ng tin b camt s pht trin t t i mt k t thc - mt s pht trin b ngng li).

Ngn y vbba bin chng ca Hegel, mt trong hai ct tr trntrit hc ca ng da vo. Tm quan tr ng ca l thuyt s c thy khiti tin n ccng dng ca n.

Ct tr th hai trong hai ct tr ca ch ngh a Hegel l ci gi l tri t hc v s ng nh t ca ng.n l t n, n l mt p dng ca php bin chng. Ti khng mun ph th i gi ca bn c bng th hiu n,c bit v ti th lm n i khc34; v ch yu, trit hc v s ngnht chng l g m l s l p l tr tro, v,dng chnh t ca Hegel,n chng bao gm g ngoi cc t ng t ng, thm ch cc t ng t ngn n. N l mt m cung trong bt g p cc bng v ting vngca cc trit hc qu kh, ca Heraclitus, Plato, v Aristotle, cng nh ca Rousseau v Kant, v trong by gi chng c hnh mt loi l sabbath ca cc ph thu, th mt cchin lon lm ln ln v ladi ng i xem ngy th . t ng ch o, vng th i l cu ni gia php bin chng ca Hegel v trit hc v s ng nht ca ng, l hcthuyt v s thng nht ca cci l p ca Heraclitus. Con ng dnln v con ng dn xung l y ht nhau, Heraclitus ni, v Hegell p li iu ny khi ng ni: Con ng h ng ty v con ng h ngng l nh nhau. Hc thuyt Heraclitean ny v s ng nht ca cci l p c p dng cho mt lot cc hi t ng t cc trit hc c nhng ci v vy c bin thnh cc cu thnh ca h thng ring caHegel. Bn cht v nim, ci mt v ci nhiu, thc cht v s tnh c ,hnh thc v ni dung, ch th v khch th, s tn ti v s tr thnh,mi th v khng th g, thayi v s ngng li, s tn ti thc s v


46/431

CH NG 12: HEGEL 41

tim nng, s thc v din mo, vt cht v tinh thn, tt c cc bng many t qu kh d ng nh mnh u c ca nhc ti L n trong khing biu din iu ma v i qu bng ca ng, v i cc vn c thi phng ln v h cu ca ng vTh ng v Th gi i. Nhng c mt ph ng php trong s in lon ny, v thm ch l ph ng php Ph. Vng sau s ln ln hin nhinn n p cc l i ch ca nn qun ch tuyti ca Frederick William. Trit hc v s ng nht c dngbinminh cho tr t t hin tn. K t qu chnh cui cng l mt ch ngh a th cch ng o c v php l , hc thuyt cho r ng ci tn ti, l tt, v khngthc cc chun mc no ngoi cc chun mc hin tn; n l hc thuytr ng l phi thuc v k mnh. Hc thuyt ny c dn ra thno? Ch bng mt chui cc l i ni l p l n c i. Plato, m cc Hnh thc hay nim ca ng, nh ta thy, l hon ton khc v i cc nim trongu, c ni r ng ch c cc nim l thc, v r ng cc s vt c th b dit vong l khng thc. Hegel ch p nhn t hc thuyt ny ph ngtrnh L t ng = Th c. Kant ni, trong php bin chng ca ng, v cc nim ca L tnh thun tu dng t nim theo ngh a ca cc nim trongu. Hegel ch p nhn t hc thuyt ny r ng cc nim l

ci g thuc tr c hay tinh thn hay duy l, ci c th c trnh by bng ph ng trnh nim = L tnh. K t h p, hai ph ng trnh li, hayng h n cc l i l p l , cho taTh c = L tnh; v iu ny cho phpHegel xc nhn r ng mi th h p l phi l thc, v mi th l thc phil h p l, v r ng s pht trin ca thc ti l ht nh s pht trin ca ltnh. V v khng th c chun mc cao h n trong tn ti so v i s phttrin m i nht ca L tnh v ca nim, mi th hin nay l thc v ctht tn ti do s tt yu, v phi l h p l cng nh tt35. (c bit tt,nh chng ta s thy, l nh n c Phhin tn thc s).y l trit hc v s ng nht. Ngoi ch ngh a thc chng o cmt l thuyt vchn l cng b ra nh sng, chnh nhmt sn phm ph (dng t ca Schopenhauer). V n l mt l thuyt r t tin l i. Tt c cil h p l l thc, ta thy. iu ny c ngh a, tt nhin, r ng tt c ci lh p l phi ph h p v i thc ti, v v th phi ng. Chn l pht trintheo cng cch nh l tr pht trin, v mi th li cun l tr trong giaion pht trin m i nht ca n cng phi ng cho giaion . Nicch khc, mi th c v chc chn i v i nhng ng i m l tr ca h c c p nht, phi l ng. S hin hin l ht nh s tht, chn l. V iiu kin anh c c p nht, tt c ci anh cn l tin vo mt hc thuyt;iu ny lm cho n, theonh ngh a, lng. Bng cch ny, s i l pgia ci Hegel gi l ci Ch quan, tc l lng tin, v ci Khch quan,


47/431

TRIT HC SM TRUY N42

tc l chn l, bin thnh mt s ng nht; v s thng nht ny ca cci l p cng gii thch tri thc khoa hc na. nim l s h p nht caCh quan v Khch quan .. Khoa hc gi nh tr c r ng s chia ct gia bn thn v Chn l b xo b r i.36

Ngn y v trit hc v s ng nht ca Hegel, tr ct th hai ca s uyn thm trn ch ngh a lch s ca ng c xy dng. V i vicdng n ln, cng vic h i mt nhc v phn tch cc hc thuyt tr ut ng h n ca Hegel chm dt. Phn cn li ca ch ng ny s cgi i hn cho ccng dng thc tin chnh tr do Hegela ra t cc lthuyt tr u t ng ny. V cc p dng thc tin ny s cho ta thy r

rng h n mc ch bin gii ca mi cng vic ca ng.Php bin chng Hegel, ti khng nh, mc r t l n c ngh raxuyn tc cc t t ng ca 1789. Hegel ht sc bit r s thc r ng ph ng php bin chng c th c dngbcong mt t ng thnhcii l p ca n. Php bin chng, ng vit37, khng phi liu m itrong trit hc. Socrates .. dngm phng mun i v i tri thcdhiu h n no vch ang c tho lun, v sau khia ra miloi cu hi v i nh , ng lm cho nhng ng i m ng trchuyn thng thn tiniu tri ng c ca cin t ng u tin m h cm thy dt khot lng. Nh mt m t v cc nh ca Socrates,tuyn b ny ca Hegel c l khng tht cng bng (xt r ng mc chchyu ca Socrates l bc tr n tnh t ph n kiu ngo h n l ci binng i dn sang ng c v i ci h tin vo tr c ); nhng nh mt tuyn b v nh ring ca Hegel, n l xut sc, cho d trong thc tin ph ng php ca Hegel ho ra vng vh n c ng l nh ca ng biu th.

Nh th d u tin v vic s dng ny ca php bin chng, ti s la ra vn v quy n t do t t ng , v s c l p ca khoa hc, v v cc tiu chun ca chn l khch quan, nh c Hegelc p trong cun Philosophy of Law [Tri t hc Php lut] (270). ng bt u v i ci ch c th c din gii nh mt yu sch cho quyn t do t t ng, v chos bo v n b i nh n c: Nh n c, ng vit, coi .. t duy nh nguyn l c bn ca n. Nh vy quyn t do t t ng, v khoa hc, ch c th hnh thnh trong nh n c; chnh nh th thiu sng GiordanoBruno, v buc Galileo cng khai rt kin Khoa hc, v vy, phitm kim s che ch t nh n c, v .. mc tiu ca khoa hc l tri thcvchn l khch quan. Sau s kh i u y ha hn ny m ta c thcoinh trnh by ccn t ng u tin ca cci th ca ng, Hegel ti ptc a h n ng c v i ci m ccn t ng u tin ca h cm thydt khot lng, che s thay i mt tr c ca ng bng mt cng


48/431

CH NG 12: HEGEL 43

kch gi v khc ln Nh th : Nhng tri thc nh vy, tt nhin, khnglun lun thch h p v i cc tiu chun ca khoa hc, n c th thoi hothnh kin n thun ..; v v cc kin ny .. n (tc l khoa hc) cthnu ln cng yu sch kiu cng nh nh th - i hi c t do v cc kin v cc xc tn ca n. Nh th yu sch cho quyn t do t t ng v yu schkhoa hc t phn x, c m t nh kiu cng;nhng y ch l b c u tin trong vic bp mo ca Hegel. Ti p theota nghe thy r ng, nu i mt v i cc kin mang tnh lt , nh n c phi bo v chn l khch quan;iu nu ra cu hi c bn: ai l ng ii phn x ci g l, v ci g khng l, chn l khch quan? Hegel tr l i:Nh n c, ni chung, phi quyt nh v ci g c coi nh chn lkhch quan. V i cu tr l i ny, quyn t do t t ng, v cc yu schca khoa hc t ra cc tiu chun ring ca mnh, cui cng, nh ng ng cho cci l p ca chng.

Nh th d th hai vvic dng ny ca php bin chng, ti chn c p ca Hegel v i hi cho mt hi n php chnh tr , iu ng k t h pv i c p ca ng v bnh ng v t do. nh gi cao vn hin php, phi nh r ng chnh th chuyn chPh khng bit lut hin nh

no (ngoi cc nguyn l nh quyn ti cao hon ton ca nh vua) vr ng khu hiu ca phong tro ci cch dn ch cc cng quc ckhc nhau l v ng cng phi ban chot n c mt hin php. Nhng Frederick William thng nht v i Ancillon u vin hi ng cang trong s tin chc r ng khng bao gi ng nh ng ng cho bnnng vi, nhm nhng ng i r t tch cc v to mm nhng ng i vinm nay dng ln nh mt quc gia vi mt hin php38. V mcd, d i p lc l n, c vua ha mt hin php, ng khng bao gi gi l i mnh. (C mt cu chuyn r ng mt bnh lun v ti v hin php ca c vua dn n s sa thi vin ng y khng may ca ng).By gi Hegel x l vn t nh ny th no? Nh mt tr c sinhng, ng vit, nh n c l mt ci ton th c t chc, kh p li v inhau thnh cc c quan khc nhau Hi n phpl s kh p ni hay s t chc ny ca quyn lc nh n c Hin php lcng l hin hu T do v bnhng l .. cc mc tiu v k t qu cui cng ca hin php.y, tt nhin, ch l khc do u. Nhng tr c khi tin hnh bin iyu sch cho mt hin php thnh mt yu sch cho mt nn qun ch tuyt i, u tin chng ta phi cho thy Hegel bin i hai mc tiu vk t qu, t do v bnhng, thnh cci l p ca chng thno.

u tin hy xem Hegel bp mo bnhng thnh bt bnhng rasao: R ng cc cng dn l bnhng tr c lut, Hegel tha nhn39,


49/431

TRIT HC SM TRUY N44

cha mt chn l l n. Song trnh by theo cch ny, n ch l mt s l ptha [tautology]; n ch tuyn bchung chung r ng c mt a v php l,r ng lut php cai tr . Songl c thh n, cc cng dn .. l bnhngtr c lut ch cc im trong h bnhng c ngoi php lut na.Ch s bnh ng m h c v ti sn, tu i tc, .. v. v., c th x ng ng s i x bnh ng tr c php lut .. Cc lut bn thn chng .. gi nhtr c cciu kin khng bnhng .. Phi ni, r ng s pht trin l n vs chn mui ca hnh thc cc nh n c hin i ci to ra s bt bnhng c thcao nht ca cc c nhn trong thc t, l cng bng.

phc tho ny v s bp mo ca Hegeli v i chn l l n ca

ch ngh a bnhng thnh cii l p ca n, ti tm gn li mt cchtrit l lca ng; v ti phi cnh bo bn c l ti scng phi lmnh th sut ch ng ny; v ch bng cch ny m i cht no c th trnh by, mt cch c th c c, tnh di dng ca ng v s bay bng cacc t t ng ca ng (nhng ci, ti khng nghi ng , l bnh hon40).

Ti p n chng ta c thxem xt t do. Vquyn t do, Hegel vit,trong cc th i tr c, cc quyn c xcnh vmt php l, cc quynt cng nh cng ca mt thnh ph, v.v., c gi l cc quyn t do ca n. Thc ra, mi lut nh thc l mt quyn t do; v n baogm mt nguyn l h p l ..; ci c ngh a, ni cch khc, l n cha ngmt quyn t do M l lny c chng t r ng quyn t do l htnh mt quyn t do v v th l ht nh lut, t suy ra r ng cngnhiu lut, cng nhiu t do, r rng chng l g m l mt s trnh byvng v (vng v n da vo mt loi ch i ch) v nghch l t do, utin do Plato khm ph ra, v c tho lun ngn gn trn41; mtnghch l c th

Documents

11. Xa Hoi Mo Va Ke Thu Cua No 2