00. Content 1-2webapp1.dmsc.moph.go.th/journals/file_uploaded/... · A Report From The Mother and Child Health Laboratory, Pathology Section, The 10th Regional Medical Sciences Center8,

วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทยBULLETIN OF THE DEPARTMENT OF MEDICAL SCIENCES

ปท 60 ฉบบท 2 เมษายน - มถนายน 2561 Vol. 60 No. 2 April - June 2018

สารบญหนา

นพนธตนฉบบ

การพฒนาและทดสอบความถกตองของวธวเคราะหสารตกคางกลมฮอรโมนในเนอสตว 54

โดย LC-MS/MS

เฉลมพรควรหาทองสขปายะนนทนและลดดาแกวกลาปญญาเจรญ

รายงานจากหองปฏบตการ

ความผดทางเพศในเขตสขภาพท 10 ป 2549-2559 : ผลจากหองปฏบตการสขภาพแมและเดก 69

กลมชนสตรสาธารณสข ศนยวทยาศาสตรการแพทยท 10 อบลราชธาน

จนทรฉายค�าแสนและวภาวดเจยรกล

การหาคาแกพลงงานส�าหรบการวดปรมาณรงสบคคลจากรงสบตาดวยแผนวดรงสโอเอสแอล 76

InLight®nanoDot

ประพฒนลาภเจรญกจ

บทความทวไป

การพฒนาศกยภาพหองปฏบตการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะของประเทศไทย 85

อรพณทนนขตองคณากรชพทกษเงนสเมธเทยงธรรมสรลนนทเผาพชพนธและรงทพยเจอต

ประสทธผลของรปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดในหญงตงครรภเสยงธาลสซเมย 97

จงหวดนครราชสมา

ยพนโจแปงสนทรคงสวสดอรพรรณอศวกลรววรรณพวงพฤกษปรพสเนตรน

และกาญจนทชานามพมาย

CONTENTSPage

Original Articles

Method Development and Validation of Hormone Residues Determination 54

in Meat by LC-MS/MS

Chalearmphorn Kuanha Thongsuk Payanan and Ladda Kaewklapanyacharoen

Laboratory Findings

Summarization on Rape Test in The 10th Health Region During 2006-2016: 69

A Report From The Mother and Child Health Laboratory, Pathology Section,

The 10th Regional Medical Sciences Center8, Ubon Ratchathani

Junchay Khamsaen and Wipavadee Jearakul

Determination of A Correction Factor for Measurement of Occupational 76

Dose from Beta Source Using InLight®nanoDot OSL

Praphat Lapcharoenkit

General Articles

Developing Thai Laboratories Potential for Narcotics Testing in Urine 85

Orapin Tanunkat Angkana Kritpitakngoen Sumate Thiangthum

Saralnun Phaophuetphan and Rungtip Jueati

Effectiveness of A Prenatal Diagnosis Service Model for Pregnant 97

Women at Risk of Thalassemia in Nakhon Ratchasima Province

Yupin Jopang Suntaree Khongsawad Orapun Auswagul Rawiwan Puangpruk

Paripat Netnee and Kanticha Nampimai

วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทยBULLETIN OF THE DEPARTMENT OF MEDICAL SCIENCES

ปท 60 ฉบบท 2 เมษายน - มถนายน 2561 Vol. 60 No. 2 April - June 2018

นพนธตนฉบบ วกรมวทยพ2561;60(2):54-68

54วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทยปท 60 ฉบบท 2 เมษายน - มถนายน 2561

เฉลมพร ควรหา ทองสข ปายะนนทน และลดดา แกวกลาปญญาเจรญส�ำนกคณภำพและควำมปลอดภยอำหำร กรมวทยำศำสตรกำรแพทย ถนนตวำนนท นนทบร 11000

E-mail: [email protected]

Accepted for publication, 24 April 2018

การพฒนาและทดสอบความถกตองของวธวเคราะหสาร

ตกคางกลมฮอรโมนในเนอสตวโดย LC-MS/MS

บทคดยอ ฮอรโมนมบทบาทส�าคญในการควบคมการเจรญเตบโตการเปลยนแปลงทางเพศ ลกษณะทางกายภาพของรางกาย

กระตนหรอยบยงระบบภมคมกนตลอดจนควบคมกระบวนการสรางและสลาย metabolism ของรางกาย ฮอรโมนมทงชนด

ทเกดขนเองตามธรรมชาตและชนดสงเคราะห มการน�าสารกลมฮอรโมนมาใชในการเลยงสตวทใชเปนอาหารอยางไมถกตอง

เพอวตถประสงคในการเรงการเจรญเตบโตและเพมกลามเนอท�าใหเกดการตกคางในเนอสตวสงผลกระทบตอรางกายคน

ซงสารกลมนมแนวโนมเปนสาเหตของการเกดมะเรงเตานม มะเรงมดลก กลมสหภาพยโรป (EU) ประกาศหามใชสารกลมน

เนองจากแนวโนมเปนสารกอมะเรง ผวจยจงไดพฒนาและทดสอบความถกตองของวธวเคราะหสารกลมฮอรโมนจ�านวน 4 สาร

ไดแก Diethylstilbesterol (DES), zeranol, 17 α-estradiol และ 17 β-estradiol ทตกคางในเนอสตว โดยเทคนค

LC-MS/MS ซงสารนถกสกดจากตวอยางดวย methanol แลวน�าไปก�าจดไขมนโดยใชเทคนค liquid-liquid extraction

ดวย hexane และท�าใหบรสทธโดยใชเทคนค solid phase extraction ดวย Oasis HLB วธดงกลาวมคาขดจ�ากด

ของการตรวจพบของทกสารเทากบ 0.1 ไมโครกรมตอกโลกรม คาขดจ�ากดของการวดเชงปรมาณของ DES และ zeranol

เทากบ 2.0 ไมโครกรมตอกโลกรม และเทากบ 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม ส�าหรบ 17 α-estradiol และ 17 β-estradiol

ชวงการวเคราะหทใหความสมพนธเปนเสนตรงของ DES และ zeranol อยในชวง 2.0-10.0 ไมโครกรมตอกโลกรม ขณะท

17 α-estradiol และ 17 β-estradiol อยในชวง 6.0-15.0 ไมโครกรมตอกโลกรม โดยมคาสมประสทธการตดสนใจ (R2)

ของทงสองชวงมากกวา 0.96 คาความแมนแสดงดวยคาเฉลย % recovery อยในชวง 73-105% และคาความเทยงแสดงดวย

คาสมประสทธความแปรปรวน อยในชวง 5.4-26.3% จากการพสจนความถกตองของวธพบวามความเหมาะสมทจะน�ามาใช

ในหองปฏบตการทดสอบ ตามคาก�าหนดของประกาศกระทรวงสาธารณสข ฉบบท 303 (2550) เรองอาหารทมยาสตวตกคาง

และไดท�าการส�ารวจปรมาณการตกคางของสารกลมฮอรโมนดวยวธทพฒนาขนในเนอไกและเนอวว รวมทงสน 50 ตวอยาง

ระหวางตลาคม 2557 ถง กนยายน 2558 ไมพบสารกลมฮอรโมนในทกตวอยาง

1

Determination of Hormone Residues in Meat by LC-MS/MS Chalearmphorn Kuanha et al.

55 วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทยปท 60 ฉบบท 2 เมษายน - มถนายน 2561

บทน�า

สารกลมฮอรโมนทงชนดทเกดขนเองตามธรรมชาตและชนดสงเคราะหเปนสารทน�ามาใชเพอการรกษา

และบ�าบดโรค เชน เปนยาคมก�าเนดในสตร ใชเปนยารกษาโรคทเกดจากความผดปกตของหวใจและหลอดเลอด

ทเกยวกบหวใจ เชน โรคลนหวใจรวหรอลนหวใจตบ โรคกลามเนอหวใจตาย(1) จากการศกษาพบวาสารเคมกลมน

สามารถน�ามาใชในการปรบปรงคณภาพเนอสตวทใชเปนอาหารได โดยมทงการฉดหรอผสมในอาหารใหสตวเลยง

เพอบรโภค เชน วว ควาย ไก เปนตน เพอลดปรมาณไขมนเปนการเพมกลามเนอใหกบสตว(2,3) ซงเปนการน�ามาใช

อยางผดวตถประสงค จากหลกฐานการประเมนความเสยงของการไดรบสารกลมฮอรโมนทงทมาจากธรรมชาต

และฮอรโมนสงเคราะหทระดบความเขมขนต�าๆ แสดงใหเหนวาสามารถสงผลกระทบตอรางกายคนได กลาวคอ

มแนวโนมเปนสาเหตของการเกดมะเรงเตานม (breast cancer) มะเรงมดลก (uterine cancer) และยงอาจเปน

สาเหตของโรคทเกยวของกบตอมไรทอ (endocrine disrupting chemicals)(4,5)

สหภาพยโรป (European Union; EU) ประกาศหามใชสารกลมนในการเลยงสตวทใชเปนอาหาร

และหามน�าเขาผลตภณฑทมสารตกคางกลมฮอรโมนปนเปอน โดยมการตรวจสอบทงสารตงตน (parent drugs)

และสารกลมอนพนธ (metabolites) ในเนอสตวและผลตภณฑกอนน�าเขาไปจ�าหนาย(6) ส�าหรบประเทศไทย

ตามประกาศกระทรวงสาธารณสข ฉบบท 303 (2550) เรอง อาหารทมยาสตวตกคาง มการควบคมคณภาพ

และความปลอดภยเนอสตวและผลตภณฑ โดยก�าหนดมาตรฐานของฮอรโมนทเปนสารตงตนและสารกลมอนพนธ

มปรมาณตกคางสงสด (Maximum Residue Limit, MRL) ไดไมเกนปรมาณทก�าหนดไวจ�านวน 2 ชนด

ไดแก zeranol และ trenbolone acetate ในรปของ β-trenbolone และ α-trenbolone ในเนอสตวและตบ

ท 2 และ 10 ไมโครกรมของสารตอ 1 กโลกรมของเนอเยอ อวยวะหรอผลตภณฑของสตว(7) และประกาศกรมปศสตว

พ.ศ. 2549 เรอง ก�าหนดมาตรฐานสารตกคางส�าหรบสนคาปศสตวก�าหนดไว จ�านวน 2 ชนด ไดแก DES และ estradiol

โดยตองตรวจไมพบในสตวเพอบรโภคทกชนด(8) ส�าหรบประเทศแคนาดาและเกาหลใต ก�าหนดปรมาณตกคางสงสด

ของสาร zeranol ในเนอสตวและตบท 2 และ 10 ไมโครกรมตอกโลกรม ตามล�าดบ(9)

จากขอก�าหนดดงกลาว วธทใชในการตรวจวเคราะหตองมความนาเชอถอและมความถกตอง แมนย�า

มความจ�าเพาะ มความไวสงในการตรวจวดชนดและปรมาณ เพราะเปนการวเคราะหหาปรมาณสารตกคางในระดบต�า

จากงานวจยทผานมามการตรวจวเคราะหดวยเทคนคตางๆ เชน thin-layer chromatography (TLC) ซงเปน

วธการตรวจวเคราะหทงาย ราคาถก แตมความไวต�า (low sensitivity) และความแมนนอย (poor accuracy)

ขณะทวธ enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA) สามารถตรวจวเคราะหปรมาณสารตกคางในระดบต�า

ไดแกวธ ELISA เปน semi quantitative analysis ซงหากตรวจพบตองมวธการตรวจยนยนชนดและปรมาณ

(confirmatory method) เพมเตม นอกจากนชดตรวจ ELISA ส�าหรบสารกลมฮอรโมน 1 ชดตรวจได 1 ชนดสาร

เทานน ดงนนถาตองการตรวจสารมากกวา 1 ชนด ตองใชเวลาและสนเปลองคาใชจาย ส�าหรบเทคนค LC-MS/MS

โดยม detector เปนชนด ion trap, time-of-flight หรอ triple quadrupole เปนเทคนคทสามารถวเคราะห

หาปรมาณสารตกคางในระดบต�าได แตทงนกขนอยกบการเลอกใช interface ทท�าหนาทเปนแหลงก�าเนดไอออน

(ion source) ใหเหมาะสมกบสภาพขวของสาร (polar compounds) หรอแมแตวธ GC-MS/MS ซงสามารถ

ตรวจวดสารในระดบต�าได แตวธนตองผานขบวนการ derivatization ซงท�าใหเสยเวลาในการเตรยมตวอยาง(10,11,12)

การศกษานจงไดพฒนาวธโดยมความมงหมายใหไดวธวเคราะหสารกลมฮอรโมนในเนอสตว ทสามารถเตรยม

ตวอยางไดรวดเรว ใชปรมาณสารเคมนอย ประหยดคาใชจาย สามารถวเคราะหสารกลมฮอรโมนได 4 ชนด พรอมกน

ไดแก DES, zeranol, 17 α-estradiol และ 17 β-estradiol โดยใชเทคนค LC-MS/MS ซงเปนเทคนคทมความไว

และความจ�าเพาะสง สามารถตรวจสอบสารทมปรมาณนอยไดอยางแมนย�า โดยวธดงกลาวปรบเปลยนขนตอน

การเตรยมตวอยางจากวธของ Yoshioka และคณะ(13) ในขนตอนการสกดและการท�าใหสารบรสทธและไดท�าการทดสอบ

2

การวเคราะหสารตกคางกลมฮอรโมนในเนอสตวโดย LC-MS/MS เฉลมพร ควรหา และคณะ


ความถกตองของวธ (method validation) โดยใชเนอไกเปนตวแทน (representative matrix) ตามแนวทาง

EURACHEM Guide 2012(14) เพอยนยนวาวธทไดมความถกตอง เหมาะสม สามารถน�าไปใชตรวจวเคราะหตวอยาง

เพอควบคมคณภาพอาหารตามกฎหมาย นอกจากนเพอใหมขอมลพนฐานของปรมาณฮอรโมนตกคางในเนอสตว

ทจ�าหนายในประเทศ จงไดส�ารวจปรมาณฮอรโมนทตรวจไดโดยวธทพฒนาและทดสอบความถกตองแลว ในตวอยาง

เนอสตวทจ�าหนายในกรงเทพมหานคร

วสดและวธการ

สารเคมและสารมาตรฐาน

สารมาตรฐาน : diethylstilbesterol (DES), zeranol, 17 alpha-estradiol (17 α-estradiol),

17 beta-estradiol (17 β-estradiol) ทงหมดเปนผลตภณฑของ Dr. Ehrenstorfer ความบรสทธ >98% และ

internal standard diethylstilbesterol-D8 (DES-D

8) ผลตภณฑของ Cambridge Isotope Laboratories, Inc.,

ความบรสทธ >98%

สารเคม : methanol (MeOH), acetonitrile (CH3CN), hexane เปน HPLC grade, formic acid,

ammomium acetate (NH4OAc) เปน AR grade

การเตรยมสารละลายมาตรฐาน

เตรยมสารละลายมาตรฐาน stock solution ความเขมขน 1,000 ไมโครกรมตอมลลลตร

โดยชงสารมาตรฐานแตละชนดประมาณ 10 มลลกรม ละลายและปรบปรมาตรเปน 10 มลลลตรดวย MeOH

และเตรยมสารละลายมาตรฐานผสมความเขมขน 10, 1 และ 0.1 ไมโครกรมตอมลลลตรดวย MeOH

เครองมอและอปกรณ

เครองชง ความละเอยด 0.001 กรม และ 0.01 มลลกรม, refrigerated centrifuge, vortex mixer, turbo

nitrogen evaporator temperature controlled, เครองบดเนอ, micro pipette ขนาด 2-20, 10-200, 20-200

และ 100-1,000 ไมโครลตร, screw cap centrifuge tube ขนาด 50 มลลลตร, test tube ขนาด 10 มลลลตร,

micro-spin filter tube 0.45 µm PVDF, solid-phase-extraction (SPE) ชนด Oasis HLB, ปรมาตร

6 มลลลตร และม packing material บรรจอย 200 มลลกรม, solid-phase-extraction (SPE) ชนด C18,

ปรมาตร 3 มลลลตร และม packing material บรรจอย 500 มลลกรม

เครอง LC-MS/MS ประกอบดวย binary pump, auto sampler, micro vacuum degasser, thermostated

column compartment: Agilent 1100 series, detector ชนด triple quadrupole mass spectrometer:

API 4000, column: zorbax SB C-18, atlantis-d C18, mobile phase เปนสารละลายผสมของ H2O: MeOH

(3:1; v/v) และ CH3CN, ใชโปรแกรม gradient ในการแยกสาร flow rate 0.6 มลลลตรตอนาท เวลาทใชในการ

วเคราะหทงหมด 15 นาท โดยมสภาวะของ mass spectrometer ดงน

- ion spray voltage: 5200 volts

- temperature (TEM): 450 องศาเซลเซยส

- collision gas (CAD): nitrogen: 5 psig

- curtain gas (CUR): 13 psig

- ion spray nebulizer gas (GAS-1): 52 psig

- TIS heater gas (GAS-2): 58 psig

- entrance potential (EP): 10 volts

3



โดยสารจะถกท�าใหเปนไอออนลบดวย electro spray ionization (ESI) ไอออนทไดจะถกวเคราะหดวย

multiple reaction monitoring (MRM) โดยศกษา mass ท m/z ดงตารางท 1

ตารางท 1 สภาวะการวเคราะหสารตกคางกลมฮอรโมน 5 ชนด โดยใชเครอง LC-MS/MS

component MW precursor ion product ion Dwell time DP CE CXP

(m/z) (m/z) (ms) (volts) (volts) (volts)

DES 268.3 267.3 92.9±0.5 150.0 secondary -100.0 -48.0 -29.0

236.8±0.5 150.0 primary -100.0 -40.0 -31.0

zeranol 322.2 321.2 277.0±0.5 150.0 secondary -95.0 -30.0 -5.0

303.0±0.5 150.0 primary -95.0 -30.0 -4.0

17 α-estradiol 272.2 271.2 144.9±0.5 150.0 secondary -123.0 -54.0 -6.0

182.9±0.5 150.0 primary -123.0 -55.0 -10.0

17 β-estradiol 272.2 271.2 144.9±0.5 150.0 secondary -123.0 -54.0 -6.0

182.9±0.5 150.0 primary -123.0 -55.0 -10.0

DES-D8 276.0 275.0 245.0±0.5 150.0 -110.7 -41.0 -14.6

ตวอยาง

ตวอยางทใชในการพฒนาและตรวจสอบความถกตองของวธใชเนอไกเปนตวแทน (representative matrix)

ตวอยางทใชในการส�ารวจปรมาณการตกคางสารกลมฮอรโมนในเนอสตว ตงแตตลาคม 2557 ถง กนยายน

2558 รวมทงสน 50 ตวอยาง ไดแก ตวอยางเนอวว 25 ตวอยาง โดยแบงเปน เนอววน�าเขาจากตางประเทศจ�านวน 11 ตวอยาง

น�าเขาจากประเทศออสเตรเลย นวซแลนด สหรฐอเมรกา เนอววภายในประเทศ 14 ตวอยาง โดยทงหมดเปนตวอยาง

ทส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยา เกบจากตลาดในเขตกรงเทพมหานครและจากดานอาหารและยา สงวเคราะห

ทส�านกคณภาพและความปลอดภยอาหาร และตวอยางเนอไกจ�านวน 25 ตวอยาง เกบจากตลาดในเขตกรงเทพมหานคร

ครอบคลมทงหมด 11 เขต ไดแก วงทองหลาง คลองเตย สวนหลวง ลาดพราว บางเขน สายไหม บางกะป จอมทอง

คลองสาน บางขนเทยน และบางบอน

วธการ

1. การพฒนาวธวเคราะห

น�าเนอสตวบดละเอยดมาเตมน�า จากนนสกดสารกลมฮอรโมนตกคางออกจากตวอยางดวย MeOH

น�าไปก�าจดไขมนและสารรบกวนซงอยในตวอยางออกดวยเทคนค liquid-liquid extraction โดยใช hexane

ทอมตวดวย CH3CN แลวน�าสารทสกดไดไปท�าใหบรสทธดวยเทคนค solid-phase extraction (SPE) จากนน

ตรวจหาปรมาณโดยเทคนค LC-MS/MS ค�านวณปรมาณจาก calibration curve ท plot ระหวาง concentration

ratio ของสารมาตรฐาน และ internal standard กบ peak area ratio ของสารมาตรฐาน และ internal standard

ท�าการศกษาทดลองในการพฒนาวธ 2 ขนตอน คอ ไดศกษาทดลองชนดของ SPE ในการท�าใหบรสทธ

และชนดของ column ในการตรวจวดโดย HPLC มรายละเอยดดงน

4



1. ทดลองชนด SPE Oasis HLB เปรยบเทยบกบ C18 โดยชงตวอยางเนอไกทตรวจไมพบสารกลมฮอรโมน

ทบดละเอยด (matrix blank) 2 กรม ใสหลอด screw cap centrifuge tube เตมสารมาตรฐานทง 4 ชนด

ทระดบความเขมขน 10.0 ไมโครกรมตอกโลกรม เตม internal standard ทความเขมขน 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม

และเตมน�า 500 ไมโครลตร ปนดวย vortex mixer ครงละ 1 นาท ทกๆ 15 นาท เปนเวลา 1 ชวโมง จากนนเตม MeOH

10 มลลลตร เขยาดวยเครองเขยา นาน 10 นาท แลวน�าไปปนตกตะกอนท 6,000 รอบตอนาท อณหภม 4 องศาเซลเซยส

นาน 10 นาท ดดชน MeOH ใสในหลอด centrifuge tube ท�าการสกดซ�าดวย MeOH 5 มลลลตร น�าชน MeOH

ทไดจากการสกดทง 2 ครง เตม hexane ทอมตวดวย CH3CN 10 มลลลตร ปนดวย vortex mixer และ

น�าไปปนตกตะกอนโดยใชโปรแกรมทตงคาไวครงแรก ดดชน hexane ทอมตวดวย CH3CN ทง ดดชน MeOH

7.5 มลลลตร ใสใน test tube ระเหยจนเหลอประมาณ 500 ไมโครลตร เตมน�า 5 มลลลตร ปนดวย vortex mixer

น�าสารสกด load ผาน SPE cartridge ทงสองชนดท activated ดวย MeOH 5 มลลลตร น�า 10 มลลลตร จากนน

ลาง SPE cartridge โดยใช 20% CH3CN 2 มลลลตร และ elute ดวย CH

3CN 10 มลลลตร ระเหยแหงดวย

เครอง turbo nitrogen evaporator ละลายสวนทเหลออยดวยสารละลายผสมของ 0.1% formic acid: MeOH

(65:35, v/v) 1 มลลลตร ไดสารสกดตวอยางความเขมขน 1 กรมตอมลลลตร กรองสารละลายตวอยางผาน micro-spin

filters ชนด PVDF 0.45 µm เกบในขวดแกวสชา ขนาด 2 มลลลตร น�าไปวเคราะหชนดและปรมาณดวยเทคนค

LC-MS/MS

2. ทดลองชนด LC column zorbax SB C-18 เปรยบเทยบกบ atlantis-d C18 โดยใช mobile phase

สารละลายผสมของ H2O: MeOH (3:1; v/v) และ CH

3CN

2. การทดสอบความถกตองของวธวเคราะห (method validation)

2.1 การสรางกราฟมาตรฐาน (calibration curve)

เตรยม matrix-matched calibration curve โดยชง matrix blank จ�านวน 6 หลอด แลว

เตมสารมาตรฐาน ทระดบความเขมขน 2.0, 4.0, 6.0, 8.0, 10.0 และ 15.0 ไมโครกรมตอกโลกรม และเตม internal

standard ทระดบความเขมขน 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม ในทกหลอด จากนนท�าการสกดและท�าใหบรสทธ

เหมอนการสกดตวอยาง สรางกราฟมาตรฐานระหวาง (แกน x) อตราสวนความเขมขนของสารมาตรฐาน และความเขมขน

ของ internal standard (concentration ratio) กบ (แกน y) อตราสวนของ peak area ของสารมาตรฐาน

และ peak area ของ internal standard (peak area ratio) ค�านวณหาสมประสทธสหสมพนธของเพยรสน

(pearson correlation coefficient, r) สมประสทธการตดสนใจ (coefficient of determination, R2)

2.2 วเคราะห method blank และ matrix blank

method blank: สกดและวเคราะหตามวธทพฒนาโดยใชสารเคมทงหมด แตไมมตวอยางเตม internal

standard ทระดบความเขมขน 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม

matrix blank: สกดเนอไกและวเคราะหตามวธทพฒนา เตม internal standard ทระดบ

ความเขมขน 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม

ฉดสารสกด method blank และ matrix blank เขาเครอง LC-MS/MS เพอตรวจสอบดวา

ม mass หรอ peak รบกวนตรงสารมาตรฐานหรอไม

5



2.3 การหาขดจ�ากดของการตรวจพบ (limit of detection, LOD) และขดจ�ากดของการวด

เชงปรมาณ (limit of quantitation, LOQ)

ทดสอบโดยเตมสารมาตรฐานทง 4 ชนด ทระดบความเขมขนใกลเคยงคาต�าสดของกราฟมาตรฐาน

และเตม internal standard ทระดบความเขมขน 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม ลงใน matrix blank วเคราะห 10 ซ�า

ค�านวณคาเฉลย, Standard Deviation (SD) แลวน�ามาค�านวณตามสตรดงน

LOD = 3 SD

LOQ = 10 SD

ยนยนความแมนและความเทยงของคา LOQ โดยเตมสารมาตรฐานทมความเขมขนตามทค�านวณไดจากสตร 10 ซ�า

แลวค�านวณ % recovery และ % Relative Standard Deviation (RSD)

2.4 การทดสอบความเปนเสนตรง และชวงการวเคราะห (linearity and working range)

เตมสารมาตรฐานทง 4 ชนดลงใน matrix blank ทระดบความเขมขน 2.0, 4.0, 6.0, 8.0, 10.0

และ 15.0 ไมโครกรมตอกโลกรม และเตม internal standard ทระดบความเขมขน 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม

วเคราะหระดบละ 3 ซ�า สรางกราฟความสมพนธระหวาง concentration ratio กบ peak area ratio ของสารมาตรฐาน

ทง 4 ชนด ค�านวณหาคาสมประสทธสหสมพนธ (r) โดยเกณฑการยอมรบของคาสมประสทธสหสมพนธส�าหรบกราฟ

มาตรฐานทจ�านวนของระดบความเขมขน 6 ระดบ ตองไมนอยกวา 0.95(15)

2.5 การทดสอบ % recovery และความเทยง (recovery and precision)

ทดสอบโดยเตมสารมาตรฐานทง 4 ชนด ทระดบความเขมขน 2.0, 6.0, 10.0 และ 15.0 ไมโครกรม

ตอกโลกรม ลงใน matrix blank และเตม internal standard ทความเขมขน 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม วเคราะห

ระดบละ 10 ซ�า ค�านวณปรมาณเทยบกบสารมาตรฐาน แลวค�านวณคาเฉลย % recovery และ % RSD ประเมนผล

ตามเกณฑก�าหนดดงน คา % recovery 60-120 คา % RSD ทระดบความเขมขนของสาร 1 ถง 10 ไมโครกรม

ตอกโลกรม ท 30%(14)

2.6 การประมาณคาความไมแนนอนของการวเคราะห (uncertainty)

การประมาณคาความไมแนนอนของการวด(16) โดยค�านงถงแหลงของความไมแนนอนทกแหลง

รวมคาความไมแนนอนทงหมด แลวค�านวณคาความไมแนนอนขยายทระดบความเชอมน 95% (k = 2) ในการประเมน

คาความไมแนนอนของการวเคราะหตามวธทไดทดสอบ

ปรมาณสารทพบหนวยเปนไมโครกรมตอกโลกรม (µg/kg) โดยค�านวณความเขมขนของสารท

ตรวจพบจาก calibration curve โดยใชสมการเสนตรง

ผล

การพฒนาวธวเคราะห

ผลการเปรยบเทยบขนตอนการ clean up โดยเปรยบเทยบโดยใช Oasis HLB กบ SPE-C18

โดยเปรยบเทยบ chromatogram ของสารมาตรฐานทง 4 ชนด พบวาการ clean up ของ SPE ทง 2 ชนด

ใหประสทธภาพทใกลเคยงกน ไมพบ peak รบกวนท RT ใกลเคยงกบสารมาตรฐาน แตเมอพจารณาคา % recovery

พบวา SPE-C18 ใหคาต�ากวาการ clean up ดวย Oasis HLB (ภาพท 1)

6



ภาพท 1 chromatogram เปรยบเทยบ SPE cartridge ในการท�าใหสารบรสทธระหวาง Oasis HLB กบ

SPE-C18

Oasis HLB SPE - C18

และการเปรยบเทยบ LC column ระหวาง zorbax SB C-18 และ atlantis-d C18 พบวา column

ชนด zorbax SB C-18 สามารถให sensitivity, peak shape, peak symmetry ของสารกลมฮอรโมน

ในสารละลายตวอยางไดดกวา column ชนด atlantis-d C18 (ภาพท 2)

7



ภาพท 2 chromatogram เปรยบเทยบ column ระหวาง zorbax SB C-18 และ atlantis-d C18 โดยใช

mobile phase สารละลายผสมของ H2O: MeOH (3:1; v/v) และ CH

3CN

column zorbax SB C-18 column atlantis-d C18

8



ผลการทดสอบความถกตองของวธวเคราะห (method validation)

จากการศกษาการวเคราะหสารกลมฮอรโมนทง 4 ชนด ไดแก DES, zeranol, 17 α-estradiol และ

17 β-estradiol ภายใตสภาวะทเหมาะสม พบวาสามารถสรางกราฟมาตรฐานความสมพนธระหวาง concentration ratio

กบ peak area ratio ของสารมาตรฐานดงกลาวไดในชวงความเขมขน 2.0-15.0 ไมโครกรมตอกโลกรม ไดกราฟ

ทเปนเสนตรงมคา r ในชวง 0.9808-0.9879 และ R2 ในชวง 0.9620-0.9760

เมอวเคราะห method blank ของสารเคมทใชทงหมด และ matrix blank ของตวอยางเนอไก

ไมพบ peak รบกวนในชวงของการตรวจวดสารเปาหมาย

ผลการทดสอบขดจ�ากดของการตรวจพบ (LOD) เทากบ 1.0 ไมโครกรมตอกโลกรม ในทกชนดสาร

โดยใหสญญาณพคมคาสงกวา 3 เทาของ signal to noise สวนคาขดจ�ากดของการวดเชงปรมาณ (LOQ) เทากบ 2.0

ไมโครกรมตอกโลกรม ส�าหรบ DES และ zeranol และเทากบ 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม ส�าหรบ 17 α-estradiol

และ 17 β-estradiol ผลการพสจนคา LOQ โดยการเตมสารมาตรฐานวเคราะห 10 ซ�า ไดคา % recovery เฉลย

ในชวง 73-105%, % RSD ในชวง 5.4-26.3 (ตารางท 2)

ตารางท 2 ผลการทดสอบคา signal/noise ทระดบ LOD % recovery และความเทยงทระดบ LOQ ของ DES,

zeranol, 17 α-estradiol และ 17 β-estradiol ของเนอไก

Hormone signal/noise Spiked (LOQ level) % Recovery % RSD HORRAT

(LOD level) (µg/kg)

DES 20.54 2.0 81.8 13.4 0.9

Zeranol 35.20 2.0 104.8 5.4 0.4

17 α-estradiol 15.70 6.0 77.3 23.5 1.5

17 β-estradiol 16.20 6.0 73.2 26.3 1.7

การทดสอบคา % recovery และความเทยงของวธวเคราะหทระดบความเขมขน 2.0, 6.0 และ 10.0

ไมโครกรมตอกโลกรม ส�าหรบ DES และ zeranol ทระดบความเขมขน 6.0, 10.0 และ 15.0 ไมโครกรมตอกโลกรม

ส�าหรบ 17 α-estradiol และ 17 β-estradiol วเคราะหระดบละ 10 ซ�า พบวา % recovery เฉลยอยในชวง

61-120% และความเทยง (precision) ทประเมนดวย % RSD อยในชวง 3.4-26.3 (ตารางท 3)

จากการประมาณคาความไมแนนอนของการวเคราะหตามวธทไดทดสอบ โดยน�าการวเคราะหสาร DES

ในเนอไก พบแหลงทมาของความไมแนนอน ไดแก การชงน�าหนกของตวอยาง คา concentration ratio, Co

ทอานไดจาก calibration curve สารมาตรฐาน เครองแกววดปรมาตรทใช bias และ precision ไดคา relative

standard uncertainty, u(x)/x เมอน�าคาความไมแนนอนจากทกแหลงมารวมกนจะไดคา combined relative

standard uncertainty เทากบ ± 0.8% และน�ามาขยายใหเปน Expanded uncertainty, U ไดคาความไมแนนอน

เทากบ ± 1.6% ทระดบความเชอมน 95% เมอเปรยบเทยบสดสวนคาความไมแนนอนจากแหลงความไมแนนอน

ทสงผลตอปรมาณสารจากมากไปหานอย ไดแก ความเทยงของวธวเคราะห (method precision 60.8%), ความเบยงเบน

จากคาจรง (bias, 19.2%), สารมาตรฐาน (12.0%), calibration curve (6.4%), final volume (1.1%),

การชงน�าหนกของตวอยาง (sample weight, 0.5%) (ภาพท 3)

9



ภาพท 3 สดสวนขององคประกอบแหลงความไมแนนอนของการวเคราะหสารกลมฮอรโมนในเนอไก

ตารางท 3 ผลการทดสอบ % recovery และความเทยงในการวเคราะห DES, zeranol, 17 α-estradiol และ

17 β-estradiol ของเนอไก

สารมาตรฐาน Spiked level % Recovery (n=10) Mean ± SD % RSD HORRAT

(µg/kg) Min - Max

DES 2.0 61.5 - 97.0 81.8 ± 11.0 13.4 0.9

6.0 92.3 - 101.3 98.1 ± 3.4 3.4 0.2

10.0 83.0 - 120.0 94.3 ± 11.5 12.2 0.8

zeranol 2.0 95.5 - 111.5 104.8 ± 5.7 5.4 0.4

6.0 66.5 – 101.4 94.7 ± 10.1 10.7 0.7

10.0 93.4 – 120.0 11.3 ± 10.9 9.6 0.7

17 α-estradiol 6.0 63.3 – 117.3 77.3 ± 18.2 23.6 1.5

10.0 87.3 – 119.0 105.1 ± 10.5 10.0 0.7

15.0 66.7 – 100.0 85.1 ± 12.4 14.6 0.9

17 β-estradiol 6.0 61.3 – 120.0 73.2 ± 19.3 26.3 1.7

10.0 77.3 – 120.0 103.9 ± 15.6 15.0 1.0

15.0 72.7 – 100.0 83.1 ± 7.8 9.4 0.6

ไดน�าวธการตรวจวเคราะหทไดทดสอบความถกตองของวธแลวมาตรวจวเคราะหตวอยางในการส�ารวจ

ปรมาณการปนเปอนของสารกลมฮอรโมนตวอยางเนอสตวรวม 50 ตวอยาง โดยแบงเปนเนอววน�าเขา 11 ตวอยาง

เนอววภายในประเทศ 14 ตวอยาง และเนอไก 25 ตวอยาง ตรวจไมพบสารกลมฮอรโมนทง 4 ชนด ในทกตวอยาง

10



วจารณ

วธทศกษานสามารถทดสอบสารกลมฮอรโมนไดทงหมด 4 ชนด ไดแก DES มคา molecular mass เทากบ

268.3 g.mol-1, zeranol มคา molecular mass เทากบ 322.2 g.mol-1, 17 α-estradiol และ 17 β-estradiol

มคา molecular mass เทากบ 272.2 g.mol-1 โดยใชเครอง liquid chromatograph (LC) ซงม tandem mass

spectrometer (MS/MS) เปนตวตรวจวด และมการน�าสาร DES-D8 เปน internal standard ในการตรวจวเคราะห

การใช internal standard มขอดคอเพอเปนการควบคมและลดความผดพลาดในกระบวนการทดสอบ เพมความนาเชอถอ

ของผลการทดสอบทได เนองจากการวเคราะหแบบ internal standard ตองเตมสารทเลอกใชเปน internal standard

ลงไปทงในตวอยาง และ standard ดวยความเขมขนทเทากนโดย calibration curve ทใชเปรยบเทยบสดสวน

โดย plot ระหวาง concentration ratio กบ peak area ratio ดงนน internal standard จงเปนตวเปรยบเทยบ

ชวยควบคมความผดพลาดทเกดขนจากวธวเคราะหหรอผวเคราะห การวเคราะหดวยเทคนคนจะให precision

และ accuracy ทด(17) แตทงนขนอยกบการเลอกใช internal standard โดยสารทจะใชเปน internal standard

ตองมคณสมบตคลายคลงกบสารทจะวเคราะห เนองจากสารทใชเปน internal standard สวนมากเปนสาร isotope

ซงหาไดยากและบางชนดมขนตอนในการสงซอยาก ท�าใหไมสามารถหา internal standard ไดครบทกชนดสาร

จงใช DES-D8 เปน internal standard เพยงชนดเดยวในการค�านวณปรมาณทตรวจพบกบสารกลมฮอรโมนทกสาร

ซงท�าใหคาความไมแนนอนของ method precision มคาสงคอ 60.8%

จากการตรวจวเคราะหดวยเครองมอ LC-MS/MS ซงเปนเทคนคทมความไว (sensitivity) และความจ�าเพาะ

(selectivity) ใชหลกการ mass spectrometry ตรวจวดไอออนของสารทแยกกนดวยคามวลตอประจ (mass-to-charge

ratio, m/z) ทแตกตางกน ในการวเคราะหนเลอก interface ทท�าหนาทเปนแหลงก�าเนดไอออน (ion source) ชนด

electro spray ionization (ESI) ไอออนทไดถกวเคราะหดวย selected reaction monitoring (SRM) หรอ multiple

reaction monitoring (MRM) mode ใชตรวจสอบมวลของไอออนทแตกออกมา (fragment ion, transition ion)

จากไอออนตงตน (parent ion) ตวใดตวหนง SRM หรอ MRM สามารถแยกความแตกตางของสารทมมวลเทากนได

เนองจาก fragment ion ทแตกออกมาเปนชนสวนทจ�าเพาะของไอออนแตละชนด mode นปรากฏพคเพยงแคพคเดยว

ทเกดจากมวลของ fragment ion ทเลอก จงมประโยชนมากในการวเคราะหปรมาณและใช detector ชนด tandem

mass spectrometer ตรวจวดโดยเลอก mass ถง 2 ครง ครงแรกเลอก precursor ion หรอ parent ion

จากนนเกดการ fragmentation ได product ion หรอ daughter ion เลอก product ion 2 ion ทมคา response

สงและไมมสารอนรบกวน การตรวจวเคราะหสารกลมฮอรโมนทง 4 ชนด นถก ionized ในรปของไอออนลบ [M-H]-

(negative ions)(3,4,18) โดยสาร DES เลอก m/z 267.3 เปน precursor ion และเลอก product ion ท m/z 236.8

กบ 92.9 zeranol เลอก m/z 321.0 เปน precursor ion และเลอก product ion ท m/z 303.0 กบ 277.0

ส�าหรบ 17 α-estradiol และ 17 β-estradiol เลอก m/z 271.2 เปน precursor ion และเลอก product ion

ท m/z 182.9 กบ 144.9

ในการวเคราะหยงไดก�าหนดการควบคมคณภาพเพอใหไดผลทถกตอง ไดแก การเลอก identification

point ซงเปนระบบการคดคะแนนเพอการยนยนชนดสารในการแปลผลขอมลโดยใชจ�านวน parent ion เรมตน และ

daughter ion และก�าหนดความแตกตางสงสดทยอมรบได (maximum permitted tolerance) ของ relative ion

intensities ตามท European Communities, EC ก�าหนด(19) นอกจากนคา precision ทไดมคาสมประสทธ

ความแปรปรวน (% RSD) อยในชวง 3.4-26.3 โดยมคา HORRAT นอยกวา 2 ซงเปนไปตามเกณฑของท Codex

ก�าหนดไว(20) นอกจากนยงไดมการวางแผนการควบคมคณภาพภายใน (internal quality control) เพอความมนใจ

ในผลการวเคราะหตวอยางทก batch โดยก�าหนดไวไมเกน 10 ตวอยาง โดยท�าการทดสอบ method blank, matrix

11



blank, duplicate analysis และ spiked sample(14) ส�าหรบตวอยางเนอววคณะผวจยไดมการควบคมคณภาพ

ผลการตรวจวเคราะหทก batch โดยผล % recovery อยในชวง 93-120% อยางไรกตามในการทดสอบความถกตอง

ของวธวเคราะหทพฒนาขนนไมไดใชวสดอางองรบรอง (certified reference materials; CRM) ในการประกน

คณภาพของผลการทดสอบและตรวจสอบถกตองของวธทดสอบแตใชการเตม (spiking) สารมาตรฐานลงใน

matrix blank แทน

คณะผวจยเลอกสารกลมฮอรโมนทตรวจวเคราะหประกอบดวย zeranol, DES เปนฮอรโมนชนด

สงเคราะห(21) โดย zeranol เปนสารทมคาก�าหนด MRL ตามประกาศกระทรวงสาธารณสข DES เปนสารหามใชทงใน

กลมสหภาพยโรป สหรฐอเมรกา และประกาศกรมปศสตว เพราะเปนสารทอาจท�าใหเกดมะเรง ส�าหรบ 17 α-estradiol

และ 17 β-estradiol เปนฮอรโมนธรรมชาตทมในเพศหญงจดเปนฮอรโมน estrogen ซงมบทบาทส�าคญตอกลไก

การท�างานของสตรเพศ(22) ขนตอนตอไปคณะผวจยจะเพมชนดสารใหครอบคลมตามประกาศกระทรวงสาธารณสข

ซงไดแก trenbolone acetate ส�าหรบฮอรโมนชนดอนๆ ทผวจยไมไดตรวจวเคราะหคอ progesterone ซงเปน

ฮอรโมนทรางกายตองสรางขนมาเพอใชในการเจรญเตบโตตามปกต พบวาไมเกดอนตรายตอรางกายเพราะปรมาณ

ทรบประทานเขาไปจากเนอสตวถอวานอยมาก คอนอยกวารอยละ 1 ของฮอรโมนทรางกายผลตตามปกต และฮอรโมน

ทรบประทานเขาไปนนรางกายดดซมไดเพยงรอยละ 10 นอกจากนยงพบวาในอาหารบางชนดมฮอรโมนเอสโตรเจน

อยในปรมาณมากกวาเนอวว(2)

ผลจากการตรวจวเคราะหเนอวว เนอไก ทผลตในประเทศและเนอววทน�าเขาจากออสเตรเลย นวซแลนด

และสหรฐอเมรกา รวมทงสน 50 ตวอยางนน พบวาไมมการตกคางของสารกลมฮอรโมนทงสชนด แสดงไดวาผผลต

ทงจ�าหนายภายในประเทศและสงออกมความตนตวในการทจะยกระดบมาตรฐานสนคาใหเปนไปตามกฎระเบยบ

และขอก�าหนดตางๆ ทสอดคลองกบขอก�าหนดขององคการการคาโลกและองคกรโรคระบาดสตวระหวางประเทศ

(World Organization for Animal Health หรอ Office International des Epizooties, OIE) ซงถอวา

เปนมาตรฐานการผลตสนคาทางการเกษตร (Good Agriculture Practices: GAP) ดานการผลตปศสตวทส�าคญ

ซงครอบคลมมาตรฐานฟารมเลยงสตว การควบคมการใชยาในมาตรฐานฟารมปศสตว ตลอดจนมการน�าระบบคณภาพ

Hazard Analysis and Critical Control Point (HACCP), ISO 9000 มาใช(23) ดงนนจากผลการส�ารวจ

เบองตนสะทอนใหเหนวาจากขอก�าหนดและกฎเกณฑตางๆ เหลาน สามารถสรางความมนใจในคณภาพของเนอสตววา

มความปลอดภยทจะน�ามาบรโภคได

สรป

วธวเคราะหทพฒนาขนสามารถใชในการตรวจสารกลมฮอรโมน ทง 4 ชนด ไดแก DES, zeranol,

17 α-estradiol, 17 β-estradiol สกดดวย MeOH ปรมาตรทงสน 15 มลลลตร น�าสารทสกดไดไปท�าใหบรสทธ

ดวย Oasis HLB cartridge จากนนน�าสารละลายทไดฉดเขาสระบบเครอง LC-MS/MS ซงใช column ชนด

zorbax SB C-18 และใชสารละลายผสมของ H2O: MeOH (3:1; v/v) กบ CH

3CN เปน mobile phase

ผลการทดสอบความใชไดของวธดงกลาว พบวา calibration curve มความเปนเสนตรงในชวง 2.0 -10.0 ไมโครกรม

ตอกโลกรม และ 6.0 -15.0 ไมโครกรมตอกโลกรม โดยมคา coefficient of determination ของทงสองชวงมากกวา

0.96 คาเฉลย % recovery อยในชวง 73-105% คาสมประสทธความแปรปรวนอยในชวง 5.4-26.3 มคา LOD

ของทกสารเทากบ 0.1 ไมโครกรมตอกโลกรม โดยคา LOQ ของ DES กบ zeranol เทากบ 2.0 ไมโครกรมตอกโลกรม

และคา LOQ ของ 17 α-estradiol กบ 17 β-estradiol เทากบ 6.0 ไมโครกรมตอกโลกรม จากขอมลขางตน

แสดงใหเหนวาวธวเคราะหทพฒนาขนน มคณลกษณะเฉพาะแสดงสมรรถนะทผานเกณฑการยอมรบและเหมาะสม

12



มความถกตอง แมนย�า มความไวและความจ�าเพาะตอสารทตองการทดสอบ เหมาะกบการใชงาน (fitness for

intended use) และใหผลทกพารามเตอรผานเกณฑยอมรบของสากล ท�าใหผลการทดสอบถกตอง เชอถอได

จากการพสจนความถกตองของวธทดสอบ (method validation) โดยใชเนอไกเปนตวแทน สามารถน�าวธนไปใชใน

การตรวจวเคราะหเพอเปนการควบคมคณภาพอาหารตามกฎหมาย เพอความยตธรรมทงแกผประกอบการและคมครอง

ผบรโภคตอไปได

กตตกรรมประกาศ

ขอขอบคณเจาหนาทฝายสารก�าจดศตรพชและยาสตวตกคางทกทานทชวยเตรยมและสกดตวอยาง ใหค�าแนะน�า

ขอเสนอแนะ ตลอดจนสนบสนนการศกษาวจยจนบรรลผลส�าเรจในครงน

เอกสารอางอง

1. Matic I, Grujic S, Jaukovic Z, Lausevic M. Trace analysis of selected hormones and sterols in river

sediments by liquid chromatography-atmospheric pressure chemical ionization-tandem masss

spectrometry. J Chromatogr A 2014; 1364: 117-27.

2. มหาวทยาลยราชภฏนครสวรรค. บทท 12 : การปนเปอนและการเสอมเสยของเนอสตวและผลตภณฑ. [ออนไลน]. [สบคน

18 ก.พ. 2561]; [6 หนา]. เขาถงไดท : URL: http://elearning.nsru.ac.th/web_elearning/meattech/lesson/

less12_7.html.

3. Shao B, Zhao R, Meng J, Xue Y, Wu G, Hu J, et al. Simultaneous determination of residue hormoneal

chemicals in meat, kidney, liver tissues and milk by liquid chromatography-tandem mass spectrometry.

Anal Chim Acta 2005; 548: 41-50.

4. Blasco C, Van Poucke C, Van Peteghem C. Analysis of meat samples for anabolic steroids residues

by liquid chromatography/tandem mass spectrometry. J Chromatogr A 2007; 1154: 230-9.

5. Schúz J, Espina C, Villan P, Herrero R, Leon ME, Minozzi S, et al. European code against cancer

4th edition: 12 ways to reduce your cancer risk. Cancer Epidemiol 2015; 39(Suppl 1): S1-10.

6. Council Directive 96/22/EC of 29 April 1996. Concerning the prohibition on the use in stockfarming

of certain substances having a hormonal or thyrostatic action and of beta-agonists, and repealing

Directs 81/602/EEC, 88/146/EEC and 88/299/EEC. Official Journal of the European Communities,

No L 125.

7. พระราชบญญตอาหาร พ.ศ. 2552 ประกาศกระทรวงสาธารณสข ฉบบท 303 (พ.ศ. 2550) เรอง อาหารทมยาสตวตกคาง.

ราชกจจานเบกษา เลม 124 ตอนพเศษ 108ง (ลงวนท 4 กนยายน 2550).

8. ประกาศกรมปศสตว เรอง ก�าหนดมาตรฐานสารตกคางส�าหรบสนคาปศสตว. (ลงวนท 12 กรกฎาคม 2549). [ออนไลน].

[สบคน 18 ก.พ. 2561]; [10 หนา]. เขาถงไดท : URL: http://readgur.com/download/2099998.

9. Korea's veterinary drug MRL situation. [Online]. 2011; [cited 2018 Feb 18]; [29 screens]. Available

from: URL: https://gain.fas.usda.gov/Recent%20GAIN%20Publications/Korea's%20Veterinary%

20Drug%20MRL%20Situation_Seoul_Korea%20-%20Republic%20of_11-16-2011.pdf.

10. Anfossi L, Tozzi C, Giovannoli C, Baggiani C, Giraudi G. Development of a non-competitive

immunoassay for cortisol and its application to the analysis of saliva. Anal Chim Acta 2002; 468: 315-21.

13



11. Regal P, Vazquez BI, Franco CM, Cepeda A, Fente C. Quantitative LC-MS/MS method for the

sensitive and simultaneous determination of natural hormones in bovine serum. J Chromatogr B

2009; 877: 2457-64.

12. Yang Y, Shao B, Zhang J, Wu Y, Duan H. Determination of the residues of 50 anabolic hormones

in muscle, milk and liver by very-high-pressure liquid chromatography-electronspray ionization

tandem mass spectrometry. J Chromatogr B 2009; 877: 489-96.

13. Yoshioka N, Akiyama Y, Takeda N. Determination of α-and β-trenbolone in bovine muscle and liver

by liquid chromatography with fluorescence detection. J Chromatogr B 2000; 739: 363-7.

14. The fitness for purpose of analytical method: A laboratory guide to method validation and related

topics. 2nd ed. United Kingdom: Eurachem Guide; 2014. p. 5-24.

15. สจตตรา พงศววฒน. คมอการพสจนความใชไดของวธทดสอบ ตามแนวมตคณะกรรมาธการยโรป 2002/657/EC

ส�าหรบหองปฏบตการทดสอบดานสารตกคางยาสตว วธยนยนผลและวธคดกรอง. ปทมธาน : ส�านกตรวจสอบคณภาพ

สนคาปศสตว กรมปศสตว; 2555.

16. EURACHEM/CITAC Guide. Quantifying uncertainty in analytical measurement. 3rd ed. United

Kingdom: Eurachem; 2012.

17. Niessen WM, Manini P, Andreoli R. Matrix effects in quantitative pesticide analysis using liquid

chromatography-mass spectrometry. Mass Spectrom Rev 2006; 25: 881-99.

18. Balizs G, Hewitt A. Determination of veterinary drug residue by liquid chromatography and tandem

mass spectrometry. Anal Chim Acta 2003; 492: 105-31.

19. Commission Decision of 12 August 2002. Implementing council directive 96/23/EC concerning

the performance of analytical methods and the interpretation of results. Official Journal of the

European Communities, No L221/8.

20. กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข. แนวปฏบตการทดสอบความถกตองของวธวเคราะหทางเคม

โดยหองปฏบตการเดยว. นนทบร : กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข; 2549.

21. Noppe H, Le Bizec B, Verheyden K, De Brabander HF. Novel analytical methods for the determination

of steroid hormones in edible matrices. Anal Chem Acta 2008; 611: 1-16.

22. ฮอรโมนอสโทรเจน (estrogen hormone). [ออนไลน]. [สบคน 18 ก.พ. 2561]; [3 หนา]. เขาถงไดท : URL:

http://www.il.mahidol.ac.th/e-media/hormone/chapter5/estrogen_hormone.htm

23. มาตรฐานบางประการส�าหรบการเลยงสตวในประเทศไทย. [ออนไลน]. 2557; [สบคน 18 ก.พ. 2561]; [2 หนา].

เขาถงไดท : URL: http://www.animals-farm.com/มาตรฐานบางประการส�าหรบ.

14



Abstract Hormones, both natural and synthetic, play an important role in controlling growth, sex, physical characteristics and stimulating or inhibiting an immune system as well as controlling formation and decomposition of metabolisms of the body. Incorrect usage of hormones for purposes of growth promoting agents and increasing muscles in food-producing animals may result in having hormone residues in edible tissues. The residues can possibly induce breast cancer and uterine cancer, therefore, those compounds are prohibited to use in the European Union (EU) to protect consumers from the exposure to carcinogenic residues in animal products. In this study, a method for determination of 4 hormone substances, namely, Diethylstilbesterol (DES), zeranol, 17 α-estradiol and 17 β-estradiol by LC-MS/MS techniques was developed and validated. The compounds were extracted from meat samples with methanol and fat was further removed by liquid-liquid extraction technique with hexane and then cleaned up by solid phase extraction with Oasis HLB. As a result of method validation, limit of detection (LOD) was 0.1 µg/kg for all substances. In addition, our study demonstrated that limits of quantitation (LOQ) for DES and zeranol were 2.0 µg/kg, while those for 17 α-estradiol, 17 β-estradiol were 6.0 µg/kg. A linearity of working range of DES and zeranol was between 2.0-10.0 µg/kg, while that of 17 α-estradiol and 17 β-estradiol was between 6.0-15.0 µg/kg with coefficient of determination, R2, at more than 0.96. An accuracy of the method expressed as mean of % recovery was in a range of 73-105% and its precision as shown by % Relative Standard Deviation (RSD) was 5.4-26.3%. The study concluded that characteristics of this method were suitable for application testing laboratory as required by the notification of The Ministry of Public Health Regulation No. 303 (B.E. 2550) on Establishment of Maximum Residue Levels of Veterinary Medical Products in Foodstuffs of Animal Origin. Moreover, a survey of hormone residues, conducted from October 2014 to September 2015, in 50 samples of chicken and beef using the developed method indicated that no four hormone residues were detected in any samples.

Keywords: Hormone residues, meat, LC-MS/MS

Method Development and Validation

of Hormone Residues Determination

in Meat by LC-MS/MS

Chalearmphorn Kuanha Thongsuk Payanan and Ladda KaewklapanyacharoenBureau of Quality and Safety of Food Department of Medical Sciences Tiwanond Road. Nonthaburi 11000

Thailand.

15

รายงานจากหองปฏบตการ ว กรมวทย พ 2561; 60 (2) : 69-75


จนทรฉาย ค�าแสน และวภาวด เจยรกล ศนยวทยาศาสตรการแพทยท 10 อบลราชธาน อ�าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน 34000


Accepted for publication, 18 May 2018

ความผดทางเพศในเขตสขภาพท 10 ป 2549-2559 :

ผลจากหองปฏบตการสขภาพแมและเดก กลมชนสตร

สาธารณสข ศนยวทยาศาสตรการแพทยท 10 อบลราชธาน

บทคดยอ การศกษาเชงพรรณนานมวตถประสงคเพอประมวลลกษณะของผเสยหายในคดความผดการลวงละเมดทางเพศ

และความสมพนธระหวางผลการวเคราะหทางหองปฏบตการทจะใชเปนหลกฐานในการด�าเนนคดความผดทางเพศ โดยรวบรวม

ขอมลทเกยวของกบผเสยหาย ระยะเวลาการเกบตวอยาง จากขอมลในใบน�าสงตวอยางวตถพยานในคดความผดทางเพศ

ระหวางป 2549-2559 ของโรงพยาบาลในเขตสขภาพท 10 และผลการตรวจหาเอนไซมแอซดฟอสฟาเตส และตวอสจ

ณ หองปฏบตการสขภาพแมและเดก กลมชนสตรสาธารณสข ศนยวทยาศาสตรการแพทยท 10 อบลราชธาน ผลการศกษา

ในผเสยหายทงหมดจ�านวน 1,577 ราย พบวารอยละ 68.5 มอายระหวาง 10-19 ป ซงผเสยหายมอายต�าสด 2 ป และ

อายสงสด 72 ป ในจ�านวนนรอยละ 72.16 เปนโสด และรอยละ 61.1 ไมเคยมเพศสมพนธมากอน ผเสยหายมการช�าระลาง

อวยวะเพศภายนอกกอนมาพบแพทยรอยละ 67.4 ผลการตรวจทางหองปฏบตการพบเอนไซมแอซดฟอสฟาเตสในผเสยหาย

จ�านวน 1,180 ราย คดเปนรอยละ 74.82 และพบตวอสจจากการยอมส 285 ราย คดเปนรอยละ 18.07 จากการศกษาสรปไดวา

ผเสยหายในคดความผดทางเพศสวนใหญอายนอย ไมเคยมเพศสมพนธมากอน ผลการตรวจเอนไซมแอซดฟอสฟาเตส

และการยอมสตวอสจมความส�าคญในการใชเปนขอมลประกอบการวนจฉยคดความผดทางเพศของแพทย

16

ความผดทางเพศในเขตสขภาพท 10 ป 2549-2559 จนทรฉาย ค�าแสน และคณะ


บทน�า

การพสจนคดความผดทางเพศ ประกอบดวยการตรวจรางกาย การซกประวต และการตรวจวเคราะหทางหองปฏบตการจากตวอยางวตถพยานของทงผเสยหายและผถกกลาวหา โดยการตรวจวตถพยานในคดความผดทางเพศ ด�าเนนการตามกระบวนการสอบสวนและหลกฐานคดความผดทางเพศ(1) และระเบยบกระทรวงยตธรรมวาดวยการตรวจพสจนพยานหลกฐานทางนตวทยาศาสตร พ.ศ. 2553 กลาวคอ พนกงานสอบสวนสงตวผเสยหายหรอผถกกลาวหา ไปโรงพยาบาลเพอตรวจรางกาย เกบสงสงตรวจจากชองคลอดสงหองปฏบตการทางการแพทย เพอตรวจคดกรอง เบองตนโดยการตรวจหาเอนไซมแอซดฟอสฟาเตสและสงกะส ส�าหรบการวเคราะหสวนประกอบของน�าอสจ และตรวจยนยนดวยการยอมสตวอสจหรอดสด (wet smear) ส�าหรบการวเคราะหตวอสจ(2) ผลการตรวจทางหองปฏบตการ ผลการตรวจรางกายโดยแพทย การซกประวต จะถกน�าไปใชเปนหลกฐานประกอบการพจารณาตามกระบวนการยตธรรมตอไป

คดความผดทางเพศทเกดในพนทจงหวดมกดาหาร, ยโสธร, อ�านาจเจรญ, ศรสะเกษ และอบลราชธานนน ด�าเนนการตรวจพสจนตวอยางวตถพยานทหองปฏบตการศนยวทยาศาสตรการแพทยท 10 อบลราชธาน การศกษานเพอเสนอผลวเคราะหทางหองปฏบตการจากการสงตรวจวตถพยานในคดความผดทางเพศในเขตสขภาพท 10 ระหวางป 2549-2559


ตวอยางศกษาตวอยางวตถพยาน

ตวอยางคราบอสจเกบจากผเสยหายโดยแพทยทท�าการตรวจรางกาย โดยใชไมพนส�าลหรอกระดาษกรองซบคราบอสจ จ�านวน 1,577 ราย จากคดความผดทางเพศทเกดขนใน จงหวดมกดาหาร, ยโสธร, อ�านาจเจรญ, ศรสะเกษ และอบลราชธาน ในระหวางป พ.ศ. 2549-2559

ขอมลผเสยหาย

ขอมลผเสยหายจากใบน�าสงตวอยางวตถพยาน ไดแก อาย ประวตเพศสมพนธ รายละเอยดของเหตการณ ลกษณะของการกระท�าความผด ความสมพนธกบผถกกลาวหา และผลการตรวจอสจดวยวธ wet smear (กรณเกดเหตการณภายใน 3 ชวโมง)

การตรวจหาเอนไซมแอซดฟอสฟาเตส ท�าการตรวจหาเอนไซมแอซดฟอสฟาเตส (ACP) ดวยวธเดวย (Davies’s method)(3-5) โดย

หยดสารสะลายผสมของ Fast blue B (SIGMA, USA) ใน Sodium acetate และ α-Naphthyl (SIGMA, USA) ในอตราสวน 1:9 บนตวอยางวตถพยาน ทงไวทอณหภมหองเปนเวลา 60 วนาท จากนนอานปฏกรยาการเกดส โดยอานผลเปนบวกเมอเกดสชมพถงมวงเขม การทดสอบแตละครงตวอยางควบคมผลบวกและตวอยางควบคมผลลบคอ กระดาษกรองซบน�าอสจทเจอจาง 1:20 และกระดาษกรองเปลา ตามล�าดบ

การตรวจหาตวอสจหลงจากตรวจหาเอนไซมแอซดฟอสฟาเตสแลว น�าตวอยางมาสกดหาตวอสจดวย 25% แอมโมเนยมไฮดรอกไซด

(Merck, USA) เปนเวลา 3 ชวโมง จากนนน�าตะกอนมายอมสฮมาทอกซลนและอโอซน(6) (Thermo Scientific™/ Richard-Allan Scientific™, USA) ตามทระบในใบก�ากบน�ายา แลวตรวจดตวอสจดวยกลองจลทรรศน

การวเคราะหขอมลแสดงขอมลในรปสถตเชงพรรณนา (รอยละ) และทดสอบความสมพนธระหวางตวแปรโดยใชสถตการทดสอบ

ไค-สแควร ก�าหนดคา p ทนอยกวาหรอเทากบ 0.05 เปนคานยส�าคญทางสถต

17

Rape Test in The 10th Health Region During 2006-2016 Junchay Khamsaen et al.


ผล

ขอมลทวไป

ผเสยหายในคดความผดทางเพศพบวามอายตงแต 2-72 ป ซงรอยละ 68.5 เปนผเสยหายทอยในกลมอาย

ระหวาง 10-19 ป โดยเวลาทเกดเหตสวนใหญ (รอยละ 32.02) อยในชวงเวลา 18.00 - 24.00 น. ในจ�านวนผเสยหาย

ทงหมดมขอมลวารอยละ 72.16 ไมเคยมเพศสมพนธมากอนเกดเหต และไดรบการตรวจจากแพทยหลงเกดเหตแลว

1-5 วน และ 6-10 วน คดเปนรอยละ 30.25 และ 32.85 ตามล�าดบ ผเสยหายสวนใหญ (รอยละ 67.4) ช�าระลาง

อวยวะเพศทงภายในและภายนอกกอนมาพบแพทย พบบาดแผลตามรางกายผเสยหายเพยงรอยละ 22.95 สวนบาดแผล

บรเวณอวยวะเพศพบรอยละ 20.42 โดยเปนการฉกขาดใหมของเยอพรหมจารรอยละ 35.4 ฉกขาดเการอยละ 64.6

ผลการตรวจอสจดวยวธ wet smear พบเพยงรอยละ 1.01 นอกจากนรอยละ 52.95 ของคดความผดทางเพศ

ในการศกษานถกกระท�าโดยคนรจก (ตารางท 1)

ตารางท 1 ขอมลทวไปของผเสยหาย และขอมลทเกยวของกบการกระท�าความผดทางเพศ

ตวแปร จ�านวน (รอยละ)

อาย 0-9 ป

10-19 ป

20-29 ป

30-39 ป

มากกวา 40 ป

ไมมขอมล

252 (15.98)

1,080 (68.5)

185 (11.73)

25 (1.59)

18 (1.14)

17 (1.08)

ระยะเวลาทเกดเหตจนถงวนทแพทยตรวจ

1-5 วน

6-10 วน

11-15 วน

มากกวา 15 วน


477 (30.25)

518 (32.85)

305 (19.34)

165 (10.46)

112 (7.10)

ประวตเพศสมพนธ

ไมเคยม

เคยม


1,138 (72.16)

299 (18.96)

140 (8.88)

เวลาทเกดเหต

06.00 - 18.00 น.

18.00 - 24.00 น.

24.00 - 06.00 น.


332 (21.05)

505 (32.02)

186 (11.80)

554 (35.13)

18



ตวแปร จ�านวน (รอยละ)

ประวตการช�าระลาง

ช�าระลางภายนอก-ใน

ยงไมช�าระลาง


1,011 (67.4)

339 (21.50)

227 (14.39)

ความสมพนธกบผกระท�าผด

คนรจก

คนแปลกหนา


835 (52.95)

116 (7.35)

626 (39.70)

บรเวณทมการบาดเจบรางกาย

พบ

ไมพบ


362 (22.95)

684 (43.38)

531 (33.67)

อวยวะเพศ

พบ

ฉกขาดเกา

ฉกขาดใหม

ไมพบ


322 (20.42)

114 (35.4)

208 (64.6)

645 (40.9)

610 (38.68)

ผลการตรวจอสจในสเมยรสดของโรงพยาบาล

พบ

ไมพบ


16 (1.01)

711 (45.09)

850 (53.9)

จากการทดสอบความสมพนธของตวแปรในการศกษาน พบวาระยะเวลาทสงตวอยางภายในเจดวน ใหผล

การตรวจเอนไซมแอซดฟอสฟาเตสเปนบวกมากกวาการสงตวอยางภายหลงเจดวนอยางมนยส�าคญทางสถต (p<0.001)

การไมช�าระลางอวยวะเพศใหผลการตรวจ ACP เปนบวกมากกวาการช�าระลางอวยวะเพศทงภายนอกและภายใน

อยางมนยส�าคญทางสถต (p<0.05)

ตารางท 1 ขอมลทวไปของผเสยหาย และขอมลทเกยวของกบการกระท�าความผดทางเพศ (ตอ)

19



การตรวจทางหองปฏบตการ

ท�าการตรวจตวอยางทงหมด 1,577 ราย พบใหผลบวกตอการตรวจเอนไซมแอซดฟอสฟาเตส (ACP)

1,180 ราย คดเปนรอยละ 74.82 และใหผลบวกตอการยอมสตวอสจ 285 ราย คดเปนรอยละ 18.07 (ตารางท 2)

ตารางท 2 ผลการทดสอบตวอยางตรวจทางหองปฏบตการ

การทดสอบ จ�านวนตวอยาง (ราย) จ�านวนทพบผลบวก (รอยละ)

แอซดฟอสฟาเตส 1,577 1,180 (74.82)

ยอมสตวอสจ 1,577 285 (18.07)

ตรวจพบทงเอนไซมและตวอสจ 285 (18.07)

ตรวจพบเอนไซมเพยงอยางเดยว 895 (56.75)

ตรวจพบตวอสจเพยงอยางเดยว 0 (0)

วจารณ

ผลการศกษาพบวาผเสยหายในคดความผดทางเพศระหวางป พ.ศ. 2549 – 2559 ในเขตสขภาพท 10 พบมาก

ในกลมอายระหวาง 10-19 ป สอดคลองกบรายงานการศกษาอนในประเทศไทย(6-10) ขณะทผลการตรวจทใหผลบวก

ทงตวอสจและตรวจหาเอนไซมแอซดฟอสฟาเตสของวตถพยานแตกตางกนบาง(6,7) อาจเกดจากการเกดผลบวกปลอม

ของวธทดสอบหาเอนไซมแอซดฟอสฟาเตส ทมรายงานวาอาจเกดไดตงแตรอยละ 7 จนถงรอยละ 14 ขณะทความคงตว

ของตวอสจกแตกตางกนไป(7)

การตรวจหาสวนประกอบของน�าอสจดวยวธตรวจหาเอนไซมแอซดฟอสฟาเตส และการยอมสตวอสจ สามารถ

ชวยใหมหลกฐานประกอบการพจารณาคดความผดทางเพศได อยางไรกดการใหผลลบทงสองวธนนอาจเกดจาก

ผถกกลาวหาสวมถงยางอนามย หรอหลงภายนอก ซงจะไมสามารถท�าการตรวจทางหองปฏบตการได ในการวนจฉย

ผเสยหายจงตองอาศยการตรวจรางกายและซกประวตโดยแพทย เพราะไมมวตถพยานทงตวอสจและน�าอสจ ขณะทการ

ตรวจพบเอนไซมแอซดฟอสฟาเตสเทานนอาจเกดจากผถกกลาวหาท�าหมนหรอมความผดปกตดานการผลตตวอสจ(7)

จากขอจ�ากดดงกลาว การตรวจพสจนสารพนธกรรมทจ�าเพาะตอตวอยางวตถพยานจากทงผถกกลาวหาและผเสยหาย

จงอาจจะเปนวธการตรวจการลวงละเมดทางเพศทควรไดรบการน�ามาประยกตใชตอไป

การทแพทยจะสรปวามการกระท�าช�าเราหรอไม จะอาศยการซกประวต ตรวจรางกาย และผลจากหองปฏบตการ

ซงสดทายศาลจะเปนผตดสนวาเปนการขมขนหรอไม ทส�าคญคอผประสบปญหาสวนใหญไมทราบขนตอนการด�าเนน

คดความ จงท�าใหคดขาดอายความ พยานหลกฐานไมพรอม เกดความทอและอายทตองเลาเหตการณซ�าหลายครง

ท�าใหไมไดรบความเปนธรรม และกลไกการคมครองของหนวยงานรฐอาจไมสามารถคมครองสทธ โดยเฉพาะกฎหมาย

ทเกยวของกบความผดทางเพศทบญญตไมใหมการยอมความในคดความผดเกยวกบเพศ

20



สรป

การศกษาพบวาผเสยหายในคดทางเพศสวนใหญเปนผหญงอายไมเกน 20 ปทถกกระท�าจากคนใกลตว

หรอคนในครอบครว การตรวจทางหองปฏบตการเพอพสจนวาในตวอยางนนมตวอสจหรอสวนประกอบของน�าอสจ

ท�าโดยการยอมสตวอสจและตรวจเอนไซมแอซดฟอสฟาเตส การไดผลบวกมความสมพนธอยางมนยส�าคญทางสถต

กบระยะเวลาในการเกบและน�าสงตวอยาง รวมทงการช�าระลางอวยวะเพศ


ขอขอบคณเจาหนาทสถานพยาบาลของภาครฐในจงหวดอบลราชธาน ยโสธร ศรสะเกษ อ�านาจเจรญ มกดาหาร

และเอกชนในจงหวดอบลราชธาน ทมสวนเกยวของในการเกบและน�าสงตวอยาง และเจาหนาทศนยวทยาศาสตร

การแพทยท 10 ทสนบสนนการด�าเนนการศกษาน


1. ฉตรสมน พฤฒภญโญ, นทศน ศรโชตรตน. กระบวนการสอบสวนและหลกฐานคดความผดทางเพศ Investigative

procedure and evidences in sexual offence cases. ว กระบวนการยตธรรม 2557; 7(1): 17-33.

2. กรมสอบสวนคดพเศษ. ระเบยบกระทรวงยตธรรมวาดวยการตรวจพสจนพยานหลกฐานทางวทยาศาสตร : ระหวาง

กรมสอบสวนคดพเศษกบสถาบนนตวทยาศาสตร พ.ศ. 2553. [ออนไลน]. 2553; [สบคน 27 ส.ค. 2560]; [7 หนา]. เขาถงไดท :

URL: https://www.dsi.go.th/Files/Images/img25600419144359-ระเบยบกระทรวงยตธรรม วาดวยการตรวจ

พสจนพยานหลกฐานทางนตวทยาศาสตร.pdf.

3. Davies A, Wilson E. The persistence of seminal constituents in human vagina. Forensic Sci 1974;

3(1): 45-55.

4. อมพร แจมสวรรณ, ณตตมา ชวาลเวชกล, จารวรรณ โชคคณาพทกษ. การตรวจหาปฏกรยาแอซดฟอสฟาเตสโดยใชสาร

เคม 2 ชนด. เวชสารแพทยต�ารวจ 2534: 17: 105-14.

5. สถาบนนตเวชวทยา. การตรวจทางหองปฏบตการในคดความผดทางเพศ. [ออนไลน]. [สบคน 18 ก.พ. 2560]. เขาถงไดท :

URL: http://www.ifm.go.th/93-articles/dna/131-seminal-fluid.html.

6. จนทรฉาย ค�าแสน, ขวญใจ วงคะฮาต, วภาวด เจยรกล. ความผดทางเพศในเขต 7 ป 2538-2545 : ผลจากหองปฏบต

การพยาธวทยาคลนก ศนยวทยาศาสตรการแพทย อบลราชธาน. ว วชาการสาธารณสข 2547; 13(2): 333-8.

7. อมพร แจมสวรรณ. การลวงละเมดทางเพศในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ : ศกษาจากหองปฏบตการ มหาวทยาลยขอนแกน.

สงขลานครนทรเวชสาร 2544; 19(4): 219-26.

8. มลนธหญงชายกาวไกล. ขมขน ไกลเกลย ยอมความ : เราจะออกจากวงวนนไดอยางไร? [ออนไลน]. 2559; [สบคน 18 ก.พ.

2560]. เขาถงไดท : URL: http://www.ryt9.com/s/tpd/2444109.

9. ขอมลเดกและสตรทถกกระท�ารนแรง ป 2552. [ออนไลน]. 2552; [สบคน 18 ก.พ. 2560]. เขาถงไดท : URL: http://

www.hiso.or.th/hiso5/questionaire/picture/uploadFile/1389_12_051342_11_49 ขอมลเดกและสตรทถกกระท�า

ความรนแรงป 2552.xlsx.

10. ส�านกงานสถตแหงชาต. จ�านวนคดเดกและเยาวชนทถกด�าเนนคด โดยสถานพนจฯ พ.ศ. 2556-2558. [ออนไลน]. [สบคน

18 ก.พ. 2560]. เขาถงไดท : URL: http://service.nso.go.th/nso/govstat/GR/GR4.html.

21



Summarization on Rape Test in The 10th

Health Region During 2006-2016: A Report

From The Mother and Child Health Laboratory,

Pathology Section, The 10th Regional

Medical Sciences Center8, Ubon Ratchathani

Junchay Khamsaen and Wipavadee Jearakul Regional Medical Sciences Center8, Ubon Ratchathani Amphoe Mueang, Ubon Ratchathani 34000,

Thailand

Abstract This descriptive study was to describe the demography of sexual assault victims and laboratory

evidences for further indictments. Data related to sexual victims, including time of specimens collection,

were obtained from request forms during January 2006 to December 2016. The specimens were sent

from hospitals within the 10th Health Region for detection of sperms by Hematoxylin and Eosin staining

and determination of acid phosphatase at The Mother and Child Health Laboratory, Pathology Section

of the 10th Regional Medical Sciences Center Ubon Ratchathani. A total of 1,557 samples obtained from

suspected victims were examined. It was demonstrated that 68.5% of the victims were in ages ranging

from 10 to 19 years. The youngest and the oldest ones were 2 and 72 years old, respectively. Furthermore,

72.16% were unmarried and 61.1% had no sexual relationships. In addition, 67.4% of the victims reported

of having external genital washed prior to their hospital visits. Laboratory results showed that 1,180 cases

(74.82%) were positive for acid phosphatase tests and only 285 cases (18.07%) were positive for sperm’s

staining. Taken together, our data demonstrated that most of the victims were young, unmarried

adolescents without any previous sexual relationships. Laboratory diagnosis for acid phosphatase

and sperm’s staining could provide information to clinicians on their opinions on suspected raped cases.

Keywords: sexual assault, rape, acid phosphatase test, sperm detection

22

รายงานจากหองปฏบตการ วกรมวทยพ2561;60(2):


ประพฒน ลาภเจรญกจส�ำนกรงสและเครองมอแพทย กรมวทยำศำสตรกำรแพทย ถนนตวำนนท นนทบร 11000


Accepted for publication, 14 June 2018

การหาคาแกพลงงานส�าหรบการวดปรมาณรงส

บคคลจากรงสบตาดวยแผนวดรงสโอเอสแอล

InLight®nanoDot

บทคดยอ อปกรณวดรงสประจ�ำบคคลเปนสงจ�ำเปนส�ำหรบผปฏบตงำนดำนรงส เพอตรวจจบปรมำณรงสทไดรบจำกกำร

ปฏบตงำนประจ�ำ โดยอปกรณวดรงสประจ�ำบคคลชนดแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot ไดถกน�ำมำใหบรกำร

ส�ำหรบประเมนคำปรมำณรงสบคคลเฉพำะต�ำแหนง เพอควำมถกตองของกำรประเมนปรมำณรงสบคคลทรงสบตำจ�ำตอง

มกำรหำคำแกพลงงำน (Correction factor) จงไดศกษำโดยน�ำแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot มำฉำยรงสบตำ

ดวยสำรกมมนตรงส Sr-90 ทปรมำณรงส 0, 5, 10, 15 และ 20 millisievert (mSv) พบวำคำแกพลงงำนของรงสบตำ

จำกกำรศกษำนเทำกบ 2.90 และท�ำใหคำควำมแตกตำงปรมำณรงสลดลงอยในชวงรอยละ 0.20 ถง 2.93 กำรศกษำนแสดงวำ

กำรประเมนปรมำณรงสบคคลควรด�ำเนนกำรหำคำแกพลงงำนส�ำหรบกำรตรวจวดปรมำณรงส เพอควำมถกตองและไดคำท

ใกลเคยงกบปรมำณรงสทไดรบกอนน�ำไปใชในงำนบรกำรตอไป

23

A Correction Factor for Measurement of Occupational Dose from Beta Source Praphat Lapcharoenkit


บทน�า

ตำมขอบงคบทำงกฎหมำยและเพอควำมปลอดภยในกำรปฏบตงำน ผปฏบตงำนดำนรงสจ�ำเปนตอง

มอปกรณวดรงสประจ�ำบคคลเพอใชส�ำหรบวดปรมำณรงสทบคคลไดรบจำกกำรท�ำงำน แผนวดรงสโอเอสเอล

เปนแผนวดรงสทท�ำจำกผลกสำรประกอบอะลมเนยมออกไซดเจอดวยธำตคำรบอน (Aluminium oxide doped

with carbon - Al2O

3:C) เมอผลกไดรบรงสจะเกดกำรเปลยนแปลงในชนพลงงำน กำรกระตนดวยแสงสเขยว

ท�ำใหเกดผลกคำยพลงงำนออกมำในรปของแสง คณสมบตนเรยกวำ Optically Stimulated Luminescence หรอ

OSL โดยปรมำณแสงทไดสำมำรถค�ำนวณเปนปรมำณรงสได ผลกอะลมเนยมออกไซดเจอดวยธำตคำรบอน นอกจำก

น�ำมำใชวดปรมำณรงสบคคล ยงประยกตใชในกำรวดปรมำณรงสทคนไขไดรบ และกำรวดรงสในสงแวดลอมได (1)

ส�ำนกรงสและเครองมอแพทย ไดใหบรกำรประเมนปรมำณรงสบคคลของแผนวดรงสโอเอสแอล 3 ชนด

ไดแก 1) InLight®Basic XA ส�ำหรบประเมนปรมำณรงสบคคลจำกรงสเอกซ แกมมำ และบตำ 2) InLight®

Basic LA ส�ำหรบประเมนปรมำณรงสบคคลจำกรงสเอกซ แกมมำ และนวตรอน และ 3) InLight®nanoDot

ส�ำหรบประเมนปรมำณรงสบคคลเฉพำะต�ำแหนง เชน ขอมอ นวมอ เปนตน

กำรประเมนคำปรมำณรงสจำกแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot ใชโปรแกรม InLight

microStar Reader Version 3.6.3761.32835 ทไดรบกำรยอมรบจำก National Voluntary Laboratory

Accreditation Program: NVLAP USA (2) ซงสำมำรถประเมนปรมำณรงสในชวงพลงงำน 5 keV ถง 20 MeV

และประเมนปรมำณรงสไดตงแต 10 µSv ถง 20,000,000 µSv (หรอ 20 Sv) แผนวดรงส InLight®nanoDot

ใชคำกำรสอบเทยบทรงสเอกซ L-80 พลงงำนเฉลย 40 keV จำกกำรท�ำงำนของโปรแกรม InLight microStar

Reader แตไมมกำรใชคำกำรสอบเทยบทพลงงำนรงสบตำ ดงนนในกำรประเมนปรมำณรงสบคคลทรงสบตำ จงตองม

กำรหำคำแกพลงงำน (Correction factor) เพอใหเกดควำมถกตองมำกขนจำกโปรแกรมประเมนผล กำรปรบแกคำน

อำศยกำรตอบสนองตอพลงงำนของแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot ในสนำมรงส L-80 และ Sr-90

เทยบกบสนำมรงสทไดท�ำกำรสอบเทยบเพมเตมซงคำกำรตอบสนองตอพลงงำนของแผนวดรงสโอเอสแอล

InLight®nanoDot ตอสนำมรงส L-80 และ Sr-90 พลงงำนเฉลย 546 keV มคำ 3.73 และ 1.08 ตำมล�ำดบ (3)

กำรศกษำนไดทบทวนวธกำรประเมนปรมำณรงส จำกแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot

ทใชประเมนปรมำณรงสสมมล (Equivalent dose) ทผวหนง (Skin dose : Hp(0.07)) โดยกำรเปรยบเทยบ

ระหวำงคำปรมำณรงสจำกโปรแกรมประเมนผลของบรษทผผลต และคำปรมำณรงสจำกกำรใชคำแกพลงงำนทได

จำกผลกำรศกษำ เพอน�ำไปใชส�ำหรบกำรบรกำรตรวจประเมนปรมำณรงสทมควำมสอดคลองกบพลงงำนทท�ำกำรวด


การฉายรงสบนแผนวดรงส

น�ำแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot (Landauer, สหรฐอเมรกำ) ตำมภำพท 1 ใสในแหวน

แบบไมมแผนกรองอะลมเนยม/ทองแดง (Landauer, สหรฐอเมรกำ) (ภำพท 2) มำฉำยดวยสำรกมมนตรงส Sr-90

(ตนก�ำเนดรงส Sr-90, หองปฏบตกำรรงสมำตรฐำนทตยภม ส�ำนกงำนปรมำณเพอสนต) บนหนจ�ำลอง ISO

PMMA rod (4) (ภำพท 3) ทใชแทนนวมอในกำรสอบเทยบคำท�ำจำกวสด polymethyl methacrylate (PMMA)

ขนำดเสนผำศนยกลำง 19 มลลเมตร ควำมยำว 300 มลลเมตร

ดวยปรมำณรงส Hp(0.07) 5, 10, 15 และ 20 mSv โดยฉำยปรมำณรงสละ 4 แผน ตงระยะหำงจำก

ตนก�ำเนดสำรกมมนตรงส Sr-90 ถงแผนวดรงส เทำกบ 30 เซนตเมตร และใช Beam diameter ขนำดเสนผำศนยกลำง

6.6 เซนตเมตร ณ ต�ำแหนงแผนวดรงส

24

คาแกพลงงานส�าหรบการวดปรมาณรงสบคคลจากรงสบตา ประพฒน ลาภเจรญกจ


ภาพท 1 แผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot

ภาพท 2 แหวนแบบไมมแผนกรองอะลมเนยม/ทองแดง (Al/Cu) ใชในกำรใสแผนวดรงสโอเอสแอล

InLight®nanoDot ในกำรวดปรมำณรงสทบรเวณนวมอ

25



ภาพท 3 หนจ�ำลอง ISO PMMA rod ทใชแทนนวมอในกำรศกษำ

ภาพท 4 เครองอานแผนวดรงส microStar และโปรแกรมประเมนผลปรมาณรงส microStar

การอานคาปรมาณรงสบนแผนวดและการวเคราะหผล

น�ำแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot ทฉำยรงสแลวมำอำนคำปรมำณรงสดวยเครองอำนแผนวด

รงสโอเอสแอล microStar และโปรแกรมกำรประเมนผล Version 3.6.3761.32835 (Landauer, สหรฐอเมรกำ)

โดยแตละแผนอำน 3 ครงแลวหำคำเฉลย จำกนนหำคำเฉลยของกำรอำนทปรมำณรงสตำงๆ จำกคำเฉลยปรมำณรงส

ทอำนไดของทกแผน

ประเมนคำปรมำณรงส ของแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot และปรบแกคำพลงงำนจำกสำร

กมมนตรงส Sr-90 โดยค�ำนวณจำกสตร

คำปรมำณรงส Hp(0.07) = Measured dose x CF

Sr-90

26



ส�ำหรบกำรค�ำนวณคำแกพลงงำนของสำรกมมนตรงส Sr-90 จำกโปรแกรมประเมนผล (CFSr-90

) ค�ำนวณ

ไดตำมสมกำร

CFSr-90

= คำกำรตอบสนองตอพลงงำนของแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot ตอสนำมรงส L-80

คำกำรตอบสนองตอพลงงำนของแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot ตอสนำมรงส Sr-90

= 3.731.08 = 3.45

สวนกำรหำคำแกพลงงำนจำกกำรสอบเทยบโดยตรง (CFcal

) ค�ำนวณไดตำมสมกำร

CFcal

= Exposed doseMeasured dose

เมอ Exposed dose คอ คำปรมำณรงสทก�ำหนดในกำรฉำยแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot

ในหนวย mSv และ Measured dose คอ คำปรมำณรงสทอำนไดจำกเครองอำนแผนวดรงสโอเอสแอล microStar

ในหนวย mSv

ผล

จำกกำรศกษำคำปรมำณรงสทอำนไดจำกเครองอำนแผนวดรงสโอเอสแอล microStar และคำปรมำณรงส

ทไดปรบแกคำพลงงำนจำกโปรแกรมประเมนผล (Corrected dose) ของแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot

ทฉำยรงสดวยสำรกมมนตรงส Sr-90 ทปรมำณรงส 0, 5, 10, 15 และ 20 mSv พบวำคำปรมำณรงสเมอไดรบ

กำรแกคำพลงงำนจำกโปรแกรมประเมนผล มคำควำมแตกตำงจำกคำปรมำณรงสทก�ำหนดในกำรฉำยแผนวดรงส

โอเอสแอล InLight®nanoDot ไวอยในชวงรอยละ 15.46 ถง 21.40 (ตำรำงท 1)

ตารางท 1 คำปรมำณรงสทอำนไดจำกเครองอำนแผนวดรงส (Measured dose) คำปรมำณรงสทไดปรบแกคำพลงงำน

จำกโปรแกรมประเมนผล (Corrected dose) และรอยละควำมแตกตำงของคำปรมำณรงสทไดปรบแก

คำพลงงำนจำกโปรแกรมประเมนผลกบคำปรมำณรงสทก�ำหนด (Exposed dose) ในกำรฉำยรงสจำก

แผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot

คาปรมาณรงสทก�าหนดในการ

ฉายแผนวดรงสโอเอสแอล

InLight®nanoDot

(mSv) (A)

คาปรมาณรงสทอานไดจาก

เครองอานแผนวดรงส

(Measured Dose)

(mSv)

คาปรมาณรงสทปรบแกคา

พลงงานจากโปรแกรมประเมนผล

(Corrected Dose)

(mSv) (B)

รอยละความแตกตางของ

คาปรมาณรงสทก�าหนดกบ

คาปรมาณรงสทไดปรบแก

คาพลงงาน*

0 0.04 0.14 -

5 1.76 6.07 21.40

10 3.48 12.01 20.06

15 5.02 17.32 15.46

20 6.91 23.84 19.20

*รอยละควำมแตกตำงของคำปรมำณรงสทก�ำหนดกบคำปรมำณรงสทไดปรบแกคำพลงงำน =

27



เมอค�ำนวณคำแกพลงงำนของสำรกมมนตรงส Sr-90 จำกกำรสอบเทยบโดยตรงพบวำมคำเฉลยเทำกบ 2.90 ซงแตกตำงจำกคำแกพลงงำนของสำรกมมนตรงส Sr-90 จำกโปรแกรมประเมนผลทมคำเทำกบ 3.45 และเมอ น�ำคำแกพลงงำนของสำรกมมนตรงส Sr-90 ทไดจำกกำรสอบเทยบโดยตรง มำแกคำปรมำณรงสทอำนไดจำกแผน วดรงสโอเอสแอล พบวำไดคำปรมำณรงสทถกตอง โดยทรอยละควำมแตกตำงของคำปรมำณรงสทก�ำหนดในกำรฉำยกบ คำปรมำณรงสทไดปรบแกคำพลงงำนแลวมคำอยในชวงรอยละ 0.20 ถง 2.93 (ตำรำงท 2)

ตารางท 2 คำแกพลงงำนของสำรกมมนตรงส Sr-90 ทไดจำกกำรสอบเทยบโดยตรง (CFcal

) กบคำปรมำณรงส

ทไดปรบแกดวยคำพลงงำนของสำรกมมนตรงส Sr-90

คาปรมาณรงสทก�าหนดในการฉายแผนวดรงส

โอเอสแอล InLight®nanoDot

(mSv) (A)

คาปรมาณรงสทอานได(mSv)

คาแกพลงงานของสารกมมนตรงส Sr-90

ทไดจากการสอบเทยบโดยตรง(CF

cal)

คาปรมาณรงสทปรบแกคาพลงงาน*

(mSv) (B)

รอยละความแตกตางของคาปรมาณรงส

ทก�าหนดกบคาปรมาณรงสทไดปรบแกคาพลงงาน**

0 0.04 N/A - -

5 1.76 2.84 5.10 2.00

10 3.48 2.87 10.09 0.90

15 5.02 2.99 14.56 2.93

20 6.91 2.89 20.04 0.20

*คำปรมำณรงสทปรบแกคำพลงงำน (mSv) = คำปรมำณรงสทอำนได (mSv) X คำแกพลงงำนเฉลย (2.90)

**รอยละควำมแตกตำงของคำปรมำณรงสทก�ำหนดกบคำปรมำณรงสทไดปรบแกคำพลงงำน =

ตำรำงท 3 แสดงคำปรมำณรงสทไดปรบแกคำพลงงำนจำกกำรสอบเทยบโดยตรง และคำปรมำณรงส ทปรบแกพลงงำนจำกโปรแกรมประเมนผลมำเปรยบเทยบกบคำปรมำณรงสทก�ำหนดในกำรฉำยแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot และคำรอยละควำมแตกตำงเฉลยของปรมำณรงสทประเมนจำกกำรแกคำพลงงำนทไดจำกกำร สอบเทยบโดยตรงมคำลดลงจำกรอยละ 19.03 เปนรอยละ 1.51

ตารางท 3 รอยละควำมแตกตำงคำปรมำณรงสทไดหลงกำรปรบแกจำกผลกำรวจยเทยบกบคำปรมำณรงสทไดหลง

กำรปรบแกตำมโปรแกรมประเมนผลเดม

คาปรมาณรงสทก�าหนดในการฉายแผนวด

รงสโอเอสแอล InLight®nanoDot

(mSv)

คาปรมาณรงสทไดหลงการปรบแกตามโปรแกรมประเมนผลเดม

คาปรมาณรงสทไดหลงการปรบแกจากผลการวจย

mSv รอยละควำมแตกตำง mSv รอยละควำมแตกตำง

0 0.14 - 0.12 -

5 6.07 21.40 5.10 2.00

10 12.01 20.06 10.09 0.90

15 17.32 15.46 14.56 2.93

20 23.84 19.20 20.04 0.20

28



วจารณ

แผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot มกำรตอบสนองตอพลงงำนในแตละชวงแตกตำงกนสงผล

ใหกำรประเมนปรมำณรงสทไดมควำมคลำดเคลอนหำกใชคำแกพลงงำนทไมถกตอง ส�ำหรบรงสบตำนน ผผลต

ไดมกำรทดสอบและหำคำกำรตอบสนองพลงงำนของสำรกมมนตรงส Sr-90 มคำ 1.08 (3) โดยเมอน�ำมำค�ำนวณ

เปนคำแกพลงงำนของสำรกมมนตรงส Sr-90 มคำ 3.45 แตจำกกำรศกษำพบวำคำแกพลงงำนของสำรกมมนตรงส

Sr-90 จำกกำรสอบเทยบโดยตรงมคำ 2.90 (ตำรำงท 2) แสดงวำคำปรมำณรงสทไดจำกกำรใชคำแกพลงงำนของ

ผผลตจะมคำสงกวำควำมเปนจรง

ส�ำหรบกำรศกษำกำรวดปรมำณรงสบตำโดยใชแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot จำกสำร

กมมนตรงส Sr-90 โดยเมอใชคำแกพลงงำนจำกผผลตพบวำมคำรอยละควำมแตกตำงเฉลย 19.03 และเมอปรบเปน

กำรใชคำแกทวจยไดพบวำมคำรอยละควำมแตกตำงเฉลยลดลงเปนรอยละ 1.51 ซงอยในชวงควำมแตกตำงท

Sudchai W. และคณะ (5) ไดรำยงำนไว คอรอยละ 6.32 นอกจำกนคำทไดจำกผลกำรศกษำนอยในชวงกำรยอมรบ

ของทบวงกำรพลงงำนปรมำณระหวำงประเทศ (International Atomic Energy Agency: IAEA) ส�ำหรบกำร

ประเมนผลรงสบตำคอไมเกนรอยละ -33 ถง + 50(6)

สรป

ผลกำรหำคำแกพลงงำนส�ำหรบกำรวดปรมำณรงสบตำจำกแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot

โดยใชสำรกมมนตรงส Sr-90 ดวยแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot จำกกำรสอบเทยบโดยตรงสำมำรถ

ลดควำมคลำดเคลอนจำกรอยละ 19.03 เหลอรอยละ 1.51 สำมำรถน�ำไปใชในกำรประเมนปรมำณรงสในงำนวดรงส

บคคลเพอใหผปฏบตงำนดำนรงสในงำนเวชศำสตรนวเคลยรทมกำรใชสำรเภสชรงสทปลอยรงสบตำออกมำ ไดรบ

กำรประเมนผลทมควำมถกตองแมนย�ำยงขน


ขอขอบคณเจำหนำทหองปฏบตกำรรงสมำตรฐำนทตยภม ส�ำนกงำนปรมำณเพอสนต ในควำมอนเครำะห

กำรฉำยรงสบตำแผนวดรงสโอเอสแอล InLight®nanoDot และขอขอบคณ นำยศร ศรมโนรถ ผอ�ำนวยกำรส�ำนกรงส

และเครองมอแพทย ทกรณำใหค�ำปรกษำในกำรท�ำงำนวจยน


1. Botter-Jensen L, McKeever SWS, Wintle AG. Optically stimulated luminescence dosimetry.

Amsterdam: Elsevier Science B.V.; 2003.

2. Landauer. Personal dosimetry performance testing for InLight dosimetry conducted at Pacific

Northwest National Laboratory. Glenwood, IL: Landauer; 2006

3. Whole Body Dose, Algorithm for the Landauer. InLight basic-OSLN dosimeter, Revision:

InLight_Basic_OSNL_N_2008 09/19/08. Gaithersburg, MD: Validated by National Voluntary

Laboratory Accreditation Program (NVLAP); 2008.

4. International Atomic Energy Agency. Calibration of radiation protection monitoring instruments.

Vienna: IAEA; 2000.

29



5. Sudchai W, Thierrattanakul S, Jianklang S, Termsuk C. Nanodot dosimeter for extremity

monitoring service in Thailand. Progress in 4th Asian and Oceanic Congress for Radiation Protection;

2014 May 12-16. Kuala Lumpur, Malaysia: AOCRP; 2014.

6. International Atomic Energy Agency. Assessment of occupational exposure due to external source of

radiation: safety guide. Vienna: IAEA; 1999.

30



Determination of A Correction Factor for

Measurement of Occupational Dose from

Beta Source Using InLight®nanoDot OSL

Praphat LapcharoenkitBureau of Radiation and Medical Devices, Department of Medical Sciences, Tiwanond Road, Nonthaburi

11000, Thailand

Abstract An occupational radiation worker must have a personal dosimeter to monitor occupational exposure dose. InLight®nanoDot OSL, is the dosimeter used for detection of exposure at a specific position of the body. Accurate determination of occupational dose of exposure from beta sources needs a correction factor for energy. This study was conducted to obtain the correction factor essential for InLight®nanoDot OSL after exposure to Sr-90, the beta source, at 0, 5, 10, 15 and 20 millisievert (mSv). The correction factor was shown to be 2.90 with differences ranging from 0.20% to 2.93%. Using the correction obtained, the amount of beta radiation measured was closed to that radiated from the Sr-90 source. Our study suggested that determination of the correction factor is necessary prior to performing a service on measurement of occupational dose from beta sources using InLight®nanoDot OSL.

Keywords: InLight®nanoDot OSL, personal dosimeter

31

บทความทวไป วกรมวทยพ2561;60(2):85-96


อรพณ ทนนขต องคณา กรชพทกษเงน สเมธ เทยงธรรม สรลนนท เผาพชพนธ

และรงทพย เจอต ส�ำนกยำและวตถเสพตด กรมวทยำศำสตรกำรแพทย ถนนตวำนนท นนทบร 11000


Accepted for publication, 18 May 2018

การพฒนาศกยภาพหองปฏบตการ

ทดสอบสารเสพตดในปสสาวะของประเทศไทย

บทคดยอ กระบวนการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะเปนขนตอนส�าคญในการคดกรองผเสพยาเสพตดเพอน�าไปสการบ�าบดรกษา

เพอใหมนใจในผลการทดสอบทมความถกตอง แมนย�า และเชอถอได จงไดด�าเนนการพฒนาศกยภาพหองปฏบตการทดสอบสาร

เสพตดในปสสาวะขน ซงประกอบดวยกจกรรม 4 กจกรรม คอ การจดการด�าเนนแผนทดสอบความช�านาญหองปฏบตการจ�านวน

2 แผน คอ แผนการทดสอบเบองตนสารเสพตดในปสสาวะ และแผนการทดสอบยนยนสารเสพตดในปสสาวะ การจดอบรม

การตรวจเยยมหองปฏบตการสมาชก และการจดท�าคมอการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ ส�าหรบการทดสอบความช�านาญ

หองปฏบตการนน ตวอยางทดสอบเปนสารเสพตดทมการแพรระบาดในประเทศ ไดแก เมทแอมเฟตามน มอรฟน กญชา

การด�าเนนแผนระหวางตลาคม 2556 ถงกนยายน 2559 พบวาจ�านวนหองปฏบตการสมาชกในแผนการทดสอบเบองตน

สารเสพตดในปสสาวะเพมขนจาก 627 เปน 689 แหง ขอมลจากผลการทดสอบความช�านาญหองปฏบตการไดถกวเคราะห

เพอจดหลกสตรส�าหรบใหการอบรมหองปฏบตการสมาชก รวมทงใชวางแผนการตรวจเยยมเพอใหค�าแนะน�าแกหองปฏบตการ

สมาชก ซงสงผลใหหองปฏบตการสมาชกพฒนาความสามารถอยางตอเนอง ทงการขยายขอบขายชนดของสารเสพตด

และความถกตองของผลการทดสอบ นอกจากนขอมลจากการด�าเนนการตลอดระยะเวลา 3 ป ไดถกน�ามาใชจดท�าคมอทเกยวของ

จ�านวน 2 เลม เพอใหหองปฏบตการสมาชกมศกยภาพในการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะไดอยางถกตองเพมขน

32

ศกยภาพหองปฏบตการทดสอบสารเสพตด อรพณทนนขตและคณะ


บทน�า

ปญหายาเสพตดเปนปญหาความมนคงปลอดภยของมนษยชาต (Human security) โดยเฉพาะอยางยง

เปนปญหาส�าคญในการบอนท�าลายก�าลงทรพยากรบคคลของชาต ความรนแรงของสถานการณยาเสพตดเปนตวแปร

ส�าคญในการก�าหนดนโยบายและยทธศาสตรการปองกนและแกไขปญหายาเสพตดของรฐบาลและหนวยงานทเกยวของ

รฐบาลใหความส�าคญตอการแกไขปญหายาเสพตดในระดบทสงมากตลอดมา โดยก�าหนดเปนวาระแหงชาต (National

agenda) ซงการปองกนและแกไขปญหายาเสพตด เปนนโยบายสาธารณะเกยวของกบการควบคมพฤตกรรมของบคคล

เพอประโยชนตอสงคมสวนรวม (Protective regulatory policy)(1)

การบ�าบดฟนฟผเสพยาเสพตดของประเทศไทย ประกอบดวย 3 ระบบ ไดแก ระบบสมครใจ ระบบบงคบบ�าบด

และระบบตองโทษ รฐบาลก�าหนดใหมการพฒนาระบบบ�าบดฟนฟผตดยาเสพตดภายใตทศทางนโยบายยาเสพตดโลก

โดยใชหลกการสาธารณสขและสทธมนษยชน มงเนนการดแลสขภาพและสงคม ปรบมมมองผเสพและผตดยาเสพตด

คอ “ผปวย” ทตองไดรบการรกษา ภายใตหลกการ “เขาใจ เขาถง พงได” จากมาตรการดงกลาว ผเสพและผตดยาเสพตด

เขาสระบบสมครใจเพมสงขน จากรอยละ 19.9 ในปงบประมาณ พ.ศ. 2554 เปนรอยละ 42.2 ในปงบประมาณ

พ.ศ. 2558(2) และรอยละ 57.5 ใน 8 เดอนของปงบประมาณ พ.ศ. 2560(3)

การแกไขปญหาผเสพและผตดยาเสพตดโดยเนนการด�าเนนงานในเชงคณภาพ ตามแผนปฏบตการปองกน

และแกปญหายาเสพตด ป 2558 ในแผนยทธศาสตรการแกไขปญหาผเสพและผตดยาเสพตด(4) และประกาศคณะรกษา

ความสงบแหงชาต ฉบบท 108/2557 เรอง การปฏบตตอผตองสงสยวากระท�าผดตามกฎหมายทเกยวของกบยาเสพตด

เพอเขาสการบ�าบดฟนฟและการดแลผผานการบ�าบดฟนฟ(5) เพอใหโอกาสผตองสงสยวากระท�าความผดฐานเสพยาเสพตด

หรอเสพและมยาเสพตดไวในครอบครอง หากผนนยนยอมเขารบการบ�าบดฟนฟ ใหเจาหนาทตามกฎหมายเกยวกบยาเสพตด

น�าตวผตองสงสยพรอมผลการทดสอบปสสาวะเบองตน และเอกสารยนยอมเขาบ�าบดฟนฟไปยงศนยเพอการคดกรอง

ผเขารบการบ�าบดฟนฟ ตามพระราชบญญตฟนฟสมรรถภาพผตดยาเสพตด พ.ศ. 2545(6) ขนตอนส�าคญหนง

ในการคดกรองผตองสงสยวาเสพยาเสพตดหรอไม คอ การทดสอบดวยชดทดสอบเบองตนโดยหลกการภมคมกนวทยา

(Immunoassay)(7) ดงนนหนวยงานทด�าเนนการจงตองมความมนใจในกระบวนการและผลการทดสอบทถกตอง

เนองจากผลการทดสอบมผลตอสทธขนพนฐานของประชาชน

การประเมนคณภาพการตรวจวเคราะหโดยองคกรภายนอก (External Quality Assessment, EQA)

วธหนงทนยมใชคอการทดสอบความช�านาญ (Proficiency Testing, PT) เพอประเมนความสามารถและเปรยบเทยบ

ผลการทดสอบระหวางหองปฏบตการ และเปนกระบวนการประกนคณภาพทยอมรบตามมาตรฐานสากล เชน ISO

15189: 2012(8) และ ISO/IEC 17025: 2005(9) เปนตน ผลการทดสอบเปนขอมลสวนหนงทชวยกระตนและผลกดน

การจดระบบคณภาพหองปฏบตการ (Laboratory Quality System) ใหมความสมบรณมากยงขน อกทงใชเปนดชน

ชวดการพฒนาคณภาพอยางตอเนองและตดตามการธ�ารงรกษาคณภาพอยางยงยนของหองปฏบตการ ปจจบนหอง

ปฏบตการไดน�าระบบมาตรฐานสากล เชน ISO 15189: 2012(8) และ ISO/IEC 17025: 2005(9) มาด�าเนนงาน

ซงหนงในขอก�าหนดของมาตรฐานดงกลาวระบใหหองปฏบตการตองเขารวมเปรยบเทยบผลระหวางหองปฏบตการ

หรอรวมในแผนทดสอบความช�านาญ

ผศกษาจงไดจดโปรแกรมการทดสอบความช�านาญทางหองปฏบตการ น�าผลการประเมนมาวเคราะหเพอให

เหนสภาพปญหา เพอจดหลกสตรอบรมแกหองปฏบตการสมาชกใหเหมาะสม จดทมตรวจเยยมหองปฏบตการสมาชก

กรณทรองขอ และจดท�าคมอการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ โดยมวตถประสงคเพอพฒนาศกยภาพหองปฏบตการ

ทดสอบสารเสพตดในปสสาวะของประเทศทเขารวมโครงการ ใหสามารถรายงานผลการทดสอบไดถกตอง นาเชอถอ

สอดคลองตามมาตรฐานสากล สงผลใหผรบบรการไดรบผลการทดสอบทถกตอง และเปนธรรม

33

Thai Laboratories Potential for Narcotics Testing Orapin Tanunkat et al.



การพฒนาศกยภาพหองปฏบตการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะประกอบดวย 4 กจกรรม คอ

1. การจดโปรแกรมการทดสอบความช�านาญดานการทดสอบเบองตน และดานการทดสอบยนยนสารเสพตด

ในปสสาวะ

ตวอยางทดสอบเตรยมโดยหองปฏบตการส�านกยาและวตถเสพตด กรมวทยาศาสตรการแพทย คดเลอก

สารเปาหมายจากรายการสารเสพตดทมการแพรระบาดในประเทศ โดยเตมสารเสพตดเปาหมายลงในปสสาวะทปราศจาก

สารเสพตด (Certified drugs free urine) ผลตโดย UTAK Laboratories, Inc ประเทศสหรฐอเมรกา ในความเขมขน

ทแตกตางกน จ�านวน 4 ตวอยาง รายชอสารเสพตดและปรมาณทเตมในตวอยางทดสอบปรากฏในตารางท 1 และ 2

จากนนทดสอบความเปนเนอเดยวกน (Homogeneity test) และความคงสภาพ (Stability test) กอนจดสง

ตวอยางใหหองปฏบตการสมาชก (ตารางท 1 และ 2)

ตารางท 1 สารเปาหมายในแผนการทดสอบเบองตนสารเสพตดในปสสาวะในปงบประมาณ พ.ศ. 2557-พ.ศ. 2559

ตวอยางทดสอบ สารเปาหมายความเขมขน

(ng/ml)

ปงบประมาณ พ.ศ. 2557

1 Methamphetamine 600

11-Nor-delta 9-tetrahydrocanabinol carboxylic acid 65

2 Morphine 400

3 Certified drugs free urine (Negative urine) -

4 Methamphetamine 1,200





Morphine 400




1 Morphine 557

2 11-Nor-delta 9-tetrahydrocanabinol carboxylic acid 71



34



ตารางท 2 สารเปาหมายในแผนการทดสอบยนยนสารเสพตดในปสสาวะในปงบประมาณ พ.ศ. 2557-พ.ศ. 2559

ตวอยางทดสอบ สารเปาหมายความเขมขน

(ng/ml)


1 3,4-Methylenedioxy-methamphetamine 1,050



Amphetamine 250


4 Codeine 150

Morphine 380


1 Amphetamine 500

Methamphetamine 1,200



3 Certified drugs free urine (Negative urine) 1,500

4 Codeine 200

Morphine 400



MDE 1,315

2 Codeine 283

Morphine 542



4 Morphine 204

วธการประเมนความสามารถ การทดสอบเบองตน ประเมนผลเชงคณภาพในลกษณะผล “พบ/ไมพบ”

สารเปาหมายเทยบกบคาทก�าหนดของแตละปทด�าเนนการ คอ ปงบประมาณ พ.ศ. 2557 (ตลาคม 2556 - กนยายน 2557)

ใชเกณฑการตดสนผลตามประกาศคณะกรรมการปองกนและปราบปรามยาเสพตด เรอง ก�าหนดหลกเกณฑ วธการ

และเงอนไขการตรวจหรอทดสอบวาบคคลหรอกลมบคคลใดมสารเสพตดอยในรางกายหรอไม(10) ปงบประมาณ

พ.ศ. 2558 (ตลาคม 2557 – กนยายน 2558) และปงบประมาณ พ.ศ. 2559 (ตลาคม 2558 - กนยายน 2559)

ใชเกณฑการตดสนผลการทดสอบพบและไมพบตามคาเกณฑตดสนผลบวกของชดทดสอบทใช ส�าหรบแผนการทดสอบ

ยนยน ประเมนพบและไมพบสารเปาหมายตามความสามารถของวธทดสอบของหองปฏบตการสมาชก

35



2. การจดการอบรมแกหองปฏบตการสมาชก เพอใหความร แลกเปลยนเรยนร รวมทงรบฟงปญหา

และแนวทางแกไข เนอหาของการอบรมประกอบดวย สรปรายงานผลการทดสอบความช�านาญหองปฏบตการทง 2 แผน

รวมทงวเคราะหสาเหตของผลการทดสอบทเบยงเบนจากคาเปาหมาย และใหค�าแนะน�าทเปนประโยชน นอกจากน

ยงประกอบดวยหวขอตาง ๆ ทเกยวของ เชน การบรหารจดการทดมประสทธภาพในการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ

การควบคมคณภาพการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ เกณฑการประเมนระบบคณภาพและมาตรฐานทางหองปฏบตการ

ทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ สถานการณการระบาดของยาเสพตด เทคนคการเปนพยานศาล และอภปรายแลกเปลยน

ประสบการณในการด�าเนนงานดานสารเสพตด พรอมรบฟงขอคดเหน ขอแนะน�าและขอเสนอแนะ ท�าการวดผลความส�าเรจ

จากความพงพอใจของเนอหาการอบรม และความถกตองของผลการเขารวมแผนทดสอบความช�านาญ

3. การตรวจเยยมหองปฏบตการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะเฉพาะกรณ โดยบคลากรดานการทดสอบ

สารเสพตดในปสสาวะของส�านกยาและวตถเสพตด และศนยวทยาศาสตรการแพทย กรมวทยาศาสตรการแพทย

ท�าการตรวจเยยมตามหวขอทแสดงในตารางท 3 จากนนวเคราะหและประเมนผลโดยใชมาตรฐาน Laboratory

Accreditation (LA), Hospital Accreditation (HA) และ ISO 15189: 2012 (ตารางท 3)

ตารางท 3 ประเดนการตรวจเยยมหองปฏบตการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ

หมวด หวขอตรวจเยยม

ขอก�าหนดทวไป 1) เอกสารระเบยบปฏบตทแสดงถงขนตอนการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ 2) การจดทรพยากรและสารสนเทศทจ�าเปน3) เอกสารการด�าเนนงานไดรบการอนมตและเปนปจจบน4) ระบบการควบคมเอกสารบนทก การจดเกบ การปองกนการเสยหาย การน�ากลบมาใช เพออางอง รวมถงระยะเวลาการเกบ การรกษาและการท�าลาย 5) ระบบการตรวจสอบการบนทกขอมลและการปองกนการเขาถงขอมลของลกคา6) ความสามารถของบคลากร 7) สภาวะแวดลอมของสถานท

การเกบและการน�าสงตวอยาง

1) ระบบปองกนการเกบตวอยางผดคน และคมอแนะน�า ณ จดใชงาน 2) ความครบถวนของใบสงตรวจ 3) อปกรณส�าหรบเกบตวอยาง4) รายละเอยดของฉลากปดภาชนะ 5) บนทกการเกบตวอยาง

วธการทดสอบ 1) คมอมาตรฐานการปฏบตงาน 2) การทดสอบปฏบตตามมาตรฐานการปฏบตงาน

ชดน�ายาทดสอบและเครองมอ

1) หลกเกณฑหรอระบบการจดซอ2) ระบบการตรวจสอบชดทดสอบ รวมถงการเกบรกษาทเหมาะสม3) การตรวจสอบระหวางการท�างานของเครองมอและบนทกทครบถวน

การควบคมคณภาพ 1) การควบคมคณภาพภายใน2) การควบคมคณภาพภายนอก 3) วธการด�าเนนการเมอพบวาการควบคมคณภาพภายในหรอภายนอกออกนอกเกณฑยอมรบ

การบนทกขอมล 1) ความครบถวนของการบนทกขอมลในการปฏบตงาน

ระบบความปลอดภย 1) วธการปองกนอนตรายทเกดจากการตดเชอหรอสารเคม

การรายงานผล 1) ระบบการจดท�ารายงานผลทดสอบทเหมาะสม2) ความครบถวนของขอมลทจ�าเปนในใบรายงานผล 3) ระบบการเกบรกษาใบรายงานผล4) ระบบการด�าเนนการการสงตอตวอยาง

36



4. การจดท�าคมอการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ ท�าโดยรวบรวมขอมลความตองการ ขอคดเหน

และขอเสนอแนะจากการด�าเนนงานแผนทดสอบความช�านาญดานการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ การจดการอบรม

และการเยยมหองปฏบตการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะมาประมวลและจดท�าคมอ

ผล

การทดสอบความช�านาญดานการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ ส�าหรบแผนการทดสอบเบองตน

หองปฏบตการสมครเขารวมแผนทดสอบความช�านาญ จ�านวน 627, 663 และ 689 แหง ส�าหรบปงบประมาณ พ.ศ. 2557

พ.ศ. 2558 และ พ.ศ. 2559 ตามล�าดบ ประกอบดวยหองปฏบตการภาครฐ รอยละ 97 และเอกชน รอยละ 3 หอง

ปฏบตการสมาชกใชชดทดสอบเบองตน หลกการ Immunoassay ผลการประเมนความสามารถของหองปฏบตการ

ตลอดระยะเวลา 3 ป พบวาหองปฏบตการสมาชกรายงานผลเมทแอมเฟตามน และมอรฟน ถกตองเพมขน โดย

เมทแอมเฟตามน เพมจากรอยละ 14.7 เปนรอยละ 94.4 และมอรฟน เพมจากรอยละ 83.1 เปนรอยละ 93.2

สวนกญชาพบวาในปงบประมาณ พ.ศ. 2559 รอยละทถกตองมถง 70.7 เพมขนจากปงบประมาณ พ.ศ. 2558 เชนกน

(ตารางท 4) ส�าหรบแผนการทดสอบยนยน หองปฏบตการสมาชกของรฐเขารวมแผนทดสอบความช�านาญจ�านวน

38, 42 และ 36 แหง ในปงบประมาณ พ.ศ. 2557 พ.ศ. 2558 และ พ.ศ. 2559 ตามล�าดบ พบวารอยละของหองปฏบต

การสมาชกรายงานผลถกตองเพมขนทกสารเปาหมาย (ตารางท 5)

ตารางท 4 จ�านวนหองปฏบตการสมาชกและรอยละหองปฏบตการสมาชกทตอบผลถกตองของแผนการทดสอบ

ความช�านาญการตรวจเบองตนสารเสพตดในปสสาวะ

สารเปาหมาย ปงบประมาณ พ.ศ. 2557 ปงบประมาณ พ.ศ. 2558 ปงบประมาณ พ.ศ. 2559

จ�านวน

สมาชก

รอยละ

ทตอบถกตอง

จ�านวน

สมาชก

รอยละ


จ�านวน

สมาชก

รอยละ


Methamphetamine 584 14.7 645 46.7 647 94.4

Morphine 107 83.2 120 83.3 133 93.2

11-Nor-delta 9-

tetrahydrocanabinol

carboxylic acid

170 75.9 219 44.3 249 70.7

37



หองปฏบตการสมาชกทกแหง ทดสอบเชงคณภาพ เมทแอมเฟตามน รองลงมาคอ กญชา มอรฟน ยาอ และโคเคน หองปฏบตการสมาชกมการพฒนาศกยภาพในการทดสอบเพมขน ขยายขอบขายของการทดสอบสารเสพตด มากกวา 1 ชนด เพมจาก 266 แหง ในปงบประมาณ พ.ศ. 2557 เปน 267 และ 305 ในปงบประมาณ พ.ศ. 2558 และ พ.ศ. 2559 แตอยางไรกตามมหองปฏบตการสมาชกนอยมากทสามารถทดสอบเชงปรมาณ ในปงบประมาณ พ.ศ. 2559 มหองปฏบตการสมาชกทดสอบเชงปรมาณเมทแอมเฟตามน 13 แหง มอรฟน 5 แหง กญชา 6 แหง

การจดการอบรมแกหองปฏบตการสมาชกนน ด�าเนนการจดอบรมแบงเปน 4 ภมภาค โดยมจ�านวน ผเขารวมอบรม 549, 727 และ 676 คน ส�าหรบปงบประมาณ พ.ศ. 2558 พ.ศ. 2559 และ พ.ศ. 2560 ตามล�าดบ ผเขาอบรมประกอบดวยเจาหนาทของหองปฏบตการสมาชก ซงมหนาทการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ และ เจาหนาททน�าผลการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะไปใชประโยชน เชน เจาหนาท สงกดส�านกงานต�ารวจแหงชาต กรมคมประพฤต ส�านกงานปองกนและปราบปรามยาเสพตด และกรมราชทณฑ เปนตน ผลการประเมนความพงพอใจเฉลยผเขารวมอบรม มความพงพอใจหวขอความเหมาะสมของเนอหา เปนประโยชน ทนตอเหตการณปจจบน ระดบด รอยละ 72 ระดบดมาก รอยละ 22 ผเขารบการอบรม ไดรบทราบผลการด�าเนนการแผนทดสอบความช�านาญในปทผานมา สาเหตแนวทางแกไขส�าหรบหองปฏบตการสมาชกทรายงานผลไมถกตอง ไดรบทราบการระบาดของยาเสพตด เพอเปนขอมลในการวางแผนการท�างาน ไดรบความรความเขาใจในประเดน หลกเกณฑและวธการเกบตวอยางทถกตอง หลกเกณฑและวธการตรวจเบองตนและตรวจยนยน การเลอกใชชดทดสอบเบองตนใหเหมาะสมกบวตถประสงค การใชงาน การประเมนและการเลอกซอชดทดสอบเพอใหไดชดทดสอบทมคณภาพ เทคนคการเปนพยานศาล กฎเกณฑ และวธการครอบครองสารเสพตดประเภท 1 ความคบหนาในการจดท�าประมวลกฎหมายยาเสพตดและผลกระทบ ทเกยวของตอการปฏบตงาน เปนตน นอกจากนจากการประเมนผลการอบรมทางออมทไดจากผลการทดสอบ ความช�านาญของหองปฏบตการสมาชกทรายงานผลถกตองเพมขนในแตละป

การตรวจเยยมหองปฏบตการการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะด�าเนนการเฉพาะรายทรองขอ พบวา ผลการประเมนตนเองและการตรวจเยยมหองปฏบตการสมาชก จ�านวน 344 แหง หองปฏบตการสมาชกมความครบถวน ในขอก�าหนดทวไป รอยละ 93 ขอก�าหนดการเกบและการน�าสงตวอยาง รอยละ 85 วธการทดสอบ การบนทกขอมล ในการปฏบตงานครบถวน วธการปองกนอนตรายทเกดจากการตดเชอหรอสารเคม มากกวารอยละ 70 ส�าหรบหวขอ ทหองปฏบตการสมาชกสวนใหญยงด�าเนนการไมครบถวน ประมาณรอยละ 70 คอ ไมมชดน�ายาทดสอบและเครองมอ ไมมการควบคมคณภาพภายใน การรายงานผลมขอมลทจ�าเปนไมครบถวน ไมมผทวนสอบผลการทดสอบ ไมมวธการ กรณมการสงตอตวอยางเพอทดสอบยนยน

ตารางท 5 จ�านวนหองปฏบตการสมาชกและรอยละหองปฏบตการสมาชกทตอบผลถกตองของแผนการทดสอบ

ความช�านาญการตรวจยนยนสารเสพตดในปสสาวะ

สารเปาหมาย ปงบประมาณ พ.ศ. 2557 ปงบประมาณ พ.ศ. 2558 ปงบประมาณ พ.ศ. 2559

จ�านวน

สมาชก

รอยละ


จ�านวน

สมาชก

รอยละ


จ�านวน

สมาชก

รอยละ


Methamphetamine 38 94.7 42 85.7 36 91.7

Morphine 24 95.8 35 97.1 26 96.1

11-Nor-delta 9-

tetrahydrocanabinol

carboxylic acid

25 72.0 35 97.1 27 100

38



คมอการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ ไดจดท�าขนจ�านวน 2 เลม คอ1) วธมำตรฐำนส�ำหรบกำรตรวจพสจนสำรเสพตดในปสสำวะ เลมท 1(11) ประกอบดวย 2 สวน กลาวคอ

สวนท 1 ความรทวไป ไดแก ประเภทของยาเสพตดใหโทษ การตรวจสารเสพตดในปสสาวะ เกณฑตดสนผลบวกวา เปนผมสารเสพตดในรางกาย เมตาบอไลตของสารเสพตด สตรโมเลกลและมวลโมเลกล หลกการทางโครมาโทกราฟ การปรบสภาวะการท�างานทางเทคนคโครมาโทกราฟ เกณฑการคดเลอกวธมาตรฐานการตรวจพสจนสารเสพตด และสวนท 2 ประกอบดวยวธการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ จ�านวน 7 วธ

2) คมอกำรทดสอบสำรเสพตดในปสสำวะ กรมวทยำศำสตรกำรแพทย(12) เนอหาประกอบดวยความรเรองยาเสพตดแตละชนด ชวงเวลาและวธการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ ขอก�าหนดตามระบบคณภาพ การจดซอและการตรวจคณภาพชดทดสอบเบองตนสารเสพตดในปสสาวะ ประกาศและกฎระเบยบทเกยวของ รวมทงแบบบนทกตางๆ และตวอยางรายงานผลการทดสอบ

นอกจากนคมอทง 2 เลมไดเผยแพรบนเวบไซตของส�านกยาและวตถเสพตด กรมวทยาศาสตรการแพทย เพอหนวยงานทกภาคสวนรวมทงผสนใจสามารถเขาถงความรดงกลาวไดตลอดเวลา

วจารณ

การทดสอบสารเสพตดในปสสาวะตามประกาศคณะกรรมการปองกนและปราบปรามยาเสพตด(10) ก�าหนด วธการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ ม 2 ขนตอน คอ การทดสอบเบองตนโดยใชหลกการภมคมกนวทยา เปนการทดสอบ เพอคดแยกผตองสงสยวามสารเสพตดในรางกายหรอไม หากผลการทดสอบพบสารเสพตดในกรณตองด�าเนนคด หรอผตองสงสยไมรบสารภาพจ�าเปนตองสงตวอยางเดมท�าการทดสอบในขนตอนท 2 คอ การทดสอบยนยนโดย หลกการโครมาโทกราฟ ซงเปนวธทสามารถแยกชนดสารไดอยางถกตอง และสามารถระบปรมาณสารเสพตดได

แผนทดสอบความช�านาญดานการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะทส�านกยาและวตถเสพตดด�าเนนการน ไดออกแบบตวอยางทดสอบในแตละป ครอบคลมสารเสพตดทแพรระบาดในประเทศ ในปรมาณทแตกตางกน ซงใน 1 ตวอยางอาจมสารเสพตดมากกวา 1 ชนดสาร และอาจเตมสารทมโครงสรางหรอคณสมบตใกลเคยงกบสารเสพตด ผลการทดสอบจากหองปฏบตการสมาชกแสดงใหเหนวาการเลอกใชวธการทดสอบและชดทดสอบเบองตนทเหมาะสมและมคณภาพด ท�าใหสามารถรายงานผลทดสอบไดถกตอง

จากการด�าเนนแผนทดสอบความช�านาญ มหองปฏบตการสมาชกเขารวมการทดสอบความช�านาญเพมขนประมาณรอยละ 5 ในแตละป ขณะทหองปฏบตการทดสอบยนยนสารเสพตดในปสสาวะมจ�านวนนอยกวา 40 แหง และไมครอบคลมทกจงหวดของประเทศไทย จงควรสงเสรมใหมหองปฏบตการทดสอบยนยนสารเสพตดในปสสาวะเพมมากขน

ในปงบประมาณ พ.ศ. 2557 หองปฏบตการสมาชกแผนทดสอบเบองตนสารเสพตดในปสสาวะรายงาน ผลการทดสอบเมทแอมเฟตามนถกตองทง 4 ตวอยางมจ�านวนนอยแหง สาเหตหนงของความคลาดเคลอน เนองจากในปดงกลาว อาจเกดจากการทกระทรวงสาธารณสข โดยส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยา ไดออกประกาศ เรอง “ชดทดสอบสารเสพตดเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ พ.ศ. 2556”(13) มผลใชบงคบตงแตวนท 27 เมษายน พ.ศ. 2557 เปนตนไป ประกาศฉบบดงกลาวก�าหนดใหชดทดสอบเมทแอมเฟตามน ทจ�าหนายในประเทศมคาเกณฑตดสนผลบวก ท 500 นาโนกรมตอมลลลตร ซงไมสอดคลองกบเกณฑก�าหนดตามกฎหมาย เพอใหเกดความเขาใจทถกตอง ในการเลอกใชชดทดสอบเบองตน ดงนน กอนสงผลการทดสอบความช�านาญในปงบประมาณ พ.ศ. 2558 คณะผด�าเนนการ ไดชแจงขอเทจจรงแกหองปฏบตการสมาชก สงผลใหหองปฏบตการสมาชกรายงานผลตวอยางทมความเขมขน นอยกวา 1,000 นาโนกรมตอมลลลตร ถกตองมากขนในปงบประมาณ พ.ศ. 2558 อยางไรกตาม ยงมหองปฏบตการสมาชกอกจ�านวนหนงทรายงานผลไมถกตอง จงตองหาสาเหตของความคลาดเคลอนตอไป โดยความคลาดเคลอน ของผลการทดสอบเกดจากองคประกอบทเกยวของในการทดสอบ เชน บคลากร คณภาพของเครองมอหรอชดทดสอบ ทใชในการทดสอบ วธการทดสอบ และสภาวะแวดลอมในการทดสอบ เปนตน

39



ตามประกาศกระทรวงสาธารณสข เรอง “ชดทดสอบสารเสพตดเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ พ.ศ. 2556”(13)

ก�าหนดใหชดทดสอบเมทแอมเฟตามน ทจ�าหนายในประเทศมคาเกณฑตดสนผลบวกท 500 นาโนกรมตอมลลลตร

ท�าใหหองปฏบตการสมาชกบางแหงจดซอชดทดสอบเมทแอมเฟตามนทมเกณฑตดสนผลบวกดงกลาวมาใชในงานประจ�า

เนองจากเขาใจวาไมมชดทดสอบทมเกณฑตดสนผลบวก 1,000 นาโนกรมตอมลลลตร จ�าหนายในประเทศ สงผลใหเกด

ความขดแยงของผลการทดสอบในแตละหนวยงาน เพอแกปญหาในประเดนดงกลาว คณะผด�าเนนการไดประสานกบ

หนวยงานทเกยวของไดออกประกาศกระทรวงสาธารณสข เรอง ชดทดสอบสารเสพตดเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ

(ฉบบท 2) พ.ศ. 2559(14) ประกาศ ณ วนท 26 กนยายน พ.ศ. 2559 ระบใหชดทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ

ทผลตและจ�าหนายในประเทศตองมคาเกณฑตดสนผลบวก ไมเกน 1,000 นาโนกรมตอมลลลตร ซงสอดคลองประกาศ

คณะกรรมการปองกนและปราบปรามยาเสพตด เรอง ก�าหนดหลกเกณฑ วธการและเงอนไขการตรวจหรอทดสอบวา

บคคลหรอกลมบคคลใดมสารเสพตดอยในรางกายหรอไม(10) ส�าหรบปญหาชดทดสอบทไมมคณภาพ กรมวทยาศาสตร

การแพทยรวมกบส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยา ยกระดบชดทดสอบเบองตนเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ

จากเครองมอแพทยทวไปเปนเครองมอแพทยทตองแจงรายการละเอยด(15) ซงในกระบวนการดงกลาว ชดทดสอบ

สารเสพตดเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ ทจะจ�าหนายในประเทศตองไดรบการทดสอบคณภาพจากกรมวทยาศาสตรการแพทย

ตามประกาศส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยา “เรองหลกเกณฑการประเมนคณภาพมาตรฐานชดทดสอบสารเสพตด

เมทแอมเฟตามนในปสสาวะ”(16) นอกจากนชดทดสอบทผานการจดแจงและจ�าหนายในทองตลาดกรมวทยาศาสตรการแพทย

รวมกบส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยาจะสมเกบตวอยางเพอทดสอบคณภาพเปนระยะ

การจดอบรมรวมระหวางหนวยงานทดสอบและหนวยงานทตองน�าผลการทดสอบไปใชประโยชน ไดรบ

การตอบสนองทดจากผเขาอบรม นอกจากผเขารวมอบรมจะไดรบความรดานวชาการ ไดรบทราบสถานการณปจจบน

ดานยาเสพตดทสามารถน�าไปวางแผนการท�างานไดแลว การไดแลกเปลยนขอคดเหนส�าหรบผทดสอบและผน�าผล

การทดสอบไปใชงาน ท�าใหผด�าเนนแผนการทดสอบความช�านาญน�าขอมลไปใชเพอการพฒนาคณภาพอยางตอเนอง

สอดคลองกบมาตรฐานสากล ISO/IEC 17043: 2010(17)

การตรวจเยยมหองปฏบตการการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ พบความหลากหลายและความไมเหมาะสม

ของการใชสารควบคมคณภาพภายใน สงผลใหหองปฏบตการสมาชกไมสามารถทดสอบคณภาพของชดทดสอบ

ในการจดซอ ปญหาส�าคญทท�าใหหองปฏบตการสมาชกไมสามารถจดซอหรอจดหาสารควบคมคณภาพทมคณสมบต

ตรงตามความตองการได เนองจากมขอจ�ากดดานกฎระเบยบคอตามประกาศกระทรวงสาธารณสข ฉบบท 135 (พ.ศ. 2539)

เรอง “ระบชอและประเภทยาเสพตดใหโทษ ตามพระราชบญญตยาเสพตดใหโทษ พ.ศ. 2522”(18) ระบวาผครอบครอง

สารเสพตดใหโทษตองมใบอนญาต ผขออนญาตเปนกระทรวง ทบวง กรม หนวยงานของรฐทเปนนตบคคลหรอ

สภากาชาดไทย(19) คณะผด�าเนนการไดแกไขปญหานโดยประสานกบส�านกงานคณะกรรมการอาหารและยา สงผลให

มประกาศกระทรวงสาธารณสข เรอง “ระบชอและประเภทยาเสพตดใหโทษ ตามพระราชบญญตยาเสพตดใหโทษ

(ฉบบท 20) พ.ศ. 2559”(20) ซงยกเวนใหสารควบคมคณภาพภายในการวเคราะหและควบคมคณภาพของการทดสอบ

สารเสพตดในรางกายตามกฎหมายวาดวยเครองมอแพทยและตองใชตามวตถประสงคของเครองมอแพทยนน ไมเปน

ยาเสพตด นอกจากนหองปฏบตการสมาชกสามารถขอรบการสนบสนนสารดงกลาวจากกรมวทยาศาสตรการแพทยได

และขอค�าถามจากการตรวจเยยมอกประการของหองปฏบตการสมาชก คอ การเลอกชดทดสอบ คณะผด�าเนนการไดแนะน�า

ใหเลอกใชชดทดสอบทเหมาะสมกบงาน คอ กรณตองด�าเนนการตามกฎหมาย ตองเลอกชดทดสอบทสอดคลองกบ

คากฎหมายก�าหนด เชน ชดทดสอบเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ ควรพจารณาเลอกชดทดสอบทมคาเกณฑตดสน

ผลบวกท 1,000 นาโนกรมตอมลลลตร ขณะทกรณเพอขอใบรบรองเพอการสมครงานในตางประเทศ ตองเลอก

ใหเหมาะสมกบขอก�าหนดของประเทศนนๆ

40



สรป

การพฒนาศกยภาพของหองปฏบตการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะของประเทศไทยประสบผลส�าเรจ

อยางเดนชด โดยมหลกฐานเชงประจกษ คอ ผลการประเมนหองปฏบตการสมาชกทมความถกตองเพมขน โดยเฉพาะ

การทดสอบสารเสพตดเมทแอมเฟตามน ซงเปนสารเสพตดทแพรระบาดเปนอนดบ 1 ของประเทศ หองปฏบตการสมาชก

สามารถทดสอบไดถกตองรอยละ 94.4 ในปงบประมาณ พ.ศ. 2559 นอกจากน หองปฏบตการสมาชกยงขยาย

ขอบขายในการทดสอบไดครอบคลมสารเสพตดทแพรระบาดในประเทศไดมากขน แตอยางไรกตาม ยงมหองปฏบตการ

ทดสอบยนยนสารเสพตดในปสสาวะจ�านวนนอย โดยเฉพาะหองปฏบตการทสามารถทดสอบเชงปรมาณ จงควรม

การสงเสรมเพอพฒนาหองปฏบตการทมอยใหขยายศกยภาพในการทดสอบสารเสพตดเพมขน


คณะผด�าเนนการขอขอบคณผอ�านวยการส�านกยาและวตถเสพตด ทกรณาใหการสนบสนนทรพยากร และ

ใหค�าแนะน�าในการศกษา ขอขอบคณผอ�านวยการศนยวทยาศาสตรการแพทยและเจาหนาทศนยวทยาศาสตรการแพทย

ทกแหงทใหการสนบสนนขอมล และใหความรวมมอในการจดประชมทง 4 ภมภาค รวมทงการตรวจเยยมหองปฏบตการ

ทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ


1. ส�านกงานคณะกรรมการปองกนและปราบปรามยาเสพตด. แผนยทธศาสตรการปองกนและแกไขปญหายาเสพตด พ.ศ.

2558-2562. [ออนไลน]. 2558; [สบคน 1 เม.ย. 2560]; [127 หนา]. เขาถงไดจาก : URL: https://www.opdc.go.th/

uploads/files/2558/att1203.2_v19_58_1.pdf.

2. ศนยอ�านวยการปองกนและปราบปรามยาเสพตดแหงชาต. แผนปฏบตการปองกนและแกไขปญหายาเสพตด ป 2559.

[ออนไลน]. 2558; [สบคน 1 เม.ย. 2560]; [43 หนา]. เขาถงไดจาก : URL: http://www.lampang.go.th/public58/

plan_S_59.pdf.

3. อครพล ครศาสตรา, อจฉรา วไลสกลยง, บรรณาธการ. ผลการด�าเนนงานการปรบระบบบ�าบดฟนฟยาเสพตดของกระทรวง

สาธารณสข (1 ตลาคม 2559 ถง 31 พฤษภาคม 2560). นนทบร : ส�านกบรหารการสาธารณสข กระทรวงสาธารณสข;

2560.

4. กงเพชร ชมเจรญ. การน�าผเสพตดเขาสการบ�าบดฟนฟตามประกาศฯ 108/2557. เพอนวทยากร ต.ค. 2558 - ม.ค. 2559;

18(1): 17.

5. ประกาศคณะรกษาความสงบแหงชาต ฉบบท 108/2557 เรอง การปฏบตตอผตองสงสยวากระท�าผดตามกฎหมาย

เกยวกบยาเสพตดเพอเขาสการบ�าบดฟนฟและการดแลผผานการบ�าบดฟนฟ. ราชกจจานเบกษา เลม 131, ตอนพเศษ 143 ง

(วนท 30 กรกฎาคม 2557).

6. กรมคมประพฤต กระทรวงยตธรรม. พระราชบญญตฟนฟสมรรถภาพผตดยาเสพตด พ.ศ. 2545. พมพครงท 2. กรงเทพฯ :

โรงพมพครสภา; 2556.

7. ส�านกยาและวตถเสพตด. คมอและแนวทางการจดซอชดทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ. พมพครงท 2. นนทบร :

กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข; 2554.

8. ISO 15189:2012. Medical laboratories -- requirements for quality and competence. 3rd ed. Geneva,

Switzerland: International Organization for Standardization; 2012.

41



9. ISO/IEC 17025:2005. General requirements for the competence of testing and calibration laboratories.

Geneva, Switzerland: International Organization for Standardization; 2005.

10. ประกาศคณะกรรมการปองกนและปราบปรามยาเสพตด เรอง ก�าหนดหลกเกณฑ วธการและเงอนไขการตรวจหรอทดสอบวา

บคคลหรอกลมบคคลใดมสารเสพตดอยในรางกายหรอไม. ราชกจจานเบกษา เลม 117 ตอนพเศษ 76 ง. (วนท 4 สงหาคม

2543).

11. ส�านกยาและวตถเสพตด. วธมาตรฐานส�าหรบการตรวจพสจนสารเสพตดในปสสาวะ เลมท 1. นนทบร : กรมวทยาศาสตร

การแพทย กระทรวงสาธารณสข; 2558.

12. ส�านกยาและวตถเสพตด. คมอการทดสอบสารเสพตดในปสสาวะ. นนทบร : กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวง

สาธารณสข; 2559.

13. ประกาศกระทรวงสาธารณสข เรอง ชดทดสอบสารเสพตดเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ พ.ศ. 2556. ราชกจจานเบกษา

เลม 130 ตอนพเศษ 147 ง (วนท 29 ตลาคม 2556).

14. ประกาศกระทรวงสาธารณสข เรอง ชดทดสอบสารเสพตดเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ (ฉบบท 2) พ.ศ. 2559.

ราชกจจานเบกษา เลม 133 ตอนพเศษ 221 ง (วนท 30 กนยายน 2559).

15. ผจดการ Online. อย. ยก “ชดตรวจยาบา” เปนเครองมอแพทยตองแจงรายการละเอยด เรม 27 เมษายน 2557. [ออนไลน].

2556; [สบคน 1 เม.ย. 2560]; [1 หนา]. เขาถงไดจาก : URL: http://www.manager.co.th/QOL/ViewNews.

aspx?NewsID=9560000149116.

16. ประกาศกระทรวงสาธารณสข เรอง ชดทดสอบสารเสพตดเมทแอมเฟตามนในปสสาวะ (ฉบบท 2) 2559. [ออนไลน]. 2559;

[สบคน 1 เม.ย. 2560]; [1 หนา]. เขาถงไดจาก : URL: http://medicaldevices.oie.go.th/Article.aspx?aid=6563.

17. ISO/IEC 17043:2010. Conformity assessment -- general requirements for proficiency testing. Geneva,

Switzerland: International Organization for Standardization; 2010.

18. พระราชบญญตยาเสพตดใหโทษ พ.ศ. 2522. ประกาศกระทรวงสาธารณสข ฉบบท 135 (พ.ศ. 2539) เรอง ระบชอ

และประเภทยาเสพตดใหโทษ. ราชกจจานเบกษา เลม 113, ตอนพเศษ 23 ง (วนท 16 สงหาคม 2539).

19. กฎกระทรวงก�าหนดหลกเกณฑ วธการและเงอนไขการขออนญาตและการอนญาตผลต น�าเขา สงออก จ�าหนายหรอมไวใน

ครอบครองซงยาเสพตดใหโทษในประเภท 1 พ.ศ. 2548. ราชกจจานเบกษา เลม 122 ตอนท 122 ก (วนท 22 ธนวาคม

2548).

20. ประกาศกระทรวงสาธารณสข เรอง ระบชอและประเภทยาเสพตดใหโทษ ฉบบท 20 (พ.ศ. 2559). ราชกจจานเบกษา เลม

133 ตอนพเศษ 239 ง (วนท 18 ตลาคม 2559).

42



Developing Thai Laboratories Potential

for Narcotics Testing in Urine

Orapin Tanunkat Angkana Kritpitakngoen Sumate Thiangthum

Saralnun Phaophuetphan and Rungtip JueatiBureau of Drug and Narcotic, Department of Medical Sciences, Tiwanond Road, Nonthaburi 11000

Thailand

Abstract Drug testing in urine is a screening test used to identify a drug addict who is considered as a patient with treatment requirement. Test results with accuracy and precision are, therefore, essential. Our aim was to develop laboratory capacities on analysis of narcotics in urine specimens using 4 activities that were establishing proficiency testing (PT) programs for screening and confirmatory tests, providing training courses, empowering visit to participating laboratories and publishing guidelines for urine drug testing. PT panels for both programs were consisted of methamphetamine, morphine and marijuana that are the majority of drugs used in Thailand. The participating laboratories in the PT programs were shown to be increasing from 627 to 689 laboratories during October 2013 to September 2016. Laboratory performance in both PT programs was analyzed for developing a training curriculum and planning for empowerment during on-site visits, leading to continuous quality improvement of PT provider and its participants. In addition, two published guidelines on urine drug testing were resulted from a 3-year operation of PT programs. Taken together, all activities performed were useful for enhancing potential of narcotics testing laboratories in Thailand.

Keywords: narcotics proficiency testing, assessment of narcotics laboratory

43

บทความทวไป วกรมวทยพ2561;60(2):97-107


ยพน โจแปง* สนทร คงสวสด** อรพรรณ อศวกล** รววรรณ พวงพฤกษ* ปรพส เนตรน*

และกาญจนทชา นามพมาย**ศนยอนามยท 9 นครราชสมา อ�าเภอเมอง จงหวดนครราชสมา 30280

**โรงพยาบาลมหาราชนครราชสมา อ�าเภอเมอง จงหวดนครราชสมา 30000


Accepted for publication, 20 June 2018

ประสทธผลของรปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอด

ในหญงตงครรภเสยงธาลสซเมย จงหวดนครราชสมา

บทคดยอ การวจยกงทดลองนไดจดท�าขนเพอประเมนประสทธผลของรปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดในหญงตงครรภ

เสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงในจงหวดนครราชสมา ซงรปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอด

ไดมการพฒนาและถกน�าไปใชในโรงพยาบาลของรฐทกแหงในจงหวดนครราชสมา ตงแตเดอนตลาคม 2556 ถงเดอนกนยายน 2560

ประกอบดวยการจดตงศนยหองปฏบตการธาลสซเมยทใหบรการแบบเบดเสรจ ณ จดเดยว การมผรบผดชอบงานทประกอบดวย

ทมสหสาขาวชาชพ การพฒนาสมรรถนะบคลากรสาธารณสข การจดท�าคมอปฏบตงานธาลสซเมย การจดท�าระบบการสงตอแบบ

ไรรอยตอ และการตดตามงานอยางตอเนอง ท�าการประเมนโดยเปรยบเทยบขอมลกอนและหลงการศกษา คอเดอนตลาคม 2555

ถงเดอนกนยายน 2556 และเดอนตลาคม 2556 ถงเดอนกนยายน 2560 ผลการศกษาพบวาการด�าเนนการภายใตรปแบบบรการ

ทพฒนานน สดสวนการเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดของหญงตงครรภเสยงหลงการศกษาเพมขนอยางมนยส�าคญ

ทางสถตในปท 4 ของการศกษา จากรอยละ 60.5 (26/43) เปนรอยละ 78.9 (56/71) (Z-test; p-value = 0.03) แสดงใหเหนวา

รปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดทพฒนาขน ท�าใหหญงตงครรภเสยงสมครใจเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด

อยางไรกตาม ปญหาหญงตงครรภเสยงมาฝากครรภชา และการตดสนใจยตการตงครรภเปนสงส�าคญทผบรหารของโรงพยาบาล

ทกระดบควรพจารณาแนวทางด�าเนนการตอไป

44

ประสทธผลของรปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดจงหวดนครราชสมา ยพนโจแปงและคณะ


บทน�า

ธาลสซเมยเปนกลมโรคผดปกตทางพนธกรรมของการสงเคราะหฮโมโกลบนในเมดเลอดแดง ซงเปนปญหา

ทส�าคญทางดานสาธารณสขของประเทศตางๆ รวมทงประเทศไทย(1,2) โดยประชากรไทยประมาณรอยละ 20-30

เปนพาหะแอลฟา-ธาลสซเมย รอยละ 3-9 เปนพาหะเบตา-ธาลสซเมย และรอยละ 13-50 เปนพาหะฮโมโกลบนอ (3)

ในแตละปจะมเดกเกดใหมปวยเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง ประมาณ 4,253 รายตอป และตองเขารบการรกษา

ตลอดอายขย เสยคาใชจายประมาณ 10,500 บาท/คน/เดอน หรอตลอดอายขยของเดกจะเสยคาใชจายประมาณ

6.6 ลานบาท/คน (4) ซงเปนคาใชจายทสงมากสงผลกระทบตอผปวย ครอบครว และเศรษฐกจของประเทศ ในป พ.ศ. 2548

กระทรวงสาธารณสขไดจดท�าแผนงานธาลสซเมยแหงชาตในการปองกนและควบคมโรคธาลสซเมยขน โดย

หญงตงครรภชาวไทยทกคนไดรบการตรวจกรองธาลสซเมย และกรณทเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมย

ชนดรนแรงไดรบการตรวจวนจฉยกอนคลอดโดยไมเสยคาใชจาย ซงเปาหมายของนโยบายดงกลาวเพอลดจ�านวนเดก

เกดใหมปวยเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง 3 โรค ไดแก Hb Bart’s hydrops fetalis, homozygous

β–thalassemia และ β–thalassemia/Hb E(4)

จงหวดนครราชสมาเปนจงหวดทตงอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนลางของประเทศไทย มอบตการณ

ของธาลสซเมยและฮโมโกลบนผดปกตสงถงรอยละ 43.7 โดยเฉพาะฮโมโกลบนอ(5) จากนโยบายการปองกน

โรคธาลสซเมยของกระทรวงสาธารณสข โรงพยาบาลของรฐในจงหวดนครราชสมาไดมการใหบรการงานธาลสซเมย

ณ คลนกฝากครรภ มาจนถงปจจบนมากกวา 10 ป แตการด�าเนนงานดงกลาวยงไมประสบความส�าเรจตามเปาหมายทตงไว

โดยขอมลจากศนยอนามยท 9 นครราชสมา(6) พบวา ในป พ.ศ. 2556 จ�านวนหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตร

เปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงในจงหวดนครราชสมา ไดรบการตรวจวนจฉยกอนคลอดเพยงรอยละ 60.5 (26/43)

สาเหตเกดจาก 1) หญงตงครรภมาฝากครรภชา โดยมหญงตงครรภเพยงรอยละ 49.7 (5,814/11,707) มาฝากครรภ

ในชวงไตรมาสแรกของการตงครรภ 2) ขนตอนการใหบรการธาลสซเมยระหวางคลนกฝากครรภกบหองปฏบตการ

มหลายขนตอน เชน การสงตวอยางเลอดเพอตรวจกรอง ตรวจหาชนดและปรมาณฮโมโกลบน (Hb Typing) ตรวจดเอนเอ

และ 3) ระยะเวลาการรายงานผลการตรวจวเคราะหทางหองปฏบตการใชเวลานาน สตแพทยไดรบผลการตรวจวเคราะห

หลงจากสงตวอยางเลอด ประมาณ 1 เดอน ซงสงผลใหหญงตงครรภเสยงมอายครรภเกน 20 สปดาห ท�าใหไมไดรบ

การตรวจวนจฉยกอนคลอด หรอไดรบการยตการตงครรภ กรณเดกในครรภเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง นอกจากน

ยงพบวา ในป พ.ศ. 2556 มเดกปวยเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงทอายนอยกวา 6 ป เขารบการรกษาทคลนกเดก โรงพยาบาล

มหาราชนครราชสมา จ�านวน 4 ราย จากขอมลดงกลาวท�าใหผรบผดชอบงานปองกนโรคธาลสซเมยในจงหวดนครราชสมา

ไดพฒนารปแบบการบรการตรวจวนจฉยกอนคลอด เพอท�าใหหญงตงครรภเสยงไดรบการตรวจวนจฉยกอนคลอดเพมขน

ตงแตป พ.ศ. 2557-2560 โดยการจดตงศนยหองปฏบตการธาลสซเมย จดท�าระบบเครอขายการปองกนธาลสซเมย

พฒนาระบบการสงตอหญงตงครรภใหเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดแบบไรรอยตอ และมระบบการตดตามผล

การด�าเนนงานอยางตอเนอง การศกษานมวตถประสงคเพอประเมนประสทธผลของรปแบบบรการตรวจวนจฉยกอน

คลอดในหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงในจงหวดนครราชสมา โดยเปรยบเทยบ

จ�านวนหญงตงครรภเสยงทเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดหลงจากมการพฒนารปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอด

ในปงบประมาณ 2560 กบกอนด�าเนนการในปงบประมาณ 2556

45

Effectiveness of A Prenatal Diagnosis Service Model in Nakhon Ratchasima Yupin Jopang et al.



การพฒนารปแบบบรการด�าเนนการพฒนารปแบบของหนวยปฏบตการและหนวยบรหารจดการ ดงน

การพฒนาหนวยปฏบตการท�าการส�ารวจความรของผปฏบตงานโครงการปองกนธาลสซเมยในโรงพยาบาลชมชนจ�านวน 22 แหง

เรองความร ทวไปเกยวกบโรคธาลสซเมย การตรวจกรองธาลสซเมย การแปลผลการตรวจทางหองปฏบตการ และการใหการปรกษาแกคสมรส และส�ารวจขอมลระบบการใหบรการโครงการปองกนธาลสซเมยของหนวยงานภาครฐ และการเขาถงบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดจากหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงทตรวจพบจากการด�าเนนงานในปงบประมาณ 2556 เพอเปนขอมลส�าหรบการพจารณาจดตงศนยหองปฏบตการ ธาลสซเมยทใหบรการแบบเบดเสรจ ณ จดเดยว และพฒนาระบบการสงตอหญงตงครรภเสยงใหเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดแบบไรรอยตอ

การพฒนาหนวยบรหารจดการแตงตงคณะกรรมการธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 เพอขบเคลอนการด�าเนนโครงการปองกนธาลสซเมยในพนท

และแตงตงผรบผดชอบงานปองกนโรคธาลสซเมยของแตละหนวยงาน

การประเมนประสทธผลของรปแบบบรการการศกษาครงนเปนการวจยกงทดลอง (Quasi-experimental study) โดยเกบรวบรวมขอมลหญง

ตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรทเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง (หญงมครรภททารกในครรภมโอกาสเปนโรค Hb Bart’s hydrops fetalis, homozygous β–thalassemia และ β–thalassemia/Hb E) ทมาฝากครรภ ในโรงพยาบาลของรฐ จงหวดนครราชสมา ตงแตเดอนตลาคม 2556 ถงเดอนกนยายน 2560 จากทะเบยนรายงาน ของหองปฏบตการ ศนยอนามยท 9 นครราชสมา งานตรวจวนจฉยมารดาและทารกในครรภ โรงพยาบาลมหาราชนครราชสมา และคลนกฝากครรภ โรงพยาบาลชมชน

การวเคราะหขอมลการวเคราะหขอมลโดยใชโปรแกรม STATA version 10 ใชสถตเชงพรรณนาบรรยายลกษณะของประชากร

ไดแก จ�านวน รอยละ คาเฉลย คาเบยงเบนมาตรฐาน คามธยฐาน คาต�าสด และคาสงสด และใชสถต Chi square test Z-test และ Fisher’s exact test เปรยบเทยบความแตกตางของสดสวน โดยมนยส�าคญทางสถตท p-value < 0.05

ผล

รปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดส�าหรบหญงตงครรภเสยงธาลสซเมยจากการส�ารวจขอมลของผ รบบรการคอหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมย

ชนดรนแรง และระบบการใหบรการโครงการปองกนธาลสซเมยในโรงพยาบาลของรฐ จงหวดนครราชสมา ในปงบประมาณ 2557 จงไดมการจดตงศนยหองปฏบตการธาลสซเมยทใหบรการแบบเบดเสรจ ณ จดเดยว เพอใหบรการตรวจ Hb Typing ตรวจวเคราะหดเอนเอ โดยการตรวจหายน α0-thalassemia ชนด SEA type และ THAI type ตรวจหามวเตชนของยน β-thalassemia ทพบบอยในประเทศไทย ไดแก ชนด CD41/42 CD71/72 CD17 IVS1#1 IVS1#5 IVS2#654 3.4 kb deletion NT-28 NT-31 NT-87 Hb Dhonburi และ Hb Tak ซงเรมด�าเนนการในปงบประมาณ 2558 ท�าใหไมตองสงตรวจทมหาวทยาลยขอนแกน สงผลใหลดระยะเวลาการรายงานผลจาก 4-6 สปดาห เปนภายใน 1 สปดาหหลงไดรบตวอยางเลอด และปรบระบบการสงใบรายงานผลจากการจดสงทางไปรษณยเปนการสงผลทาง website: www.labhpc9.com

46



การแตงตงคณะกรรมการธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 ในปงบประมาณ 2559 ซงประกอบดวย สตแพทย

กมารแพทย พยาบาลวชาชพ นกเทคนคการแพทย นกวชาการสาธารณสข ผรบผดชอบงานธาลสซเมยจากส�านกงาน

หลกประกนสขภาพแหงชาต ศนยวทยาศาสตรการแพทย และส�านกงานสาธารณสขจงหวด โดยมทปรกษาคอ

สาธารณสขนเทศ และผอ�านวยการศนยอนามยท 9 นครราชสมานน ท�าใหเกดกระบวนการสงเสรมและสนบสนน

การด�าเนนงานแบบสหวชาชพอยางเปนรปธรรม มการพฒนาศกยภาพบคลากรทกระดบ มคมอการด�าเนนงานโครงการ

ปองกนและควบคมโรคธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 และการตดตามประเมนผลอยางตอเนอง ท�าใหเกดการท�างานทเปน

มาตรฐานเดยวกนทงเขตสขภาพท 9

ส�าหรบการจดท�าระบบการสงตอการตรวจวนจฉยกอนคลอดแบบไรรอยตอ ไดด�าเนนการในปงบประมาณ

2560 โดยศนยหองปฏบตการธาลสซเมยสงผลการตรวจวนจฉยธาลสซเมยทเปนคเสยงตอการใหก�าเนดบตรทเปน

โรคธาลสซเมยชนดรนแรงใหแกหนวยเวชศาสตรมารดาและทารก โรงพยาบาลมหาราชนครราชสมา ทาง E-mail

ในทกวนอาทตย และหนวยเวชศาสตรมารดาและทารกสอสารขอมลผานทางระบบ Line กบโรงพยาบาลชมชนทมหญง

ตงครรภเสยง โดยโรงพยาบาลชมชนตองตดตามหญงตงครรภเสยง และเตรยมขอมลทจ�าเปนในการสงตอหญงตงครรภ

เสยงเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด ซงสงผลใหหญงตงครรภเสยงไมตองเดนทางไปโรงพยาบาลจงหวดหลายครง

แตเดนทางไปครงเดยว คอวนนดท�าหตถการ (ภาพท 1)

ประสทธผลการด�าเนนงานตามรปแบบทพฒนา

การศกษานรวบรวมขอมลสวนบคคลของหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมย

ชนดรนแรง กอนและหลงการพฒนารปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอด พบวาหญงตงครรภเสยงตอการมบตร

เปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงทตองเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด กอนการพฒนารปแบบบรการตรวจวนจฉยกอน

คลอดในปงบประมาณ 2556 จ�านวน 43 รายนน รอยละ 69.8 มอายระหวาง 20-35 ป ตงครรภครงแรก รอยละ 48.8

ภาพท 1 กระบวนการท�างานของรปแบบบรการทพฒนาขน

47



ตารางท 1 เปรยบเทยบขอมลของหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงกอนการศกษา (ป 2556) และหลงการศกษา (ป 2560)

ขอมลทวไป หลงศกษา (ป 2560)

(n=71)

กอนศกษา (ป 2556)

(n=43)

p-value

1. อาย (ป)

10-19

20-35

>35

คาเฉลย (คาเบยงเบนมาตรฐาน)

คามธยฐาน (คาต�าสด-คาสงสด)

19 (26.8%)

49 (69.0%)

3 (4.2%)

24.3 (6.4)

24 (15-42)

9 (20.9%)

30 (69.8%)

4 (9.3%)

24.8 (6.7)

24 (14-38)

0.51 a

2. จ�านวนการตงครรภ

ครรภแรก

ครรภหลง


38 (53.5%)

33 (46.5%)

1 (1-4)

21 (48.8%)

22 (51.2%)

2 (1-4)

0.89 b

3. การแทงบตร

ไมเคย

เคย

66 (93.0%)

5 (7.0%)

39 (90.7%)

4 (9.3%)

0.73 a

4. การฝากครรภครงแรก

ไตรมาสแรก

ไตรมาสสอง

ไตรมาสสาม

คาเฉลย (คาเบยงเบนมาตรฐาน)


41 (57.8%)

30 (42.2%)

0

13.2 (5.7)

12.0 (5-26)

27 (62.8%)

15 (34.9%)

1 (2.3%)

12.8 (5.6)

11.5 (5-29)

0.36 a

5. หญงตงครรภเสยงตอการมบตร

เปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง

β0-thalassemia/HbE

Hb Bart’s hydrops fetalis

50 (70.4%)

21 (29.6%)

34 (79.1%)

9 (20.9%)

0.31 b

a คาสถตจากการตรวจวเคราะห Fisher’s exact testb คาสถตจากการตรวจวเคราะห Chi square test

มประวตการแทงบตร รอยละ 9.3 และฝากครรภเมออายครรภนอยกวา 12 สปดาห (ไตรมาสแรก) รอยละ 62.8

ขณะทหญงตงครรภเสยงตอการมบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง ทตองเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด

ปงบประมาณ 2560 (หลงการพฒนารปแบบ) จ�านวน 71 ราย พบวา รอยละ 69.0 มอายระหวาง 20-35 ป ตงครรภครงแรก

รอยละ 53.5 มประวตการแทงบตรรอยละ 7.0 และฝากครรภเมออายครรภนอยกวา 12 สปดาห รอยละ 57.8

เมอเปรยบเทยบขอมลสวนบคคลของหญงตงครรภเสยงทตองเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดกอนและหลงการศกษา

พบวาไมแตกตางกนอยางมนยส�าคญทางสถต (ตารางท 1)

48



ผลการวเคราะหสดสวนการเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดของหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง พบวาหญงตงครรภเสยงตอการมบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงทเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดกอนและหลงการพฒนารปแบบบรการในปงบประมาณ 2556 และ 2560 คดเปนรอยละ 60.5 (26/43) และ รอยละ 78.9 (56/71) ตามล�าดบ และเมอเปรยบเทยบสดสวนการเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด พบวามความแตกตางกน อยางมนยส�าคญทางสถต (ตารางท 2) และตารางท 3 แสดงสดสวนการเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดของหญง ตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง ตงแตปงบประมาณ 2556-2560 คดเปนรอยละ 60.5 (26/43) รอยละ 62.5 (30/48) รอยละ 60.5 (23/38) รอยละ 71.9 (41/57) และรอยละ 78.9 (56/71) ตามล�าดบ

ตารางท 2 เปรยบเทยบจ�านวนหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงเขารบการตรวจ วนจฉยกอนคลอดกอนการศกษา (ป 2556) และหลงการศกษา (ป 2560)

ตารางท 3 เปรยบเทยบจ�านวนหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงเขารบการตรวจ วนจฉยกอนคลอดกอนการศกษา (ป 2556) และหลงการศกษา (ป 2557-2560)

หญงตงครรภเสยง หลงศกษา (ป 2560)(n=71)

กอนศกษา (ป 2556)(n=43)

95%CI p-value

1. การเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด ไมเขารบการตรวจ เขารบการตรวจ

15 (21.1%)56 (78.9%)

17 (39.5%)26 (60.5%)

(0.0098)-(0.3583) 0.03*a

2. ผลการตรวจวนจฉยกอนคลอด ไมเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง เปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง - β0-thalassemia/HbE - Hb Bart’s hydrops fetalis

(56)43 (76.8%)13 (23.2%)

85

(26)20 (76.9%)6 (23.1%)

42

3. การยตการตงครรภ ไมยตการตงครรภ ยตการตงครรภ

(13)4 (30.8%)9 (69.2%)

(6)0

6 (100%)

* มนยส�าคญทางสถตa คาสถตจากการตรวจวเคราะห Z-test

หญงตงครรภเสยง กอนศกษา

(ป 2556)

(n=43)

หลงศกษา

(ป 2557)

(n=48)

(ป 2558)

(n=38)

(ป 2559)

(n=57)

(ป 2560)

(n=71)

1. การเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด

ไมเขารบการตรวจ

เขารบการตรวจ

17 (39.5%)

26 (60.5%)

18 (37.5%)

30 (62.5%)

15 (39.5%)

23 (60.5%)

16 (28.1%)

41 (71.9%)

15 (21.1%)

56 (78.9%)

2. ผลการตรวจวนจฉยกอนคลอด

ไมเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง

เปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง

- β0-thalassemia/HbE

- Hb Bart’s hydrops fetalis

(26)

20 (76.9%)

6 (23.1%)

4

2

(30)

23 (76.7%)

7 (23.3%)

3

4

(23)

12 (52.2%)

11 (47.8%)

7

4

(41)

27 (65.8%)

14 (34.1%)

8

6

(56)

43 (76.8%)

13 (23.2%)

8

5

3. การยตการตงครรภ

ไมยตการตงครรภ

ยตการตงครรภ

(6)

0

6 (100%)

(7)

1 (14.3%)

6 (85.7%)

(11)

2 (18.2%)

9 (81.8%)

(14)

2 (14.3%)

12 (85.7%)

(13)

4 (30.8%)

9 (69.2%)

49



จากการสอบถามหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงทไมไดรบการตรวจ

วนจฉยกอนคลอดในปงบประมาณ 2556 จ�านวน 17 ราย และปงบประมาณ 2560 จ�านวน 15 ราย พบวาปจจยส�าคญ

คอ อายครรภทมาฝากครรภครงแรกเกน 20 สปดาห และการไมยนยอมตรวจวนจฉยกอนคลอด เนองจากไมตองการ

ยตการตงครรภ (ตารางท 4)

ปจจยทหญงตงครรภเสยงไมไดเขารบ

การตรวจวนจฉยกอนคลอด

ป 2556

(n=17)

ป 2560

(n=15)

จ�านวน (รอยละ) จ�านวน (รอยละ)

ฝากครรภชา (อายครรภมากกวา 20 สปดาห) 6 (35.3) 7 (46.6)

ปฏเสธการตรวจวนจฉยกอนคลอด 10 (58.8) 6 (40.0)

ไมมาฟงผลเลอด 1 (5.9) 1 (6.7)

เจาหนาทไมไดตดตามมาตรวจวนจฉยกอนคลอด - 1 (6.7)

รวม 17 (100) 15 (100)

ตารางท 4 ปจจยทหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง จ�านวน 32 ราย ไมไดเขารบ การตรวจวนจฉยกอนคลอดในป 2556 และป 2560

วจารณ

รปแบบการบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดในหญงตงครรภเสยงธาลสซเมยทพฒนาขนตงแตปงบประมาณ

2557-2560 โดยการจดตงศนยหองปฏบตการธาลสซเมย การจดตงคณะกรรมการธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 การจดอบรม

และฟนฟความรดานธาลสซเมยใหแกผปฏบตงาน การจดท�าคมอการด�าเนนงานโครงการปองกนและควบคมโรคธาลสซเมย

เขตสขภาพท 9 การจดท�าระบบการสงตอการตรวจวนจฉยกอนคลอดแบบไรรอยตอ และการนเทศตดตามงาน

อยางตอเนอง เปนการปรบปรงวธการปฏบตงานใหมประสทธภาพ สงผลใหหญงตงครรภเสยงเขารบการตรวจวนจฉย

กอนคลอดมากกวากอนพฒนาในปงบประมาณ 2556 อยางมนยส�าคญทางสถต ซงสามารถแบงการบรหารจดการโครงการ

ปองกนธาลสซเมยเปน 2 สวน คอสวนทเปนหนวยปฏบตการ เรมตงแตโรงพยาบาลชมชนตรวจคดกรองจนกระทง

สงตอหญงตงครรภเสยงเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดและยตการตงครรภทหนวยเวชศาสตรมารดาและทารก

ในครรภของโรงพยาบาลจงหวด และสวนทเปนหนวยบรหารจดการขอมลและงบประมาณ แสดงตามแผนภาพท 1

การจดตงศนยหองปฏบตการธาลสซเมยในจงหวดนครราชสมาทสามารถใหบรการตรวจ Hb Typing

ตรวจวเคราะหหายน α0-thalassemia และมวเตชนของยน β0-thalassemia และรายงานผลการตรวจวเคราะห

ภายใน 1 สปดาหทางเวบไซต เปนการลดขนตอนและระยะเวลาการตรวจทางหองปฏบตการ โดยการน�าเทคโนโลย

สารสนเทศมาใช สงผลใหสตแพทยไดรบผลการตรวจวเคราะหทรวดเรวขน ซงสอดคลองกบผลการศกษาทผานมา

กลาวคอ พบวาการจดใหมหองปฏบตการแบบกระจายตามแตละพนทดกวาจดใหบรการแบบรวมศนยหองปฏบตการ(7-9)

เนองจากชวยลดระยะเวลาการรอคอยผลการตรวจทางหองปฏบตการ สงผลใหผปวยไดรบการวนจฉยและรกษา

ไดเรวขน อยางไรกตาม จากการศกษาพบวาแมการใหบรการตรวจทางหองปฏบตการรวดเรว แตจ�านวนหญงตงครรภ

เสยงเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดไมไดเพมขนเมอเทยบกบกอนการศกษา ปงบประมาณ 2556 (ตารางท 3)

ซงสาเหตอาจเกดจากการขาดการสอสารระหวางหองปฏบตการกบคลนกฝากครรภภายในโรงพยาบาล คลนกฝากครรภ

ยงด�าเนนการตดตามหญงตงครรภมาฟงผลการตรวจเลอดภายในหนงเดอนเหมอนทเคยด�าเนนการ

50



การจดตงคณะกรรมการธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 เพอขบเคลอนการด�าเนนโครงการปองกนธาลสซเมยใน

พนท ซงประกอบดวยทมสหสาขาวชาชพ ท�าใหเกดการท�างานแบบบรณาการ มการพฒนาศกยภาพผปฏบตงานสงผล

ใหผปฏบตงานมความรเกยวกบโรคธาลสซเมย เกดการสอสารทงแบบทเปนทางการและไมเปนทางการ การจดท�าคมอ

การด�าเนนงานโครงการปองกนและควบคมโรคธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 และการนเทศตดตามการปฏบตงานของพนท

อยางตอเนอง สงผลใหผปฏบตงานมแนวทางการด�าเนนงานธาลสซเมยในทศทางและมาตรฐานเดยวกน นอกจากน

กรณมปญหาหรอขอสงสยในขณะปฏบตงานสามารถสอบถามคณะกรรมการธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 สงผลใหเกด

ความสมพนธทดของคนท�างานในพนท และท�าใหหญงตงครรภเสยงไดรบการดแลทดจากผเชยวชาญในแตละสาขาวชาชพ

ซงสอดคลองกบการศกษาทผานมา(10-11) อยางไรกตามการสรางแรงจงใจใหผปฏบตงานมความเปนเจาของในงานทท�า

และการตดตามการปฏบตงานอยางสม�าเสมอและตอเนองเปนสงส�าคญทท�าใหเกดการท�างานทยงยน(12)

ระบบการสงตอทดนนผใหบรการตองเตรยมขอมลทส�าคญและจ�าเปนของผปวยไปยงหนวยรบบรการสงตอ

เชน ผลการตรวจทางหองปฏบตการ เพอใหผปวยไดรบการรกษาจากแพทยเฉพาะทาง(13) ซงการจดท�าระบบการสงตอ

การตรวจวนจฉยกอนคลอดแบบไรรอยตอ เจาหนาทคลนกฝากครรภไดเตรยมขอมลผลการตรวจยนยนอายครรภ

เพอก�าหนดคลอดทถกตองดวยอลตราซาวด ผลการตรวจเลอดเอดส ซฟลส ไวรสตบอกเสบ และโรคธาลสซเมย

ท�าใหเกดระบบการสงตอทมประสทธภาพ มการประสานงานระหวางหนวยเวชศาสตรมารดาและทารกในครรภของ

โรงพยาบาลจงหวดกบงานฝากครรภ โรงพยาบาลชมชน มการตดตามหญงตงครรภเสยงเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด

และนดวนตรวจวนจฉยกอนคลอด โดยหญงตงครรภเสยงเดนทางไปโรงพยาบาลจงหวดเพยงครงเดยว คอ วนนด

ท�าหตถการ นอกจากนยงท�าใหเกดการจดท�าฐานขอมลการใหบรการอยางเปนระบบ (ไมไดแสดงขอมล)

จากผลการศกษาพบวาปจจยส�าคญทหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนดบตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง

ไมไดรบการตรวจวนจฉยกอนคลอด คอการมาฝากครรภชา และการไมตองการยตการตงครรภถาทราบวาทารกในครรภ

เปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง โดยหญงตงครรภเสยงมาฝากครรภกอน 12 สปดาห ประมาณรอยละ 60 ทงกอน

และหลงการพฒนา แมวา กระทรวงสาธารณสขม “นโยบายฝากทองทกทฟรทกสทธ” โดยหญงตงครรภทกคน

สามารถไปฝากครรภไดทสถานพยาบาลในสงกดกระทรวงสาธารณสขไดทวประเทศโดยไมเสยคาใชจายตงแตป 2556

จนถงปจจบนกตาม ซงสาเหตการมาฝากครรภชาเกดจากหญงตงครรภไมทราบผลกระทบของการฝากครรภลาชา

และขาดการเขาถงแหลงความรเรองประโยชนการฝากครรภ (14-15) นอกจากนคนไทยมากกวารอยละ 90 นบถอศาสนาพทธ

โดยมความเชอวาการยตการตงครรภเปนบาป(16) ดงนนจงไมตองการตรวจวนจฉยกอนคลอด เพราะแมวาทารก

ในครรภจะเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงกไมยตการตงครรภ อยางไรกตามในเดอนพฤศจกายน พ.ศ. 2559

มหญงตงครรภเสยง 1 ราย ทเจาหนาทฝากครรภไมไดตดตามใหเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอด สาเหตเกดจาก

เจาหนาทมภาระงานมาก ซงเหตการณนเกดกอนทจะพฒนาระบบการสงตอการตรวจวนจฉยกอนคลอดแบบไรรอยตอ

ทด�าเนนการในเดอนมกราคม พ.ศ. 2560

จากผลการศกษานสรปไดวา รปแบบบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดในหญงตงครรภเสยงตอการใหก�าเนด

บตรเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงทพฒนาขน เปนการสนบสนนทางสงคมของภาครฐในการชวยเหลอสนบสนน

ดานขอมลขาวสาร และบรการทด สงผลใหหญงตงครรภเสยงเขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดเพมขน ซงเหมอนกบ

การศกษาทผานมาทสตรตงครรภวยรนไดรบการสนบสนนทางสงคมทด ท�าใหฝากครรภเรวและมการดแลสขภาพ

ในระยะตงครรภไดด(17-18) อยางไรกตามเมอเปรยบเทยบขอมลการยตการตงครรภ กรณผลการตรวจวนจฉยทารก

ในครรภระบวาทารกเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงกอนการศกษา ปงบประมาณ 2556 กบหลงการศกษา ปงบประมาณ

2557-2560 พบวามแนวโนมลดลง (ตารางท 3) แมวาหญงตงครรภเสยงและสามไดรบการใหค�าปรกษา ไดพดคยกบ

มารดาทมลกเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรง และไดไปดเดกปวยทมารบการรกษาโดยการใหเลอดและกนยาขบธาตเหลก

51



ทคลนกเดกปวยโรคเลอด โรงพยาบาลมหาราชนครราชสมากตาม สาเหตสวนใหญเกดจากความเชอทางดานศาสนา

เกยวกบการยตการตงครรภ และการรกษาโรคธาลสซเมยในปจจบนดขน เดกปวยธาลสซเมยมคณภาพชวตทดขน

อายขยโดยเฉลยเพมมากขน หนาตาไมเปลยนแปลงเปนหนามองโกลอยดเหมอนการรกษาในอดต นอกจากนการรกษา

ผปวยโรคธาลสซเมยชนดรนแรงยงอยในชดสทธประโยชน ตามนโยบายหลกประกนสขภาพถวนหนา ท�าใหครอบครว

ไมตองรบผดชอบคาใชจายในการรกษาพยาบาล(19)

สรป

รปแบบการบรการตรวจวนจฉยกอนคลอดในหญงตงครรภเสยงธาลสซเมยทพฒนาขนตงแตปงบประมาณ

2557-2560 โดยการจดตงศนยหองปฏบตการธาลสซเมยทใหบรการแบบเบดเสรจ ณ จดเดยว (one stop services)

การแตงตงคณะกรรมการธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 การจดอบรมและฟนฟความรดานธาลสซเมยใหแกผปฏบตงาน

การจดท�าคมอการด�าเนนงานโครงการปองกนและควบคมโรคธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 การจดท�าระบบการสงตอ

การตรวจวนจฉยกอนคลอดแบบไรรอยตอ และการนเทศตดตามงานอยางตอเนอง สงผลใหหญงตงครรภเสยง

เขารบการตรวจวนจฉยกอนคลอดเพมขน อยางไรกตามแมวาการใหบรการของสถานบรการของรฐมประสทธภาพ

ในทกขนตอน ตงแตการตรวจคดกรองจนกระทงถงการตรวจวนจฉยกอนคลอด แตกไมสามารถยตการตงครรภเพอ

ลดจ�านวนเดกเกดใหมเปนโรคธาลสซเมยชนดรนแรงลงได ซงผบรหารในโรงพยาบาลของรฐทกระดบควรใหความส�าคญ

และหาแนวทางในการแกไขปญหาในระยะยาว


ขอขอบคณเครอขายธาลสซเมยเขตสขภาพท 9 ทไดรวมกนด�าเนนโครงการปองกนธาลสซเมย จงหวด

นครราชสมา อยางตอเนอง


1. Modell B, Darlison M. Global epidemiology of haemoglobin disorders and derived service indicators.

Bull World Health Organ 2008; 86(6): 480-7

2. Fucharoen S, Winichagoon P. Thalassemia in Southeast Asian: problems and strategy for prevention

and control. Southeast Asian J Trop Med Public Health 1992; 23(4): 647-55.

3. วชย เทยนถาวร, จนตนา พฒนาพงศธร, สมยศ เจรญศกด, รตนตกา แซตง, พมพลกษณ เจรญขวญ, ตอพงศ สงวนเสรมศร.

ความชกของพาหะธาลสซเมยในประเทศไทย. วารสารโลหตวทยาและเวชศาสตรบรการโลหต 2549; 16(4): 307-12.

4. เอกสารประกอบการประชมสมมนาวชาการธาลสซเมยแหงชาต ครงท 13 ประจ�าป 2550 และแผนงานธาลสซเมยแหงชาต

พ.ศ. 2550-2554. วนท 4-5 ตลาคม 2550. นนทบร : กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข; 2550.

5. ยพน โจแปง, สภาวด เมนกระโทก, รววรรณ พวงพฤกษ. ประสทธภาพการตรวจคดกรองธาลสซเมยและฮโมโกลบน อ

ของหญงตงครรภไตรมาสแรกในโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพ ศนยอนามยท 5 นครราชสมา. วารสารเทคนคการแพทย

2547; 32(1): 585-93.

6. ยพน โจแปง, สเทพ เพชรมาก, วรรธนนท ออนส�าโรง, นพวรรณ หมนนอย, รววรรณ พวงพฤกษ, ปรพส เนตรน และคณะ.

ประสทธผลโครงการปองกนและควบคมโรคธาลสซเมย จงหวดนครราชสมา. นครราชสมา : ศนยอนามยท 5 นครราชสมา

กรมอนามย กระทรวงสาธารณสข; 2547.

52



7. Fleisher M, Schwartz MK. Strategies of organization and service for the critical-care laboratory.

Clin Chem 1990; 36(8B): 1557-61.

8. Goswami B, Singh B, Chawla R, Gupta VK, Mallika V. Turn around time (TAT) as a benchmark of

laboratory performance. Indian J Clin Biochem 2010; 25(4): 376-9.

9. Storrow AB, Zhou C, Gaddis G, Han JH, Miller K, Klubert D, et al. Decreasing lab turnaround time

improves emergency department throughput and decreases emergency medical services diversion:

a simulation model. Acad Emerg Med 2008; 15(11): 1130-5.

10. Babiker A, El Husseini M, Al Nemri A, Al Frayh A, Al Juryyan N, Faki MO, et al. Health care

professional development: working as a team to improve patient care. Sudan J Paediatr 2014; 14(2): 9-16.

11. Heaman MI, Sword W, Elliott L, Moffatt M, Helewa ME, Morris H, et al. Barriers and facilitators

related to use of prenatal care by inner-city women: perceptions of health care providers. BMC

Pregnancy Childbirth 2015; 15: 2. (13 p).

12. Jopang Y, Petchmark S, Jetsrisuparb A, Sanchaisuriya K, Sanchaisuriya P, Schelp FP. Community

participation for thalassemia prevention initiated by village health volunteers in northeastern

Thailand. Asia Pac J Public Health 2015; 27(2): NP2144-56.

13. Mehrotra A, Forrest CB, Lin CY. Dropping the baton: specialty referrals in the United States.

Milbank Q 2011; 89(1): 39-68.

14. กนกวรรณ ใจพงค. ปจจยทสมพนธตอการฝากครรภลาชาในหญงตงครรภทมารบบรการ ณ โรงพยาบาลล�าพน [วทยานพนธ]

บณฑตวทยาลย. เชยงใหม : มหาวทยาลยเชยงใหม; 2554.

15. Iino Y, Sillabutra J, Chompikul J. Factors related to the perception of pregnant women regarding

antenatal care in Nakhonpathom province, Thailand. J Pub Health Dev 2011; 9(2): 105-16.

16. Warakamin S, Boonthai N, Tangcharoensathien V. Induced abortion in Thailand: current situation

in public hospitals and legal perspectives. Reprod Health Matters 2004; 12(24 Suppl): 147-56.

17. Lawson KL, Pierson RA. Maternal decisions regarding prenatal diagnosis: rational choices or sensible

decisions?. J Obstet Gynaecol Can 2007; 29(3): 240-6.

18. Daniels P, Noe GF, Mayberry R. Barriers to prenatal care among black women of low socioeconomic

status. Am J Health Behav 2006; 30(2): 188-98.

19. จตสดา บวขาว, บรรณาธการ. แนวทางการดแลรกษาผปวยธาลสซเมยในเวชปฏบตทวไป. กรงเทพฯ : กรมการแพทย

กระทรวงสาธารณสข; 2560.

53



Effectiveness of A Prenatal Diagnosis

Service Model for Pregnant Women at Risk of

Thalassemia in Nakhon Ratchasima Province

Yupin Jopang* Suntaree Khongsawad** Orapun Auswagul** Rawiwan Puangpruk*

Paripat Netnee* and Kanticha Nampimai**Regional Health Promotion Center 9, Nakhon Ratchasima, Mueang District, Nakhon Ratchasima 30280

** Maharat Nakhon Ratchasima Hospital, Nakhon Ratchasima 30000, Thailand

Abstract The quasi-experimental study was conducted to assess effectiveness of a prenatal diagnosis (PND)

service model for pregnant women who were at risk of having babies with severe thalassemia in Nakhon

Ratchasima province. The PND service model was developed and implemented at all governmental hospitals

in Nakhon Ratchasima province during October 2013 to September 2017. It was composed of a thalassemia

laboratory center with one stop services, multi-disciplinary teams for thalassemia services, capacity

building for health personnel, publishing a thalassemia guidebook and a seamless referral system with

periodic monitoring. Data were collected at before (October 2012 - September 2013) and after implementation

(October 2013 – September 2017). Our results showed that a percentage of pregnant women at risk

attending PND service was statistically increased (Z-test; p-value=0.03) from 60.5 (26/43), prior to model

implementation, to 78.9 (56/71), at the 4th year of the study. This finding suggested that the developed

PND service model is effective to reach and recruit the pregnant women at risk to participate in thalassemia

diagnosis. Furthermore, considerations and recommendations are required at an executive level of each

hospital in terms of late antenatal care and decision to terminate pregnancy of those at risk.

Keywords: prenatal diagnosis service model, thalassemia, pregnant women at risk

54

✄

„∫ ¡—§√‡ªìπ ¡“™‘°«“√ “√°√¡«‘∑¬“»“ μ√å°“√·æ∑¬å

™◊ËÕ.................................................................................................................................................

∑’ËÕ¬Ÿà.............................................................................................................................

Õ“™’æ......................................................................................................................................

‚∑√»—æ∑å..................................................................................

μâÕß°“√√—∫ «“√ “√°√¡«‘∑¬“»“ μ√å°“√·æ∑¬å ‡«≈“ 1 ªï (4 ©∫—∫) ‡ªìπ‡ß‘π 200.- ∫“∑

μ—Èß·μàªï....................................................................................

æ√âÕ¡π’È‰¥â àß ∏π“≥—μ‘ μ—Î«·≈°‡ß‘π‰ª√…≥’¬å

‡ß‘π ¥

—Ëß®à“¬ π“ß “«πÈ”Ωπ πâÕ¬ª√–‡ √‘∞

ÀâÕß ¡ÿ¥°√¡«‘∑¬“»“ μ√å°“√·æ∑¬å

´Õ¬‚√ßæ¬“∫“≈∫”√“»π√“¥Ÿ√ ∂ππμ‘«“ππ∑å

ππ∑∫ÿ√’ 11000 ‚∑√. 0-2589-9850-8 μàÕ 99339

—Ëß®à“¬ ª≥Ω. °√–∑√«ß “∏“√≥ ÿ¢ √À— ‰ª√…≥’¬å 11000

✄

„∫ ¡—§√‡ªìπ ¡“™‘°«“√ “√°√¡«‘∑¬“»“ μ√å°“√·æ∑¬å

™◊ËÕ.................................................................................................................................................

∑’ËÕ¬Ÿà.............................................................................................................................

Õ“™’æ......................................................................................................................................

‚∑√»—æ∑å..................................................................................

μâÕß°“√√—∫ «“√ “√°√¡«‘∑¬“»“ μ√å°“√·æ∑¬å ‡«≈“ 1 ªï (4 ©∫—∫) ‡ªìπ‡ß‘π 200.- ∫“∑

μ—Èß·μàªï....................................................................................

æ√âÕ¡π’È‰¥â àß ∏π“≥—μ‘ μ—Î«·≈°‡ß‘π‰ª√…≥’¬å

‡ß‘π ¥

—Ëß®à“¬ π“ß “«πÈ”Ωπ πâÕ¬ª√–‡ √‘∞

ÀâÕß ¡ÿ¥°√¡«‘∑¬“»“ μ√å°“√·æ∑¬å

´Õ¬‚√ßæ¬“∫“≈∫”√“»π√“¥Ÿ√ ∂ππμ‘«“ππ∑å

ππ∑∫ÿ√’ 11000 ‚∑√. 0-2589-9850-8 μàÕ 99339

—Ëß®à“¬ ª≥Ω. °√–∑√«ß “∏“√≥ ÿ¢ √À— ‰ª√…≥’¬å 11000

สงจาย นางสาวน�าฝน นอยประเสรฐ

หองสมดกรมวทยาศาสตรการแพทย

ซอยโรงพยาบาลบ�าราศนราดร ถนนตวานนท นนทบร 11000

โทร. 0-2589-9850-8 ตอ 99339

สงจาย ปณฝ. กระทรวงสาธารณสข รหสไปรษณย 11004

โทรศพท.....................................E-mail...........................................................

Documents

00. Content 1-2webapp1.dmsc.moph.go.th/journals/file_uploaded/... · A Report From The Mother and Child Health Laboratory, Pathology Section, The 10th Regional Medical Sciences Center8,