ΦΙΛΦΛΟΠΚΦ* *ΥΛΑΟΓΦ? PAfrNA$?OS

PAPASSO* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΚ ΓΚΝΟΑΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ TMMHNi'AN<KAIAOM<WN

ΤΟΜΟΣ ΚΑ'. ΔΡ. 3 (ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1979>

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΖΑΧΑΡΙΑ Ν. ΤΣΙΡΠΑΝΛΗ . . Οί "Ελληνες φοιτητές στα Ευρωπαϊκά Πανεπι­

στήμια καί ή παρουσία τους στην Πανεπιστημια­

κή ζωή τής Νεώτερης 'Ελλάδας (1800-1850) [Μελέτη]

NIK. Δ. TZOYFANATOY . . . Ό Κοσμάς ό Αίτωλός καΐ ή δράση του στην Κεφαλονιά [Μελέτη]

ΜΑΝΟΛΗ ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ . . . . -ΤοΟ Σοφωτάτου ΚυροΟ Θεοδώρου τοϋ Προ­

δρόμου τά Σχέδη τοϋ Μυός [Μελέτη] ί ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Ή εκπαίδευσης είς τήν άρχαίαν Ελλάδα [Μελέτη] ΘΕΟΔΟΣΗ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ . . . . . Ό Ηράκλειτος καΐ ή σύγχρονη σκέψη [Μελέτη] ΔΗΜ. ΚΑΠΑΔΟΧΟΥ . . . ; . . . Ή διδακτορική1 εξέταση τοϋ Κωνσταντίνου Τυπάλδου

29 'Ιανουαρίου 1826 [Μελέτη] ΕΥΓ. ΚΕΦΑΛΛΗΝΑΙΟΥ . . . . Ή προστασία τών αρχαιοτήτων στην «'Εφημερίδα τών

Αθηνών». Επεισόδια άρχαιοκαπηλείας [Μελέτη] Ί RALPH WALDO EMERSON (1803 1882) . . . Ανταμοιβή [Μετάφρασης ΜΙΛΤ. ΞΙΦΙΑ ΜΙΧΑΗΛ Φ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ...Nietzsche κάί Δημόκριτος. "Ενας χαράκτη- ί

. ρισμός τής ατομικής φιλοσοφίας [Μελέτη] ΚΟΥΛΑΣ Ξ Η Ρ Α Δ Α Κ Η . . . . .'Από τους χρόνους τής ληστοκρατίας. 'Αφορισμός ή φρι-

κτόν έπιτίμιον [Μελέτη]

Π AV Κ AS VOS ♦ΙΑΦΑΦΠΚΦΗ P<M*A1K*H KAf A TMMHHIAH <KAIA$M<H*H

' Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΘΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτρτι 8^-Άθ^ναι (T.T. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : (μέχρι τής 29ης Αυγούστου 1979) Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΊ-ΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός

Έ κ δ ό τ η ς - Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Γ ρ α μ μ α τ ε ύ ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ Όδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 100 (ΑΝ. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί τών ταχυδρομικών): Εσωτερικού Δρχ. 400 Εξωτερικού Δολλ. 20

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 400. Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, 'Ανωνύμους Εταιρείας,

Δήμους Kai( Κοινότητας Δρχ. 600

(Συνέχεια περιεχομένων)

ΑΝΝΑΣ ΚΕΛΕΣΙΔΟΥ . ..Γίγνεσθαι καί Είναι στα προσωκρατικά αποσπάσματα [Μελ.] ΣΤΕΛΛΑΣ ΓΕΩΡΪ*ΑΛΑ - ΠΡΙΟΒΟΛΟΫ . . . Ό λατινομαθής λόγιος τών κρητικών κω­

μωδιών τοΰ ΙΖ'αΐώνα [Μελέτη]

ΧΡΟΝΙΚΑ

μ.μ. .. .­.'Από τήν κίνησιν τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 40. Ίούλιος­Σε­? , πτέμβριος 1979 [Χρονικόν]

: ■ ■ ' ' · . ■ ' ' . ' ' -; " · '■ . . ' / .

Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

Ρ Α ^ Η Α * * ^ * ΤΟΜΟΣ ΚΑ' ΙΟΥΛΙΟΣ ­ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΑΡΙΘ. 3

ΖΑΧ. Ν. ΤΣΙΡΠΑΝΛΗ

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥΣ

ΣΤΗΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΕΛΛΑΛΑΣ (1800 - 1850)*

Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να παρακολουθήσει σέ γενικές γραμ­

μές τις εκδηλώσεις τοϋ ενδιαφέροντος των Ελλήνων για τή μόρφωση τους σέ ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Όρισμένα χαρακτηριστικά διαφοροποιοϋν τήν περίοδο πριν από τα τέλη του 18ου αι. (άπό το 1453 κ. ε.) άπό αυτή πού διαμορφώνεται μετά τή γαλλική επανάσταση, τή διάδοση των φιλελευθέρων ιδεών και τήν άνοδο της αστικής τάξεως.

Γι' αυτό και θα αναφερθώ πρώτα στην κατάσταση πού υπήρχε ώς τα τέλη τοϋ 18ου αι. (Ι)· θα επισημάνω έπειτα τις νέες προοπτικές πού εμφα­

νίζονται άπό το τελευταίο τέταρτο τοϋ 18ου αι. (II)· θα διευρύνω τήν έρευνα μέσα στο πρώτο τρίτο τοϋ 19ου αϊ., όταν ξεσπά ή εθνική επανάσταση του 1821, δημιουργείται το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος και ιδρύεται το πρώτο εθνικό Πανεπιστήμιο (στα 1837) στην 'Αθήνα (III)· θα εξετάσω τις μορφω­

τικές ροπές πού έπικρατοΰν μέσα στο ίδρυμα αυτό, κάτω άπό τήν επίδραση της ευρωπαϊκής παιδείας τών πρώτων καθηγητών (IV)· θα προσπαθήσω, τέλος, να απαντήσω στο ερώτημα, κατά πόσο ή λειτουργία τοϋ αθηναϊκού Πανεπιστημίου απορρόφησε το ρεϋμα τών Ελλήνων φοιτητών προς τα πανεπιστήμια της Ευρώπης (V).

(*) ΕΙσήγηση (στα γαλλικά) πού εγίνε στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα «'Επιστημονικά Κέντρα και μορφωτικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στη Δυτική, τήν Κεντρική, τήν 'Ανα­

τολική και τή Νοτιο­ανατολική Ευρώπη, άπό τα τέλη τοϋ 18ου ai. ώς τον πρώτο Παγκό­

σμιο Πόλεμο» (Βιέννη, 29 Μαΐου ­ 2 'Ιουνίου 1978). Το γαλλικό κείμενο θα δημοσιευθεί σέ ξενόγλωσσο περιοδικό.

21

— 322 —

Ι. Ώς τις αρχές του 19ου αι. το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων φοιτη­

τών έβρισκε φιλοξενία στα ιταλικά πανεπιστήμια. Στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο λειτουργούσαν βέβαια ανώτερες ή και ανώτατες ακόμη Σχολές1, όπως ή Πατριαρχική 'Ακαδημία Κωνσταντινουπόλεως (1691)2, ή Πατμιάδα Σχολή (1713)3, ή Άθωνιάδα 'Ακαδημία (1748)4, ενώ στα "Επτάνησα, ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (1807) και τό 'Ιόνιο Πανεπιστήμιο (1823/ 1824)5 αποτελούσαν ιδρύματα υψηλής μορφωτικής στάθμης. ,νΑν εξαι­

ρέσει όμως κανείς τό 'Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τα άλλα ιδρύματα δέν θα μπο­

ρούσαν να ανταποκριθούν στα γενικά πλαίσια και στις απαιτήσεις ενός πανε­

πιστημιακού προγράμματος, όπως αυτό τουλάχιστο εϊχε καθιερωθεί στην Ευρώπη άπό τα τέλη τοΰ Μεσαίωνα και έπειτα. Έτσι τό φοιτητικό δυναμικό τών υποδούλων Ελλήνων αναζητούσε διέξοδο στην πιο κοντινή χώρα, την 'Ιταλία, ή οποία διέθετε τήν εποχή εκείνη (15ος ­ 18ος αι.) πανεπιστήμια με διεθνή ακτινοβολία.

Ή μακρόχρονη παρουσία τών Βενετών στον ελληνικό νησιωτικό χώρο (στην Κύπρο ώς τό 1570­1571, στην Κρήτη ώς τό 1669, στην Τήνο ώς τό 1715, στα Επτάνησα ώς τό 1797), οί ανθηρές ελληνικές παροικίες στην 'Ιτα­

λία (στή Βενετία, Νεάπολη, Λιβόρνο, Τεργέστη κ.ά.), ο σεβασμός και ή διά­

1. Γι' αυτές βλ. πρόχειρα στοϋ Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Περί τών μετά τήν αλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως Ελληνικών 'Ακαδημιών, «Πρακτικά της 'Ακαδημίας Αθηνών» 2 (1927), σ. 200­206. Τεκμηριωμένες μαρτυρίες βλ. στοϋ Μ α ν ο υ ή λ Ι. Γ ε δ ε ώ ν, Ή πνευματική κίνησις τοΰ Γένους κατά τον IH' και ΙΘ' αΐώνα. (Νεοελ­

ληνικά Μελετήματα, 1. Έκδ. «Έρμης»), Αθήνα 1976, σ. 1­21 (Σχολεία και βιβλία κατά τον IH' αιώνα), 23­47 (Λόγιοι και σχολαί της IH' εκατονταετήρίδος).

2. Τ ά σ ο υ Ά θ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Πατριαρχική Μεγάλη τοΰ Γένους Σχολή, τ. 1­2, έν 'Αθήναις 1966, 1971, ιδίως τ. 2, σ. 41 κ. έ.

3. Μ. Η. Μ α λ α ν δ ρ ά κ η , Ή Πατμιάς Σχολή, έν'Αθήναις 1911. 4. "Ά λ κ η Ά γ γ έ λ ο υ, Τό Χρονικό της Άθωνιάδας. (Δοκίμιο ιστορίας της σχο­

λής μέ βάση ανέκδοτα κείμενα), «Νέα Εστία» Χριστούγεννα 1963 ('Αφιέρωμα στο "Αγιον Όρος), σ. 84­105.

5. A n d r e a P a p a d o p u l o ­ V r e t o , Notizie biografiche­storiche su Federico conte di Guilford, pari d'Inghilterra, e sulla da Lui fondata Università Ionia, con note criti­

che­storiche su vari personaggi e su vari avvenimenti. — Βιογραφικά­ίστορικά υπομνή­

ματα περί τοΰ κόμητος'Φριδερίχου Γυίλφορδ, όμοτίμου της 'Αγγλίας, και περί της παρ' αυ­

τού συστηθείσης 'Ακαδημίας, 'Αθήναι 1846. — Κ ω ν. Ά θ. Δ ι α μ ά ν τ η, Ή 'Ιόνιος 'Α­

καδημία τοΰ κόμιτος Γκίλφορδ (κατά χειρόγραφον της Συλλογής Γιάννη Βλαχογιάννη), «Ελληνική Δημιουργία», έτος Β', τόμ. 3, τεΰχ. 31 (15 Μαΐου 1949), σ. 725 ­ 741. — Γ ε ρ ά­

ρα σ ί μ ο υ Ι. Σ α λ β ά ν ο υ , Περί της 'Ιονίου 'Ακαδημίας και τοΰ ίδρυτοΰ αυτής Φρειδερίκου Νώρθ, κόμιτος Γύλφορδ, αυτόθι, σ. 763 ­ 801. — Β ά σ ω ς Γ. Σ α λ β ά ν ο υ , Άπό τήν ζωήν και τήν δρασιν τών σπουδαστών τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας, αυτόθι, σ. 802­812. —Γ ε ρ α σ ί μ ο υ Σ α λ β ά ν ο υ , Βιβλιογραφικόν σημείωμα περί τής 'Ιονίου 'Ακαδη­

μίας και τοΰ ίδρυτοΰ αυτής, αυτόθι, σ. 813­814. — Ν τ ί ν ο υ Κ ο ν ό μ ο υ, Ή'Ιόνιος 'Ακαδημία, 'Αθήνα 1965.

— 323 —

δόση τών ελληνικών κλασικών σπουδών άπο τήν Αναγέννηση και έξης σε συνδυασμό μέ τήν παλαιά στενή επικοινωνία Βυζαντίου ­ Ιταλίας, θεωρούν­

ται αναμφισβήτητα βασικοί παράγοντες του διευρυνόμενου ρεύματος των Ελλήνων φοιτητών προς τα ιταλικά πανεπιστήμια.

'Ιδιαίτερα μάλιστα το βενετικό πανεπιστήμιο της Πάδοβας (1218/1222) προσείλκυσε τους Έλληνες· για τον αριθμό τους, πού αυξάνει εντυπωσιακά άπο τον 15ον ως τον 18ον αι., και για τις σπουδές τους, έχουν γίνει αξιό­

λογες έρευνες1. Για τους Έλληνες φοιτητές στα άλλα ιταλικά πανεπιστή­

1. Μ. Ι. Γ ε δ ε ώ ν , Πατριαρχικού 'Εφημερίδες. Ειδήσεις έκ της ημετέρας εκκλη­

σιαστικής ιστορίας, 1500­1912, 'Αθήναι 1936­1938, σ. 206­208 (:άποσπάσματα επιστολών τοΰ Νικ. Κομνηνού Παπαδοπούλου [1706] για Έλληνες σπουδαστές στην Πάδοβα). — Κ. Δ. Μ έ ρ τ ζ ι ο υ, Παλαιοί Έλληνες φοιτηταί εις το Πανεπιστήμιον τής Παδούης. Και άλλος κατάλογος Ελλήνων φοιτητών του Πανεπιστημίου Παδούης, «Ηπειρωτική Εστία» 8 (1959), σ. 553­554 (για τα χρόνια 1701 και 1708).— Του ϊ δ ι ο υ, Έλληνες φοιτηταί είς το Πανεπιστήμιον Παδούης κατά το 1725, αυτόθι 9 (1960), σ. 892. — 'Αρ ι ­

σ τ ε ί δ η Π. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τα δημοσιεύματα των Ελλήνων σπουδαστών τοϋ πανε­

πιστημίου τής Πάδοβας τον 17ο και 18ο αι., 'Αθήνα 1970. — Γ. Σ. Π λ ο υ μ ί δ η, Αί πράξεις έγγραφης των Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστημίου τής Παδούης. (Μέρος A', Artisti 1634­1782), ΕΕΒΣ 37 (1969­1970), σ. 260­336. — Τοϋ ϊ δ ι ο υ, Μέρος Β', Legisti 1591­1809. Έπίμετρον (Μέρος A', Artisti), ΕΕΒΣ 38 (1971), σ. 84­206. — Τοϋ ϊ δ ι ο υ, Αί πράξεις έγγραφης των Ελλήνων σπουδαστών τής Παδούης. (Μέρος Α', Artisti). Συμπλήρωμα (έτη 1674­1701), «Θησαυρίσματα» 8(1971), σ. 188­204.— Τοΰ ί δ ι ο υ , Gli scolari «Oltramarini» a Padova nei secoli XVI e XVII, «Revue des Études Sud­Est Euro­

péennes» 10(1972). σ. 257­270. — Τοϋ ϊ δ ι ο υ, Gli scolari Greci nello Studio di Padova, «Quaderni per la storia dell'Università di Padova» 4(1971), σ. 127­141. — Ί ω ά ν ν . Γ. Τ υ π ά λ δ ο υ­Α α σ κ α ρ ά τ ο υ και Π. Δ. Κ α γ κ ε λ ά ρ η, Οί Κεφαλονίτες σπου­

δαστές τοΰ Πανεπιστημίου τής Πάδοβας και τα οίκόσημά τους από τον ανέκδοτο κώδικα 482 τοΰ Archivio Antico, «Κεφαλληνιακά Χρονικά» 2(1977), σ. 83­110. 'Ενδιαφέρον υλικό, ανεκμετάλλευτο, άπ' όσο ξέρω, για τήν επισήμανση Ελλήνων φοιτητών στην Πάδοβα κατά τον 15ο και 16ο αί., βρίσκεται στις εκδόσεις τοϋ Istituto per la Storia dell'Università di Padova, πού έχουν τον τίτλο: A c t a g r a d u u m A c a d e m i c o r u m G y m n a s i i P a t a v i n i a b a n n o 1406 ad a n n u m 1450, τ. I (1406­1434), τ. II (1435­1450), τ. Ill (index Nominum), επιμέλεια G a s p a r e Z o n t a et I o h a n n e B r o t t o , Padova 1970 (έπανεκτ. τής εκδόσεως τοΰ 1922)· στον τ. II, σ. 335­351 προστίθεται Appendix στο έργο τοΰ Andrea Gloria (Monumenti della Università di Padova), για τους πτυχιούχους άπό τό 1367 ώς τό 1405. Στην ϊδια σειρά εκδόθηκαν οί τόμοι III, Lab anno 1501 ad annum 1525, Padova 1969, 2.ab anno 1526 ad annum 1537, Padova 1970, και 3.ab anno 1538 ad annum 1550, Padova 197L όλοι οί τόμοι a cura di Elda Martellozzo Forin. 'Επίκειται ή έκδοση τοΰ τόμου μέ τα ευρετήρια, καθώς και ή δημοσίευση τών πράξεων για τους πτυ­

χιούχους τών ενδιαμέσων (1451­1500) και τών επομένων ετών (1550 κ. έ.). Μόρφωση επίσης προπανεπιστημιακής βαθμίδας προσφερόταν στή Βενετία, ειδικά για Έλληνες σπουδα­

στές, χάρη στο Κολλέγιο τοΰ Θωμά Φλαγγίνη (1661/1665)· βλ. ' Α θ α ν α σ ί ο υ Ε. Κ α­

ρ α θ α ν ά σ η , Ή Φλαγγίνειος Σχολή τής Βενετίας, Θεσσαλονίκη 1975.

— 324 —

μια, όπως της Bologna1, της Pisa2, της Νεάπολης κλπ., δεν διαθέτουμε είδι­

κές ακόμη μελέτες. Στα ανώτερα πνευματικά ιδρύματα της 'Ιταλίας αξίζει να προστεθεί και το γνωστό Ελληνικό Κολλέγιο του 'Αγίου 'Αθανασίου της Ρώμης, πού από το 1576/1577 προσφέρει σέ αξιόλογο αριθμό Ελλήνων φοιτητών θεολογική και φιλοσοφική μόρφωση πανεπιστημιακού επιπέδου3.

Γενικά οί σπουδές πού κάνουν οι Έλληνες φοιτητές στα ιταλικά πανε­

πιστήμια είναι ίατροφιλοσοφικές, θεολογικές καί νομικές. Σέ μικρότερο αριθμό ανέρχονται οί Έλληνες πού σπούδασαν4, πριν

άπό τον 19ον αϊ., στο πανεπιστήμιο της 'Οξφόρδης5, σέ γαλλικά, ίσπανι­

1. Για το πανεπιστήμιο αυτό πού βρισκόταν στην παπική επικράτεια και τα προβλή­

ματα πού προκαλούσαν οί έκεΐ Έλληνες, κυρίως Επτανήσιοι, φοιτητές, κατά το α' τρίτο τοΰ 19ου αι., βλ. ενδιαφέρον έγγραφο του Βατικανού στοΰ Γ ε ω ρ γ ί ο υ Θ. Ζ ω ρ α, Έπτανησιακαί Μελέται. 2. Πρόνοια περί των έν Ιταλία Ελλήνων σπουδαστών κατά τόν παρελθόντα αιώνα. (Ένα εγγραφον της Παπικής Κυβερνήσεως σωζόμενον είς τό Απόρρη­

τον Άρχεΐον τοΰ Βατικανού), «Παρνασσός» 15(1973), σ. 407­411. 2. Βλ. τις ενδιαφέρουσες συμβολές.τοΰ Ν ι κ ο λ ά ο υ Β. Τ ω μ α δ ά κ η , Ήπει­

ρώται διδάκτορες τοΰ Πανεπιστημίου της Πίσης (1821­1841), στον τόμο«Άφιέρωμα είς τήν Ήπειρον εις μνήμην Χρίστου Σούλη (1892­1951)», 'Αθήναι 1956, σ. 11­15.— Τοΰ ί δ ι ο υ , Σύμμεικτα Νεοελληνικά. Ι. Έλληνες ιατροί σπουδάσαντες εις Πίσαν (1805­1824), «Μνη­

μοσύνη» 5(1974­1975), σ. 395­397. Βλ. και λίγο πιο κάτω. 3. Ζ α χ α ρ ί α Ν. Τ σ ι ρ π α ν λ ή , Οί Μακεδόνες σπουδαστές τοΰ Έλληνικοΰ

Κολλεγίου Ρώμης και ή δράση τους στην Ελλάδα καί στην 'Ιταλία (16ος αϊ. ­ 1650), Θεσ­

σαλονίκη 1971. — Τοΰ ί δ ι ο υ , Οί μαθητές τοΰ Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώμης (1576­

1700), «Δωδώνη» 7(1978), σ. 23­42. 4. Για καταδίκη τών σπουδών στη Δύση άπό τους Έλληνες, κατά τα μέσα τοΰ 18ου

αϊ., βλ. ενδιαφέρουσα περίπτωση στοΰ Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά , Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 'Αθήνα 1977, σ. 309.

5. Για τις προσπάθειες ιδρύσεως έλληνικοΰ γυμνασίου στην 'Οξφόρδη άπό τόν γνωστό αρχιεπίσκοπο Σάμου 'Ιωσήφ Γεωργειρήνη, κατά τό τελευταίο τέταρτο τοΰ Που αί., καθώς καί για τή φοίτηση τών Ελλήνων στο πανεπιστήμιο της 'Οξφόρδης, βλ. Έ π α­

μ ε ι ν ώ ν δ ο υ Ι. Σ τ α μ α τ ι ά δ ο υ , Έπιστολιμαία διατριβή περί 'Ιωσήφ Γεωργειρή­

νου αρχιεπισκόπου Σάμου, 1666­1671, έν Σάμω 1892, σ. 23­28 (όπου καί για τις αντιδράσεις τών Καθολικών στή φοίτηση νέων Ελλήνων στην Αγγλία). Για τόν κανονισμό τοΰ έλλη­

νικοΰ Κολλεγίου της 'Οξφόρδης βλ. Τ. Π. Θ έ μ ε λ η, Τό έλληνικόν φροντιστήριον έν 'Οξφόρδη, «Νέα Σιών» 5(1907), σ. 458­461. Για τις ελληνικές σπουδές στην 'Οξφόρδη καί τή διδασκαλία εκεί άπό έναν αξιόλογο Έλληνα λόγιο, στις αρχές τοΰ Που αι., βλ. Σ. Ι. Μ α κ ρ υ μ ί χ α λ ο υ , Χριστόφορος "Αγγελος, ό ελληνοδιδάσκαλος της 'Οξφόρ­

δης, «Πελοποννησιακά» 2(1957), σ. 219­246, όπου καί πλούσια βιβλιογραφία. Για μερικούς Έλληνες, απόφοιτους τοΰ πανεπιστημίου της 'Οξφόρδης, βλ. N i c o l a e V à t à m a n u , Invàdaci Greci formaci laOxford si la Halle si legàturile lor cu Românii la ìnceputul secolu­

lui al XVIII­lea, στον τόμ. Contribuii la istoria învâÇâmîntu­lui românesc, Bucureçti 1970, σ. 190­205. Μερικές χρήσιμες πληροφορίες βλ. καί στο εκλαϊκευτικό άρθρο τοΰ Γ ε ω ρ ­

γ ί ο υ Δ. Ρ α β ά ν η , Έλληνες σπουδασταί είς Άγγλίαν κατά τήν τουρκοκρατίαν,

— 325 —

κά1, γερμανικά2, ολλανδικά3 και άλλα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. °Ως σήμερα δέν 'έχει αναληφθεί συστηματική έρευνα στα αρχεία των διαφόρων πανεπιστημίων4, για να επισημανθεί με ακρίβεια ό αριθμός και οί σπουδές των Ελλήνων σ' αυτά. Πρόκειται για ενα δύσκολο πρόβλημα πού δέν ανα­

φέρεται μόνο στους αιώνες πριν από το 1800, άλλα και στον 19ον και στον 20όν αϊ. Οί σχετικές μαρτυρίες προέρχονται άπο έμμεσες, πιο πολύ, δημο­

σιευμένες πηγές. Μέ βάση πάντως τις πηγές αυτές, μπορούμε να διακρίνουμε ορισμένες καταστάσεις, πού διαμορφώνονται στο πρώτο μισό του 19ου αι., σχετικά μέ τή μόρφωση τών Ελλήνων σέ ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, και να σταθμίσουμε τις συνέπειες μιας τέτοιας μορφώσεως μέσα στην πνευματική ζωή της χώρας.

II. Ή εντυπωσιακή ανάπτυξη της εμπορικής τάξεως τών Ελλήνων άπο το 1774 κυρίως και έπειτα (συνθήκη του Κιουτσούκ­Καϊναρτζή), οί επιτυχίες

«'Εκκλησιαστικός Φάρος» 54(1972), σ. 322­327. Άλλα οί πιο αξιόλογες συμβολές στην ιστορία τοΰ Ελληνικού Κολλεγίου της 'Οξφόρδης είναι τοΟ E. D. T a p p e , The Greek College at Oxford, 1699­1705, «Oxoniensia» 19(1954), σ. 92­111. — Τοΰ ί δ ι ο υ , Alumni of the Greek College at Oxford, 1699­1705, «Notes and Queries», 200(1955, March), σ. 110­114 (όπου ενδιαφέρουσες βιογραφικές πληροφορίες για 10 Έλληνες σπουδαστές). "Οσοι φοίτησαν στο Κολλέγιο αυτό φαίνεται πώς δέν ξεπέρασαν τους 15.

1. Για Έλληνες λογίους στην 'Ισπανία και για σπουδές τους έκεΐ βλ. Ι. Κ. Χ α σ ι ώ­

τ η, Σχέσεις Ελλήνων και 'Ισπανών στα χρόνια της τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 25­26.

2. Πλούσιες πληροφορίες βλ. στοΰ E m a n u e l T u r c z y n s k i , Die deutsch — griechischen Kulturbeziehungen bis zur Berufung Kònig Ottos, Miinchen 1959, σ. 47­54f 75­79, 108­115, 123­132 και passim (για Έλληνες πού σπούδασαν σέ πανεπιστήμια και της Γερμανίας και της Αυστρίας). Βλ. επίσης μερικά στατιστικά δεδομένα και στοϋ F r i t z V a 1 j a ν e e, Geschichte der deutschen Kulturbeziehungen zu Sudosteuropa, τ. IV. Das 19. Jahrhundert. Aus dem Nachlass herausgegeben von Felix von Schroeder, Miinchen 1965, σ. 151­152. Για τό βιβλίο αυτό — μονομερές ώς προς την παρουσίαση τών γεγο­

νότων — βλ. τή σωστή κρίση της R i t a­R e n e e T h a l m a n n , Quelques exemples du rôle des institutions scientifiques allemandes dans les rapports culturels avec l'Europe Centrale et du Sud­Est (δακτυλογραφημένη σέ φωτοτυπία εισήγηση στο συνέδριο μέ θέμα: «Centres scientifiques et échanges culturels entre l'Europe Occidentale, l'Europe Centrale, l'Europe de l'Est et l'Europe du Sud­Est, de la fin du 18ème siècle à la première guerre mon­

diale» (Βιέννη, 29.5­2.6, 1978). Στην ϊδια εισήγηση γίνεται ειδικός λόγος για τίς «échanges culturels au service de l'expansionnisme allemand: l'exemple des relations germano — grecques».

3. 'Ιδίως στο πανεπιστήμιο τοΰ Leiden, όπου φοιτούν μερικοί Έλληνες κατά τον 17ο και 18ο αί. Βλ. Β. J. S l o t , Σχέσεις μεταξύ 'Ολλανδίας καί 'Ελλάδος άπό τον ΙΖ' αίώνα μέχρι τον Καποδίστρια, «Παρνασσός» 19(1977), σ. 273, 274.

4. Για τους Έλληνες φοιτητές σέ αμερικανικά πανεπιστήμια βλ. τήν ενδιαφέρουσα έρευνα τοΰ G e o r g e Α. K o u r v e t a r i s , Greek­American Professionals: 1820's­

1970's, «Balkan Studies» 182(1977), σ. 285­323.

­ 3 2 6 —

των Γάλλων δημοκρατικών και της ναπολεόντειας στρατιάς, ή ταχύτατη διάδοση τών φιλελευθέρων ίδεών, είχαν άμεσες συνέπειες για τη μόρφωση των Ελλήνων. Ό γνωστός λόγιος 'Αδαμάντιος Κοραής (1748­1833), πού κι' αυτός είχε γίνει διδάκτωρ τής ιατρικής στο γαλλικό πανεπιστήμιο του Mont­

pellier, στο «Mémoire sur l'état actuel de la civilisation dans la Grèce» («Περί τής νυν καταστάσεως του πολιτισμού εν Ελλάδι»)1, τό όποιο εξέδωσε στο Παρίσι δυο φορές, τό 1803 και τό 1818, περιγράφει μέ ζωηρά χρώματα τον συνδυασμό τής οικονομικής ανόδου τών Ελλήνων μέ τό πάθος τους για μόρ­

φωση. «Τάς ψυχάς τών νέων κατέλαβε παραχρήμα πόθος του διδάσκεσθαι και

τοϋ άποδημεΐν», αναφέρει χαρακτηριστικά ό Κοραής2. 'Επιδίδονται στην εκμάθηση τών ξένων γλωσσών, ιδίως τής ιταλικής και τής γαλλικής, ενώ οι πλούσιοι έμποροι στέλλουν μέ δικά τους έξοδα στά ευρωπαϊκά πανεπιστή­

μια φιλομαθείς νέους και φροντίζουν για τη μετάφραση και εκτύπωση στα ελληνικά έργων ιταλικών, γερμανικών, γαλλικών και αγγλικών3. Κατά τον Κοραή, πολυάριθμοι εϊναι οι νέοι "Ελληνες πού τέλειωσαν τις σπουδές τους στη Γαλλία, τή Γερμανία, την 'Ιταλία, τήν 'Αγγλία, και επιστρέφουν τώρα στην πατρίδα τους για να ιδρύσουν σχολεία4. Τήν επιτυχία τών γαλ­

λικών όπλων οί Έλληνες τή θεωρούν ως αποτέλεσμα τής παιδείας, γι' αυτό και «προσέθεσαν εις τήν συνήθη αυτών έμπορίαν και τήν επιμιξίαν τών επι­

στημών, πάντοθεν τής Ευρώπης και ιδίως τής Γαλλίας έξάγοντες βιβλία και φώτα ώς έξάγουσιν υφάσματα, έπεξειργασμένα μέταλλα και άλλα έργα βιο­

μηχανίας ευρωπαϊκής»5.

Ή Γερμανία, τήν εποχή πού γράφει ό Κοραής, φιλοξενεί «μείζονα πλη­

θύν» Ελλήνων φοιτητών, ενώ στο Παρίσι εμφανίσθηκαν ακόμη και Έλλη­

νες κληρικοί, πού επιζητούν αρτιότερη μόρφωση6.

1. Mémoire sur l'état actuel de la civilisation dans la Grèce, lu à la Société des Obser­

vateurs de l'homme, le 16 Nivôse, an XI (6 Janvier 1803), par C ο r a y, docteur en Méde­

cine et membre de ladite Société, σσ. [4 χ. άρίθμ.]+ 1­66. 'Αναδημοσίευση τής μεταφράσεως τοϋ κοραϊκοϋ αύτοϋ έργου άπό τον θ. Λιβαδά βλ. στη «Βασική Βιβλιοθήκη» τ. 37 (Νεο­

ελληνική 'Ιστοριογραφία Α', επιμέλεια Ε. Π. Φ ω τ ι ά δ ου), 'Αθήναι 1959, σ. 3­27. 'Απόδοση στή δημοτική τοϋ ίδιου έργου βλ. στην έκδοση τοϋ Γ. Β α λ έ τ α , Κοραής, "Απαντα τα πρωτότυπα έργα, τ. Α1. 'Αθήνα 1964, σ. 137­162 (στή σ. 134­136 βιβλιογραφι­

κές ειδήσεις και παρατηρήσεις για τις προηγούμενες μεταφράσεις). 2. C ο r a y, δ. π., σ. 19 (= στα ελληνικά, στή Βασ. Βιβλιοθήκη [στο έξης ΒΒ],

δ. π., σ. 9). 3. Co r a y , σ. 34 ( = ΒΒ, σ. 15). 4. C o r ay, σ. 41 ( = ΒΒ, σ. 17­18). 5. C ο r a y, σ. 61­62 ( = ΒΒ, σ. 25). 6. Co r a y , σ. 42 ( = ΒΒ, σ. 18). Πρβλ. και τήν ίδρυση Εταιρείας στή Βιέννη,

- 3 2 7 —

Ή φιλομάθεια αύτη παρουσιάζει πραγματικά όλα τα συμπτώματα μετα­

δοτικής αρρώστιας1. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενθουσιασμού για μόρ­

φωση και την απόκτηση της ελευθερίας για την πατρίδα τους συναντούμε στα νεανικά πρόσωπα Ελλήνων μαθητών και φοιτητών πού κατατάχτηκαν στον Ιερό Λόχο και πολέμησαν γενναία και θυσιάστηκαν στο Δραγατσάνι, το 1821, στο πλευρό του 'Αλέξανδρου Υψηλάντη2 .

III. Πραγματικά, οί περισσότεροι άπό τους φοιτητές ή αποφοίτους ευρω­

παϊκών πανεπιστημίων, άπό την Ίένα, τη Γοτίγγη, τή Βαϊμάρη, άπό το Πα­

ρίσι, την Πίζα, την Πάδοβα, μέ την έκρηξη της επαναστάσεως στην Πελο­

πόννησο,τόν Μάρτιο του 1821, θά κατέβουν στην αγωνιζόμενη πατρίδα τους3

και θά προσφέρουν τις υπηρεσίες τους εϊτε ώς απλοί στρατιώτες εϊτε σε σημαντικές θέσεις της στρατιωτικής και πολιτικής δομής του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. 'Αξίζει να αναφέρω τον ικανότατο πολιτικόν άνδρα κατά τή διάρκεια τής Επαναστάσεως, άλλα και μετά τήν ίδρυση του ελληνικού κράτους, τον 'Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο (1791­1865), ό όποιος παρακολού­

θησε μαθήματα οχυρωτικής και πολιορκητικής τέχνης, ιατρικής και πολι­

τικών επιστημών στο πανεπιστήμιο τής Πίζας, ενώ φαίνεται πώς έμεινε αρ­

κετά χρόνια στο Παρίσι, και επηρεάστηκε άπό τον γαλλικό τρόπο του σκέ­

πτεσθαι και ένεργεΐν4. Ή παρουσία στην κρατική μηχανή πτυχιούχων πού προέρχονταν άπό

ευρωπαϊκά πανεπιστήμια εντυπωσιάζει τον γνωστό νομομαθή και μέλος τής βαυαρικής αντιβασιλείας στην 'Αθήνα Georg Ludwig von Maurer5.

τήν 1 Ιανουαρίου 1817, άπό πλούσιους ομογενείς, μέ σκοπό τήν οικονομική υποστήριξη τών Ελλήνων σπουδαστών στή Γερμανία και σε άλλα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια: Γ ε δ ε ώ ν, Ή πνευματική κίνησις του Γένους, σ. 127­128, όπου και άλλες λεπτομέρειες.

1. C o r a y , σ. 41­42 ( = ΒΒ, σ. 18). 2. Για τή συγκρότηση τοϋ Ίεροϋ Λόχου βλ. ' Ι ω ά ν ν ο υ Φι λή μ ο ν ό ς, Δοκί­

μιον ίστορικόν περί τής ελληνικής Επαναστάσεως, τ. 2, 'Αθήναι 1859, σ. 87­89, 92­93, 182­183, καθώς καί τήν είδική διάλεξη τοϋ Κ ω ν σ τ. Ν. Ρ ά δ ο υ, Ό 'Ιερός Λόχος και ή έν Δραγατσανίω μάχη,'Αθήναι 1919, 16°, σσ. 17. Βλ. επίσης τις ενδιαφέρουσες ειδή­

σεις καί διαπιστώσεις στοϋ ' Α π ο σ τ ό λ ο υ Ε. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Οί "Ελληνες σπουδαστές στα 1821, Θεσσαλονίκη 1978, σ. 41­47.

3. Για τον ενθουσιασμό των μετακινουμένων φοιτητών προς τήν Ελλάδα βλ. Β α ­

κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Οί "Ελληνες σπουδαστές, σ. 18­40, όπου καί ή βιβλιογραφία. 4. ' Ε μ μ α ν ο υ ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , Ό 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος καί τό

έργον του κατά τήν έπανάστασιν τοϋ 1821, στον τόμο «'Αφιέρωμα εις τά 150 χρόνια άπα τής 'Επαναστάσεως τοϋ 1821)), Θεσσαλονίκη 1971 (εκδ. Εταιρείας Μακεδόνικων Σπουδών), σ. 157­201.

5. Για τό νομοθετικό του έργο στην 'Ελλάδα βλ. τήν εμπεριστατωμένη εργασία τοϋ Ν ι κ ο λ ά ο υ Ι. Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ , Georg Ludwig von Maurer. Ή προς ευρωπαϊ­

κά πρότυπα ολοκληρωτική στροφή τής νεοελληνικής νομοθεσίας, «'Επιστημονική Έπε­

τηρίς Σχολής Νομικών καί Οικονομικών Επιστημών» (τοϋ Παν/μίου Θεσσαλονίκης) 13 (1968), σ. 1345­1506.

— 328 —

Στο ενδιαφέρον βιβλίο του «Das griechische Volk» (Heidelberg 1835) μνη­

μονεύει τόν Γεώργιο Γλαράκη (1789­1885), σπουδασμένο γιατρό στή Γοτίγ­

γη της Γερμανίας και στο Παρίσι, τον 'Ιωάννη Κωλέττη (1774­1847), τους Ζωγράφους, τον 'Ιωάννη Καποδίστρια (1776­1831), όλους απόφοιτους για­

τρούς ιταλικών πανεπιστημίων, οί όποιοι διακρίθηκαν στον απελευθερωτικό αγώνα και στην πολιτική ζωή του ελληνικού κράτους1.

Ό κάτοχος της ιατρικής επιστήμης εξασφάλιζε ευρύτερη κοινωνική ακτινοβολία, γεγονός πού διευκόλυνε, όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα, τήν πολιτική σταδιοδρομία και τήν ανάδειξη σέ κοινοβουλευτικό εκπρόσωπο (βουλευτή, υπουργό, πρωθυπουργό). Ή άσκηση εξ άλλου του ιατρικού επαγ­

γέλματος στην τουρκοκρατούμενη ή βενετοκρατούμενη Ελλάδα και έπειτα στο ελεύθερο κράτος, δημιουργούσε προνομιούχο οικονομική κατάσταση. "Ετσι δέν είναι περίεργο πού οί περισσότεροι άπό τους "Ελληνες φοιτητές κατά τόν 18ον αϊ. στο πανεπιστήμιο π. χ. της Πάδοβας ήταν γραμμένοι στην ίατροφιλοσοφική σχολή2.

Ή παράδοση αυτή συνεχίζεται και κατά τό πρώτο περίπου μισό του 19ου αϊ. Τότε μεγάλος αριθμός Ελλήνων συγκεντρώνεται στο περίφημο Athenaeum Pisanum, τό πανεπιστήμιο της Πίζας. Άπό τό πανεπιστήμιο αυτό πάνω άπό 300 "Ελληνες πήραν διδακτορικό δίπλωμα νομικής και ιατρο­

φιλοσόφου στην περίοδο 1779­18413. 'Ιδιαίτερα, επισημάνθηκαν 24 διδά­

κτορες της ΐατρικής­φιλοσοφίας κατά τα χρόνια 1805­1824, προερχόμενοι άπό διάφορα μέρη της Ελλάδας, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται οί Επτα­

νήσιοι και μάλιστα οί Κεφαλλονίτες πού ήταν πολυάριθμοι4. Ωστόσο

l . G e o r g L u d w . v o n M a u r e r, Das griechische Volk, τ. 1, Heidelberg 1835 (φωτοτυπική επανέκδοση, Osnabruck 1968), σ. 439 ( = έλλην. μετάφρ. "Ο λ γ α ς Ρ ο μ­

π α κ η, Ό Ελληνικός Λαός, τ. 1, 'Αθήνα 1976 [έκδ. Ά/φών Τολίδη], σ. 298). Για τις Ιατρικές σπουδές του Ι. Καποδίστρια στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας βλ. Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ Δ α φ ν ή, 'Ιωάννης Α. Καποδίστριας. Ή γένεση τοϋ ελληνικού κράτους, 'Αθήνα 1976, σ. 87­89. Για τους Πέτρο Ζωγράφο και 'Ιωάννη Ζωγράφο, καθηγητές της ιατρικής στο ίδιο πανεπιστήμιο (τέλη 18ου αι.), βλ. α υ τ ό θ ι , σ. 86. Για τόν Κωλέττη, πού σπού­

δασε στο πανεπιστήμιο τής Πίζας, βλ. βιογραφικά στοϋ ' Α ν α σ τ α σ ί ο υ Ν. Γ ο ύ δ α , Βίοι παράλληλοι των έπί τής αναγεννήσεως τής Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, τ. 6, εν 'Αθήναις 1874, σ. 243­288. Για τόν Γ. Γλαράκη βλ. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Οί Έλληνες σπουδαστές, σ. 32­33, 50.

2. Βλ. G i o r g i o P l u m i d i s , Gli scolari Greci nello Studio di Padova, ο. π., σ. 131.

3. Ν ι κ ο λ ά ο υ Β. Τ ω μ α δ ά κ η , Ήπειρώται διδάκτορες τοϋ Πανεπιστημίου τής Πίσης (1821­1841), στον τόμο «'Αφιέρωμα είς τήν Ήπειρον εις μνήμην Χρίστου Σούλη (1892­1951)», 'Αθήναι 1956, σ. 11­15, όπου και ή σχετική βιβλιογραφία.

4. Ν. Β. Τ ω μ α δ ά κ η , Σύμμεικτα Νεοελληνικά, Ι. Έλληνες Ιατροί σπουδά­

σαντες εις Πίσαν (1805­1824), «Μνημοσύνη» 5(1974­1975), σ. 395­397. 'Ιδιαίτερα για τους

— 329 —

συγκεντρωτκές έρευνες δεν έχουν γίνει ακόμη για να προσδιορίσουμε τον αριθμό τών Ελλήνων φοιτητών στο περίφημο αυτό πανεπιστήμιο τής Το­

σκάνης. "Ετσι μπορούμε μόνο να αναφέρουμε τους 23 «εν Πείσαις» φοιτητές πού το 1817/1818 υπέγραψαν έγγραφο, μέ το όποιο ύπερήσπιζαν τον Κο­

ραή1.

Και ό τελευταίος αυτός, στα 1820, εξέφραζε τή χαρά του για το «πλήθος τών ύπαγόντων εις Πϊσαν χάριν γνώσεως και επιστήμης»2, προέτρεπε μά­

λιστα τους προκρίτους τής Ύδρας να στείλουν και άλλους νέους για πανεπι­

στημιακές σπουδές στην Πίζα3. Τον ϊδιο καιρό (1820) ο Καποδίστριας επι­

θυμούσε οί Έλληνες σπουδαστές τής Γερμανίας και ιδιαίτερα τοϋ πανεπι­

στημίου τής Γοτίγγης να συγκεντρωθούν στην Πίζα4.

Ή πόλη αυτή, πραγματικά, κατά τήν πρώτη εικοσαετία τοϋ 19ου αϊ., προ­

σείλκυε τή σπουδάζουσα ελληνική νεολαία, έκτος από άλλους, και για τρείς ειδικούς παράγοντες: α) γιατί ή ανθηρή ελληνική κοινότητα τής γειτονικής πόλεως τοΰ Λιβόρνου συντηρούσε υπότροφους φοιτητές από τήν Ελλάδα

Κεφαλλονίτες βλ. τήν πρόσφατη εργασία τοΰ ί δ ι ο υ , Οί μεταξύ τών ετών 1789­1809 και 1818­1841 Κεφαλλήνες διδάκτορες Ιατρικής και Νομικής τοϋ εν Πίση (Pisa) τής 'Ιταλίας Πανεπιστημίου, «Κεφαλληνιακά Χρονικά» 2(1977), σ. 164­175, όπου καταγράφονται 95 διπλωματούχοι ιατροφιλόσοφοι και νομικοί για τα παραπάνω χρόνια.

1. Τ ω μ α δ ά κ η , Ήπειρώται διδάκτορες, ο. π., σ. 13 σημ. 1. 2.'Επιστολή Κοραή, Παρίσι 24 Μαΐου 1820, προς Κ. Κοκκινάκην, Βιέννη: Γ. Βα­

λ έ τ α , Κοραής. "Απαντα τα πρωτότυπα έργα. Οί επιστολές (1815­1833), τ. Β2, Αθήνα 1965, σ. 232.

3. 'Επιστολή Κοραή, άχρονολόγητη (υπολογίζεται για τήν 14 Ιουνίου 1820), προς τους 'Υδραίους προκρίτους: Β α λ έ τ α , ό. π., σ. 235.

4. Ό Καποδίστριας αναφέρεται σέ όσους σπούδαζαν μέ έξοδα τής Φιλόμουσου Εταιρείας· βλ. Έ μ μ α ν. Γ. Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , Ιγνάτιος μητροπολίτης Ούγγροβλα­

χίας (1766­1828), Ι. Βιογραφία, έν 'Αθήναις 1959, σ. 152, 161. Βλ. επίσης τό ενδιαφέρον γράμμα τοϋ Κ. Λιβερίου (από Γοτίγγη, 21 'Ιουνίου 1820) στοΰ Σ. Β. Κ ο υ γ έ α, Ή πρώτη νεοελληνική μετάφρασις τής 'Ιφιγένειας τοϋ Goethe, ό μεταφραστής και οί παρα­

κινηταί αυτής, «Ελληνικά» 5(1932), σ. 379­380. Στή μελέτη αυτή (σ. 361­383) βρίσκει κανείς πολλές ενδιαφέρουσες ειδήσεις για τους Έλληνες σπουδαστές στην Αυστρία και Γερμανία, κατά τή δεύτερη δεκαετία τοΰ 19ου ai. Για τους υπότροφους φοιτητές τής Φιλό­

μουσου Εταιρείας βλ. πλούσιες μαρτυρίες στης Ε λ έ ν η ς Ε. Κ ο ύ κ κ ο υ , Ό Καπο­

δίστριας και ή Παιδεία 1803­1822. Α'. Ή Φιλόμουσος Εταιρεία τής Βιέννης, 'Αθήναι 1958, σ. 50, 62­79, 87­109, 123­134, 137­143. 'Ιδιαίτερα για τους υπότροφους τής Φιλόμου­

σου στα πανεπιστήμια τής Ίένας και τής Βαϊμάρης, και τήν προστασία πού τους εξασφά­

λιζε ή μεγάλη φίλη τοϋ Καποδίστρια Ρωξάνδρα Στούρτζα­Edling (άπό το 1812 κ. έ.), βλ. H é l è n e Ε. K o u k k o s , La comtesse Roxandra Stourdza­Edling et sa contribution à l'éducation des étudiants Hellènes en Europe, στον τόμ. «Symposium. L'époque Phana­

riote», Θεσσαλονίκη 1974, σ. 181­183.

— 330 —

στο πανεπιστήμιο της Πίζας1· β) γιατί στην Πίζα εγκαθίσταται ό πρώην "Αρτης και έπειτα Ούγγροβλαχίας 'Ιγνάτιος (1815­1828), προσωπικότητα δυ­

ναμική, πού ενδιαφερόταν ζωηρά για τή μόρφωση των Ελληνοπαίδων2. Εί­

ναι αξιοσημείωτο δτι ό Κοραής συνιστούσε να στέλλονται οι νέοι στο πανε­

πιστήμιο της Πίζας,γιατί εκεί θα έβρισκαν προστάτη και οδηγό τον Ιγνάτιο3· γ) γιατί στα γερμανικά πανεπιστήμια, ιδίως της Ίένας και της Γοτίγγης, εκ­

δηλώθηκαν, από τό 1818 και έπειτα, επαναστατικές ταραχές, πού προκάλε­

σαν τήν επέμβαση της αστυνομίας και την αρρυθμία στή λειτουργία των ιδρυμάτων αυτών. Έτσι εξηγείται και ή προτροπή του Καποδίστρια για τή συγκέντρωση των υποτρόφων της Φιλόμουσου στην Πίζα4, όπως σημειώ­

θηκε πιο πάνω. Θα ήταν μακρύς ό κατάλογος των ανδρών πού αναδείχθηκαν κατά τον 19ον αϊ. ώς λογοτέχνες, ώς νομομαθείς, ώς ιεράρχες, ώς καθηγητές τοΰ πανεπιστημίου 'Αθηνών και ώς πολιτικοί, και οί όποιοι προηγουμένως είχαν φοιτήσει στο πανεπιστήμιο της Πίζας.

Τό ρεϋμα αυτό τών Ελλήνων για σπουδές προς τά ευρωπαϊκά πανεπι­

στήμια τό κρίνει μέ αυστηρότητα ό Maurer. Στο βιβλίο του πού μνημονεύ­

θηκε παραπάνω, τονίζει ότι σ' όλο τό διάστημα της Ελληνικής 'Επαναστά­

σεως, άλλα και έπειτα, ή τάση για ευρωπαϊκή μόρφωση άπό τους Έλληνες και για μεταφορά της παιδείας αυτής στην πατρίδα τους πήρε πολύ μεγα­

λύτερες διαστάσεις, μέ άμεσες συνέπειες στην κοινωνική και πολιτική ζωή του τόπου. Ή προσωπικότητα τοΰ Κοραή, αναφέρει ό ϊδιος συγγραφέας, ηλέκτριζε τους νέους, πού προτιμούσαν να πηγαίνουν για σπουδές στή Γαλ­

λία και μάλιστα στο Παρίσι. 'Εδώ, παράλληλα μέ τις σπουδές τους, γνώρι­

ζαν και αφομοίωναν τις θεωρίες γιά τά ανθρώπινα δικαιώματα, έξοικειώ­

Ι . Τ ω μ α δ ά κ η , Ήπειρώται διδάκτορες, ο. π., σ. 12 σημ. 1 της σ. 11, όπου ενδια­

φέρουσα βιβλιογραφία. Βλ. επίσης απόφαση της ελληνικής παροικίας τοϋ Λιβόρνου, στα 1816, για χορήγηση τριών υποτροφιών σέ νέους "Ελληνες πού θα σπούδαζαν στην Ευρώπη επιστήμες (έκτος άπό ιατρική) ή τέχνες: Γ ε δ ε ώ ν, Ή πνευματική κίνησις τοϋ Γένους, σ. 130, 274, όπου επίσης ή μαρτυρία ότι στην Πίζα έστειλαν νέο για επιστημονικές σπου­

δές έμποροι της Βιέννης καταγόμενοι άπό τα Γιάννινα. 2. Γιά τήν παραμονή τοΰ 'Ιγνατίου στην Πίζα και τήν εκεί φιλεκπαιδευτική του δρά­

ση βλ. Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , 'Ιγνάτιος, ό. π., σ. 150­164. 3. Β α λ έ τ α, ό. π., σ. 235. 4. Βλ. τις ενδιαφέρουσες μαρτυρίες ενός "Ελληνα φοιτητή στα γερμανικά πανεπι­

στήμια, τήν εποχή αυτή: Γ ε ω ρ γ ί ο υ Ψ ύ λ λ α , 'Απομνημονεύματα τοΰ βίου μου, εισα­

γωγή Ν ι κ ο λ ά ο υ Κ. Λ ο ύ ρ ο υ , εκδοσις και σημειώσεις ' Ε λ ε υ θ ε ρ ί ο υ Γ. Π ρ ε β ε λ ά κ η , 'Αθήναι 1974 (Μνημεία τής Ελληνικής 'Ιστορίας. 8, εκδ. 'Ακαδημίας Αθηνών), σ. 37­39. Και λόγοι οικονομικοί (φθηνότερη διαμονή στην Ιταλία), όπως τους ανέπτυξε ό ταμίας τής Φιλόμουσου 'Ιωάννης Δομπόλης, φαίνεται πώς έπεισαν τον Καποδί­

στρια, γιά νά αποφασίσει τή μεταφορά τών υποτρόφων άπό τά γερμανικά πανεπιστήμια στην Πίζα: Κ ο ύ κ κ ο υ, Ό Καποδίστριας και ή Παιδεία, τ. 1, σ. 93.

­ 3 3 1 ­

νονταν με τις επαναστατικές αντιλήψεις, ενημερώνονταν στις συνταγματικές ελευθερίες των λαών και προετοιμάζονταν ψυχικά για να προβάλουν αντί­

σταση κατά της εξουσίας. Οί ιδέες αυτές κατακρίνονται άπο τον νομοταγή Maurer της παλινορθωμένης Ευρώπης* δέν του αρέσει πού οί μορφωμένοι αυτοί Έλληνες «σήκωσαν παντού κεφάλι, γεμάτοι έπαρση, σαν να ήταν τάχα αυτοί μονάχα οί πραγματικοί κήρυκες της ελευθερίας»1. Δέν παραβλέπει, ωστόσο, ό βαυαρός νομομαθής ότι ή 'Ελληνική 'Επανάσταση οφείλει τήν επιτυχία της καί στους μορφωμένους αυτούς "Ελληνες του εξωτερικού2.

Στις ίδιες περίπου διαπιστώσεις είχε καταλήξει το 1833 και ό γνωστός Γερμανός λόγιος και φιλέλληνας Φρειδερίκος Thiersch, ό όποιος τόνιζε τή διαφοροποίηση τοϋ πληθυσμού της Ελλάδας άπό τήν παρουσία «μιας στρατιάς από γιατρούς, ανθρώπους των γραμμάτων, επιστήμονες, νέους πολιτικούς πού ήρθαν άπο το Παρίσι καί ήταν συχνά δημοκράτες καί μεμυημένοι στο φρόνημα πού διδάσκεται εκεί στους δρόμους». "Ολοι αυτοί συνέβαλλαν «στο να αυξάνεται ή μεγάλη ποικιλία στους χαρακτήρες, τά ήθη καί τα αισθήματα τοΰ πολύχρωμου, ας τον πούμε έτσι, πληθυσμού τής Ελλάδος»3.

Άπό τήν άλλη μεριά, ό Maurer αντιλαμβάνεται το σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα πού προκαλεί το πλήθος των διανοουμένων, σπουδασμένων στο εξωτερικό. Αυτοί κατέκλυσαν το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, κατέλαβαν υπεύθυνες θέσεις στον κρατικό μηχανισμό, παραμέρισαν τους αμόρφωτους ντόπιους, πού υπέστησαν τα πιο μεγάλα δεινά άπό τον 'Αγώνα. Έτσι δη­

μιουργήθηκε μια έντονη κοινωνική διαφοροποίηση πού έφερε αντιμέτωπους όσους επέστρεφαν με σπουδές άπό το εξωτερικό ή γενικά μέ ανώτερη παιδεία, τους γνωστούς Φαναριώτες ή καλύτερα τους «ετερόχθονες», μέ τους γηγε­

νείς απαίδευτους, τους «αυτόχθονες». Τό ζήτημα των ετεροχθόνων καί των αυτοχθόνων ταλαιπώρησε για αρκετά χρόνια τό ελεύθερο ελληνικό κράτος4. Εϊναι αλήθεια ότι οί μορφωμένοι στην Ευρώπη Έλληνες ήταν απαραίτητοι για τήν αναδιοργάνωση τοΰ τόπου, χρήσιμοι στή διοίκηση, άλλα καί επι­

κίνδυνοι, αλαζόνες, μέ εξωφρενικές απαιτήσεις για τήν κατάληψη ανωτά­

των μόνο κρατικών θέσεων (υπουργού ή κάτι παρόμοιο). Ή παρουσία τους στα πρώτα χρόνια τοϋ ελεύθερου ελληνικού κράτους δημιουργούσε τεράστια

1. M a u r e r , Das griechische Volk, τ. 2, σ. 33­34 ( = στην έλλην. μετάφρ., σ. 419). 2. Α υ τ ό θ ι, τ. 1, σ. 440 ( = έλλην. μετάφρ., σ. 299). 3. F r é d é r i c T h i e r s c h , De l'état actuel de la Grèce, τ. 1, Leipzig 1833, σε

έλλ. μετάφραση άπό Α. Σπήλιον: Φ ρ ε ι δ ε ρ ί κ ο υ T i p ς, Ή Ελλάδα τοϋ Καποδί­

στρια, τ. 1, 'Αθήνα 1972, σ. 238. Για Έλληνες σπουδαστές στο Παρίσι τό 1831 πρβλ. σχετικό έγγραφο τοΰ Θεοφίλου Καϊρη: Δ. Ι. Π ο λ έ μ η , Έκ τοΰ αρχείου τοΰ Θεο­

φίλου Καΐρη, «Ό Ερανιστής» 12/τεϋχ. 72(1975), σ. 227­229. 4. Βλ. τις σχετικές συζητήσεις στην 'Εθνοσυνέλευση τοΰ 1844: ' Ε π α μ ε ι ν ώ ν δ α

Κ. Κ υ ρ ι α κ ί δ ο υ , 'Ιστορία τοΰ συγχρόνου 'Ελληνισμού, τ. 1, εν 'Αθήναις 1892, σ. 487­506.

— 332 —

ανομοιογένεια στο μορφωτικό επίπεδο του λαοΟ" μια τέτοια κατάσταση δεν υπήρχε σε καμιά άλλη χώρα1.

Και ο Καποδίστριας, ώς κυβερνήτης, στα 1830, προβληματίστηκε σο­

βαρά για τή συμπεριφορά και την κατάσταση των νέων πού είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη. Είχε παρατηρήσει πολύ σωστά ότι μετά τις σπουδές τους, οί νεαροί Έλληνες επέστρεφαν στην πατρίδα τους αποξενωμένοι από τα ήθη, τή γλώσσα και τή θρησκεία ακόμη των πατέρων τους. Γι' αυτό και ήθελε να μεταβαίνουν εξω από τήν Ελλάδα οί ενδιαφερόμενοι μαθητές σε σχετικά μεγάλη ηλικία, όταν θά είχαν συμπληρώσει τα 14 η τα 15 τους χρόνια2.

Ή αντίδραση εναντίον εκείνων πού μορφώθηκαν στο εξωτερικό και επέ­

στρεψαν στο ελεύθερο ελληνικό κράτος, με τήν πρόθεση νά καταλάβουν α­

νώτερες θέσεις, εκδηλώνεται έντονα σε μερίδα του Τύπου της εποχής. Χα­

ρακτηριστικά είναι τα δσα έγραψε σε κύριο άρθρο με τίτλο «Περί ανθρώ­

πων του Αγώνος» ή εφημερίδα « Ό Σωτήρ» (τής 21.10.1834, αριθμ. 74, σ. 305):

« . . . Όσας γνώσεις καί οσην παιδείαν και αν άποδώσωμεν είς τους νέους εκείνους, οί όποιοι έκαμαν ή έτελείωσαν τάς σπονδάς των είς τήν Ενρώπψ, είναι πάλιν άναντίρ­

ρητον, ότι ή Ελλάς, άποτινάξασα τον ζυγόν τής τυραννίας, καί διασωθεϊσα ύστερον από τρομερόν πολιτικον κλονισμόν, έχει περισσοτέρους ανθρώπους με πεΐραν πραγμά­

των, μέ φρόνησιν καί με πολιτικήν δραστηριότητα, παρά ανθρώπους με παιδείαν καί μέ γνώσεις θεωρητικός.. .Μερικοί λογιότατοι, οί όποιοι χθες ακόμη έβγήκαν από τα σχο­

λεία, δεν ελαβον καιρόν να χωνενσονν τα μαθήματα, τα όποια ήκουσαν, καί δέν γνωρί­

ζουν οΰτε τήν Ελλάδα, οΰτε τάς άνάγκας της, οΰτε τον λαόν της . . . Καί τί δύναται νά έλπιση ή Ελλάς άπό μερικούς οίηματίας, οί όποιοι νομίζουν ότι προωρίσθησαν άπο τήν θείαν πρόνοιαν, δια νά αναγεννήσουν τό Έλληνικόν έθνος, ώς τα έθνη ν' άνεγεννώντο μέ τα τρίγωνα καί τα τετράγωνα» κ.α. Σέ άλλο φύλλο της ή ϊδια εφημερίδα καταφέρεται ανοικτά κατά τοϋ Φαναριωτισμοϋ («Ό Σωτήρ» τής 29.11.1834, αριθμ. 83, σ. 347).

Πάντως στους σπουδασμένους στην Ευρώπη οφείλονται, όπως άλλωστε είναι φυσικό, τα σχέδια καί οί προσπάθειες για τήν 'ίδρυση Πανεπιστημίου στον ελληνικό χώρο. Έτσι κατά τά πρώτα χρόνια τοϋ 19ου αι. μορφωμένοι 'Ηπειρώτες εγκαταστημένοι στην Ευρώπη, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες καί στή Ρωσία σχεδίαζαν (1815) τήν ίδρυση ανεξάρτητης ηγεμονίας στο Ζαγόρι καί ταυτόχρονη ίδρυση πανεπιστημιακών σχολών πού θά φιλοξενούνταν

1. M a u r e r , ο. π., τ. 2, σ. 35­37 ( = στην έλλην. μετάφραση, σ. 420­421). Πρβλ. καί τό «πλήθος λογίων Ελλήνων» άπό το εξωτερικό, πού κατέκλυσε τήν Αίγινα κατά τό 1828: Ν ι κ . Κ. Κ α σ ο μ ο ύ λ η , Ενθυμήματα στρατιωτικά τής Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821­1833, τ. 3, 'Αθήναι 1942, σ. 67­68.

2. Ά λ. Δ ε σ π ο τ ό π ο υ λ ο υ , Ή Ελλάς επί Καποδίστρια, άνάτ. άπό τήν 'Ιστο­

ρία τής Νεωτέρας Ελλάδος (συμπλήρωμα τής ιστορίας τοϋ Έλλ. Έθνους Κ. Παπαρρηγο­

πούλου), 'Αθήναι 1958, σ. 124.

— 333 —

στο μοναστήρι του 5Αη­Γιάννη του Ρογκοβοϋ. Οί ίδιοι οι Ζαγορίτες προσπα­

θούσαν να πείσουν τον Άλή Πασά, στα 1820, να τους ίδρύσει ιατρική σχο­

λή1 . Και στα δύσκολα χρόνια του 'Αγώνα, το 1824, λόγιοι Έλληνες συνέ­

ταξαν σχέδιο για τήν ίδρυση Πανεπιστημίου με τέσσερεις σχολές (Θεολο­

γία, Φιλοσοφία, Νομική, Ιατρική) και τό υπέβαλαν στην επαναστατική κυβέρνηση2.

Τα όνειρα αυτά θα πραγματοποιηθούν τελικά από τον πρώτο βασιλιά τών Ελλήνων, τον βαυαρό Όθωνα, με σχετικά Β. Δ. της 14 και 22 'Απριλίου 18373. Ή προεργασία ωστόσο είχεν αρχίσει από τα χρόνια της Βαυαρικής 'Αντιβασιλείας, άφοϋ ήδη στα 1834 ô Maurer εϊχε έτοιμα τα σχέδια τών δια­

ταγμάτων για τήν 'Ανώτατη Εκπαίδευση4. Τό πρώτο λοιπόν 'Εθνικό Πανεπιστήμιο τών Ελλήνων ιδρύθηκε επίση­

μα στην 'Αθήνα τό 1837. Ή ϊδρυσή του, όπως αναμενόταν, προκάλεσε θετι­

κές και ευχάριστες εντυπώσεις· «σκιρτά ή καρδία μας», έγραφε εφημερίδα της εποχής, «όταν φαντασθώμεν ότι ό Έλλην δέν θέλει πλέον κρούει ξένας θύρας δια να ζητη ώς επαίτης τήν κληρονομίαν του, και ότι ή φιλοσοφία μεταφυτευθεΐσα εις τό άρχαϊον της έδαφος, εις τήν Έλληνικήν φαντασίαν καί τήν Έλληνικήν εύφυΐαν, δύναται ακόμη ν' άναδώση καί τίνα νέον εϋρω­

1. Ν. Τ σ ι γ ά ρ α , Ηπειρωτικά, «Άττικόν Ήμερολόγιον» 20(1886), σ. 323­341. —Φ ά ν η Ι. Κ α κ ρ ι δ ή , Ηπειρωτικό Α', έφημ. «Το Βήμα» της 22.12.1977.

2. Ν ι κ ο λ ά ο υ Δ ρ α γ ο ύ μ η , Ίστορικαί 'Αναμνήσεις, εκδ. β', τ. 1, εν 'Αθήναις 1879, σ. 207. Βλ. καί το πρώτο σχέδιο οργανισμού Παιδείας (1824) στοΰ Ά π. Β. Δ α ­σ κ α λ ά κ η, Κείμενα ­ Πηγαί της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως. Σειρά Τρίτη. Τα περί Παιδείας, μέρος α', 'Αθήναι 1968, σ. 47­53. Πρβλ. καί το σχέδιο (το ίδιο έτος, 1824) για τήν ίδρυση 'Ακαδημίας, με καθαρά επιστημονικό καί εθνικό σκοπό" θα εϊχε ώς πρό­

τυπο το αντίστοιχο ίδρυμα της «Σοφής Γαλλίας»: Σ ω κ ρ ά τ ο υ ς Κ ο υ γ έ α , Περί τής κατά τήν Έπανάστασιν σχεδιασθείσης 'Ακαδημίας, «Πρακτικά 'Ακαδημίας Αθηνών» 9(1934), σ. 14­22 (τμήμα Γ', Λόγοι).

3. Τα διατάγματα αυτά περιλαμβάνουν τον προσωρινό κανονισμό τοϋ ιδρύματος καί τη σχετική επικύρωση: Ι. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , Χρονικόν τής πρώτης πεντηκονταετίας τοϋ ελληνικού Πανεπιστημίου, Άθήνησι 1889, σ. 5­7. Τα κείμενα τών διαταγμάτων αυτών βλ. στοΰ Ά ρ ι σ τ. Κ. Σ κ α ρ π α λ έ ζ ο υ , 'Από τήν ίστορίαν τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, 'Αθήναι 1964, σ. 110­126. 'Ανάλυση τοϋ διατάγματος τής 14/26 'Απριλίου 1837, μαζί με άλλες λεπτομέρειες, βλ. στοΰ Μ ι χ α ή λ Δ. Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , Ή παιδεία κατά τήν έπανάστασιν καί κατά τα πρώτα μετ' αυτήν έτη. Τα κατά τήν ΐδρυσιν τοϋ Πανεπι­

στημίου, «Παρνασσός» 12(1970), σ. 610­624. — Τοϋ ί δ ι ο υ , Ή όργάνωσις τοϋ Πανεπι­

στημίου 'Αθηνών κατά τήν ϊδρυσίν του καί οί πρώτοι καθηγηταί του, «Παρνασσός» 13 (1971), σ. 53­89. Τά άρθρα αυτά, επεξεργασμένα, δημοσιεύθηκαν στο βιβλίο τοΰ ί δ ι ο υ , Σελίδες άπό τήν πολιτική ιστορία τοΰ νεώτερου Έλληνισμοΰ, 'Αθήνα 1978, σ. 215­220, 221­264. (Πιο κάτω οί παραπομπές θα γίνονται στο βιβλίο αυτό).

4. M a u r e r , Das griechische Volk, τ. 2, σ. 215­216 (στην έλλην. μετάφρ., σ. 539­

540). Κριτική για τις ενέργειες τοΰ Maurer βλ. στοΰ Μ. Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , Σελίδες,

- 3 3 4 —

στον βλαστον» («Ό Σωτήρ», αριθμ. 42, 15.9.1835, σ. 168). Δεν έλειψαν δμως και οί αρνητικές αντιδράσεις1, σύμφωνα με τις όποιες το Πανεπιστήμιο αυτό γεννήθηκε πρόωρα, έξ αιτίας της ((δασκαλικής μανίας» των λογιωτά­

των και της «σοφής μα ανίδεης κλασικομανίας» τών Βαυαρών2.

IV. "Οπως κι' αν έχει τό θέμα, γεγονός είναι ότι τό Πανεπιστήμιο 'Αθη­

νών χάραξε τή δικιά του ιστορική γραμμή3. Φυσικά, στα πρώτα του χρόνια αντιμετώπισε σοβαρές δυσκολίες. Τό πρόβλημα πού μας ενδιαφέρει εδώ είναι να διευκρινίσουμε ποιες επιρροές της ευρωπαϊκής πανεπιστημιακής διδασκαλίας και έρευνας άφησαν έντονα τα ϊχνη τους στην εξέλιξη του ιδρύ­

ματος αύτοϋ.

Ή γερμανική επιρροή Πρώτα πρώτα εϊναι βέβαιο ότι τα θεμελιώδη διατάγματα του 1837, πού

μνημονεύσαμε καί πιο πάνω και πού περιλαμβάνουν και επικυρώνουν τον «προσωρινό κανονισμό» του Πανεπιστημίου, απηχούν γερμανικούς πανεπι­

στημιακούς θεσμούς· τό αθηναϊκό Πανεπιστήμιο οργανώθηκε κατά τό παρά­

δειγμα τών γερμανικών πανεπιστημίων4, πράγμα άλλωστε φυσικό, μια πού επικρατεί σέ όλους σχεδόν τους τομείς της διοικήσεως ή βαυαρική νοοτρο­

πία. Καί τό «Φιλολογικό Φροντιστήριο», πού ιδρύθηκε στα 1842, επιβλήθηκε από τήν πείρα τών γερμανικών πανεπιστημίων ως προς τήν άσκηση τών φοιτητών της φιλοσοφικής για τό διδασκαλικό τους έργο5. Καί ό θεσμός της υφηγεσίας, μέ ορισμένες διαφοροποιήσεις, όπως αναφέρει στον πρυτα­

νικό του λόγο ό Κ. Παπαρρηγόπουλος (1872­1873), μας ήλθε άπό τή Γερ­

μανία6.

σ. 216. Πρβλ. καί τις σκέψεις του Thiersch για τήν ίδρυση Πανεπιστημίου καί Ακαδημίας Τεχνών καί Επιστήμων στην Ελλάδα: Φρ. Τ ί ρ ς, Ή Ελλάδα τοϋ Καποδίστρια (μετά­

φραση Α. Σπήλιου), τ. 2, 'Αθήνα 1972, σ. 134­143. 1. Βλ. σχετικές κρίσεις στον Τύπο της εποχής στοϋ Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , ο. π.,

σ. 218. 2. Γ ι ά ν ν η Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η , Το ελληνικό Πανεπιστήμιο. Σκηνές ζωντανές

άπό τήν ιστορία του, «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1799­1818, ιδίως σ. 1799. 3. Συνοπτικά τήν ιστορία τοϋ Ιδρύματος, μέ έμφαση στά πρόσωπα τών καθηγητών,

βλ. στοϋ W. Β a r t h, Zur Geschichte der Athener Universitât, «Hellas­Jahrbuch», Hamburg 1937, σ. 25­40 (χωρίς βιβλιογραφικές ενδείξεις).

4. Ι. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ, Χρονικόν, σ. 5­7. 'Ιδιαίτερα, μάλιστα, ή οργάνωση τοϋ Πανεπιστημίου ακολούθησε τα πρότυπα τών βορειογερμανικών 'Ιδρυμάτων: Λ ο υ δ ο β ί ­

κ ο υ Ρ ό ς, 'Αναμνήσεις καί ανταποκρίσεις άπό τήν Ελλάδα (1832­1833), μετάφραση (άπό τά γερμανικά) Α. Σπήλιου, 'Αθήνα 1976, σ. 125.

5. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ, ό. π., σ. 120­121. 6. Α υ τ ό θ ι , σ. 202­203.

— 335 —

Χαρακτηριστικό ακόμη της γερμανικής επιδράσεως είναι ή πιστή κά­

ποτε μετάφραση από τα γερμανικά τών τίτλων τών πανεπιστημιακών εδρών. Έτσι ή Literaturgeschichte αποδόθηκε από τους πρώτους διδάξαντες, τον Γεώργιο Γεννάδιο και τον Γερμανό Ερρίκο Ούλερίχο (Ulrichs), ώς «ιστο­

ρία τής (ελληνικής ή ρωμαϊκής) φιλολογίας»· ή Archàologie der Kunst έγινε «αρχαιολογία τών τεχνών» ή τών «εικαστικών τεχνών»· οί Antiquitàten έγι­

ναν «άρχαιολογίαι» ή «αρχαιότητες» (έλληνικές­ρωμαϊκές). Αργότερα βέβαια θα μετονομασθούν οί τίτλοι τών εδρών, σύμφωνα με τήν πείρα και τις ανάγκες διδασκόντων και διδασκομένων1.

Κάποτε ή πιστή αυτή εξάρτηση άπό τα γερμανικά πρότυπα οδηγούσε σε καταπληκτική ιλαρότητα, όπως συνέβη με τήν ονομασία σέ «καθηγητή τής Παιδείας» του Θεοδώρου Μανούση, ό όποιος ζήτησε να παραιτηθεί γιατί δεν «μπορούσε να ξεκαθαρίσει τί έπρεπε να διδάσκει». Ό Τύπος τής εποχής με ειρωνεία διερωτατο αν οί υπόλοιποι καθηγητές ήταν καθηγητές τής άπαιδευσίας, και γενικά διαμαρτυρόταν για τον βιασμό του γλωσσικού αισθήματος τών Ελλήνων έκ μέρους τής 'Αντιβασιλείας ώς προς τήν πανε­

πιστημιακή ορολογία. 'Αλλά και ή διάκριση σέ τακτικούς, έκτακτους και επίτιμους καθηγητές

αντιγράφτηκε από τη Γερμανία και δημιούργησε δικαιολογημένες απορίες στην κοινή γνώμη τής εποχής2.

Κατά τή συνήθεια επίσης τή γερμανική, οί μισθοί τών καθηγητών δέν ρυθμίζονταν σύμφωνα μέ ενα γενικό κανόνα, άλλα αναγράφονταν στο βασι­

λικό διάταγμα του διορισμού του καθενός καθηγητή3. Ό πρώτος πρύτανις εξ άλλου Κωνσταντίνος Δ. Σχινάς θέλησε να εισα­

γάγει άπό τή Γερμανία τον θεσμό τής συντάξεως και παρουσιάσεως μιας επιστημονικής διατριβής άπό καθένα καθηγητή πριν άπό τό κανονικό πρό­

γραμμα τών μαθημάτων του. Έτσι και οί καθηγητές θα εΐχαν τήν ευκαιρία να δημοσιεύσουν τα πορίσματα άπό τις μελέτες και τις έρευνες τους, και οί φοιτητές να ακούσουν κάτι άλλο πέρα άπό τις τακτικές παραδόσεις. Ή συνή­

θεια αυτή όμως, εκτός άπό δύο περιπτώσεις, δέν βρήκε ανταπόκριση και συνέχεια4.

1. Α ύ τ ό θ ι, σ. 109­110. Πρβλ. και σ. 41, όπου σημειώνεται ότι το γερμανικό «Pri­

vatdocent» αποδιδόταν, κατά δουλική μετάφραση, μέ τις λέξεις «ιδιωτικοί διδάκτορες». Βλ. και «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1815.

2. Σ τ α σ ι ν ο π ο ύ λ ο υ, ο. π., σ. 239. Για τον Σιατιστινό Θ. Μανούση βλ. στον τόμο «Σιατιστέων Μνήμη. Λεύκωμα Συλλόγου Σιατιστέων Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονίκη 1972, σ. Γ 26­27. — Δ η μ . Χ α τ ζ ή , Θεόδωρος Μανούσης, ό πρώτος καθηγητής τής ιστορίας έν τώ Έθνικώ Πανεπιστήμια), «Πλάτων» 10(1958), σ. 301­320.

3. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , Χρονικόν, σ. 39. 4. Α ύ τ ό θ ι, σ. 45­46. "Ας προστεθεί ότι στή βιβλιοθήκη τοΰ ίστορικοϋ σπουδα­

— 336 —

'Από πανεπιστημιακούς θεσμούς γερμανικούς και αγγλικούς ακόμη επη­

ρεάστηκαν οί πρώτοι καθηγητές, όταν ζήτησαν, μετά τήν επανάσταση της 3 Σεπτεμβρίου 1843, να αντιπροσωπεύεται το Πανεπιστήμιο με δικό του βου­

λευτή (πανεπιστημιακό ή και έξωπανεπιστημιακό) στην Εθνοσυνέλευση. Και ή αϊτησή τους (του 1844) έγινε πραγματικά δεκτή1.

Τό φιλογερμανικό αυτό κλίμα, μέσα στο όποιο ιδρύεται τό Πανεπιστή­

μιο 'Αθηνών, δεν οφείλεται μόνο στή γνωστή «βαυαροκρατία». Οί θεσμοί βέβαια επιβάλλονται άπό τους ανώτερους Βαυαρούς αξιωματούχους, ενώ οί καθηγητές πού θα διδάξουν και θα στελεχώσουν τό ίδρυμα εϊναι στην πλειονότητα τους Έλληνες. Άπό αυτούς πάλι οί περισσότεροι έκαμαν λαμ­

πρές σπουδές σέ γερμανικά πανεπιστήμια. Έτσι όχι μόνο αποδέχονται τους γερμανικούς θεσμούς, άλλα τους υποστηρίζουν μέ θέρμη και εφαρμόζουν πιστά τή γερμανική μέθοδο, και στή διδασκαλία και στην έρευνα. "Αλλωστε στο πρώτο τρίτο τοϋ 19ου αι. σημειώνεται αξιόλογη στροφή του ρεύματος των Ελλήνων φοιτητών προς τα γερμανικά πανεπιστήμια, χωρίς να εγκατα­

λείπεται και τό πανεπιστήμιο της .Πίζας. Αιτία, ή καλύτερη οργάνωση τών γερμανικών ιδρυμάτων.

'Αξιόπιστη πηγή της εποχής μας βεβαιώνει ότι ακόμη και ό ϊδιος ό Ούγγροβλαχίας 'Ιγνάτιος, πού εϊχε εγκατασταθεί στην Πίζα, θεωρούσε ανώ­

τερη και καλύτερη τή φοίτηση, για τις θετικές τουλάχιστο επιστήμες, σέ γερμανικά πανεπιστήμια. Γι' αυτό υποχρέωνε τους Έλληνες φοιτητές να κα­

τευθύνονται προς τή Γερμανία2. 'Αλλά και οί ϊδιοι οί φοιτητές είχαν αντι­

ληφθεί τήν ανώτερη στάθμη τών σπουδών στα γερμανικά πανεπιστήμια, ώστε δέν ήθελαν να επιστρέψουν σέ ιταλικό πανεπιστήμιο, και ορισμένοι μάλιστα, όπως ό Γ. Ψύλλας, ό Φ. Μαύρος, ό Λ. Αιβερόπουλος, αρνήθηκαν να υπα­

κούσουν στή σχετική εντολή τοΰ Καποδίστρια. Ό Γ. Ψύλλας χαρακτηριστι­

κά θεωρούσε τή μετάβαση άπό τή Γερμανία στην Ιταλία σαν να άλλαζε άλογο μέ γαϊδούρι3. 'Ιδιαίτερα στο πανεπιστήμιο τής Γοτίγγης συναντού­

με, κατά τα τέλη τής δεύτερης δεκαετίας τοΰ 19ου αϊ., σημαντικό αριθμό

στηρίου τοϋ Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων (από δωρεά Χ. Πράτσικα) βρίσκεται ενα άπό τα σπάνια αντίτυπα τοΰ «Πίνακος» (1837), μέ αναγραφή τών διδασκομένων μαθημάτων, κατά το πρώτο έτος λειτουργίας τοΰ Πανεπιστημίου, όπου συμπεριλαμβάνεται και ή μία άπό τις δύο ειδικές επιστημονικές διατριβές (πρόκειται για τήν εργασία τοΰ L. R o s s , 'Αρ­

χαιολογία τής νήσου Σίκινου). 1. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , Χρονικόν, σ. 57, 304­306 (όπου το έγγραφο τών καθηγητών,

στο όποιο μνημονεύονται τά ξένα Πανεπιστήμια πού εφαρμόζουν τον σχετικό θεσμό). 2. Αυτό συμβαίνει κατά τό 1816" βλ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Ψ ύ λ λ α, 'Απομνημονεύματα

τοΰ βίου μου, σ. 29­30. 3. Ψ ύ λ λ α, 'Απομνημονεύματα, σ. 39. Πρβλ. και Σ. Κ ο υ γ έα, Ή πρώτη νεο­

ελληνική μετάφρασις τής 'Ιφιγένειας τοΰ Goethe, «Ελληνικά» 5(1932), σ. 380.

- 3 3 7 —

Ελλήνων φοιτητών, πολλοί άπο τους οποίους θα αναδειχθούν αργότερα στην κοινωνία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, όπως ο Θεόκλητος Φαρ­

μακίδης, ό Γ. Ψύλλας, ό 'Αναστάσιος Πολυζωΐδης, ό Θεόδ. Μανούσης, ô Ό . 'Αποστολίδης, οί 'Αλέξανδρος και Γεώργιος Γλαράκηδες, ό Κ. Άσώπιος κ. α1.

'Ακόμη και ή Γαλλία, κατά τον Maurer, είχε αρχίσει να οργανώνει, την εποχή αυτή, τα δικά της μορφωτικά ιδρύματα πάνω στα πρότυπα των γερμανικών2. Αυτός λοιπόν είναι ένας λόγος παραπάνω πού έχουμε στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών, στα πρώτα του χρόνια τουλάχιστο, τήν επικράτηση τοΰ γερμανικού μορφωτικού συστήματος.

Φυσικά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε καί τήν παρουσία, ανάμεσα στους πρώτους καθηγητές, τών Γερμανών επιστημόνων. Έτσι στή Νομική Σχολή είχαν διορισθεί δύο, ό Γοδ. Feder (άπό τή Βαυαρία) και ό Αιμίλιος Herzog (από τήν Πρωσσία)· στην 'Ιατρική ένας, ό Ερρίκος Treiber (άπό τό Meinin­

gen)· στή Φιλοσοφική τέσσερεις, ό Λουδοβίκος Ross (άπό τό Holstein), ό Ερρίκος Νικόλαος Ulrichs (άπό τή Βρέμη), ό Κάρολος Νικόλαος Fraas και ό Ξαβέριος Landerer (άπό τό Μόναχο)3. Σε κανένα άλλο πανεπιστήμιο της ΝΑ Ευρώπης δεν υπήρξε τόσο έντονη ή γερμανική παρουσία όσο στην 'Αθήνα, άφου εδώ άπό τους 34 πρωτοδιορισθέντες καθηγητές, οί επτά ήταν Γερμανοί4. Όλοι αυτοί όμως θα απομακρυνθούν άπό τό Πανεπιστήμιο, σύμφωνα με τήν απαίτηση της επαναστάσεως της 3 Σεπτεμβρίου 18435.

Πάντως ή γερμανική επιρροή καί πριν καί μετά τό 1843 στηρίζεται κυ­

ρίως στους Έλληνες καθηγητές πού σπούδασαν στή Γερμανία6. Τα ση­

μάδια της επιρροής αυτής εϊναι ιδιαίτερα ζωηρά στή Θ ε ο λ ο γ ι κ ή Σ χ ο­

λ ή. 'Αξίζει να σημειωθεί ή εντυπωσιακή διαπίστωση ότι στο διάστημα έκα­

1. Κ ο υ γ έ α, δ. π., σ. 366 σημ. 1, 381. — Ψ ύ λ λ α, ο. π., σ. 38. Πρβλ. στατιστι­

κές ειδήσεις στοΟ F r i t z V a l j a v e c , Geschichte der deutschen Kulturbeziehungen zu Siidosteuropa, τ. 4, σ. 151.

2. M a u r e r , Das griechische Volk, τ. 2, σ. 34 ( = στην ελλ. μετάφρ., σ. 419­420). 3. 'Ακριβή στοιχεία για τον διορισμό τους βλ. στοϋ Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , Χρονικόν,

πίναξ Γ (καθηγητών Φιλοσοφικής, Νομικής καί Ιατρικής). 4. S i e g f r i e d M a c k r o t h , Das Deutschtum in Griechenland, Stuttgart 1930,

σ. 40­42. — V a l j a v e c , Geschichte, σ. 145­146, όπου καί βιογραφικά καί βιβλιογραφικά στοιχεία για τους Γερμανούς καθηγητές.

5. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ, Χρονικόν, σ. 41. — Ν ί κ ο υ Α. Β έ η, Συνοπτική ιστορία τών πανεπιστημιακών σχολών. Β'. Φιλοσοφική Σχολή, «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1774, 1776.

6. Εναντίον τους κυρίως βάλλει ό γνωστός θεολόγος 'Απόστολος Μακράκης (1831­1905), ό όποιος χαρακτηριστικά κατήρτισε καί κανονισμό «Περί ίδρύσεως Χριστ. Πανεπιστημίου έν 'Αθήναις προς κατάργησιν του υφισταμένου σατανικού Πανσκοτι­

στηρίου», 'Αθήναι (χ. ε.).

22

— 338 —

τον ετών (1837­1937) από τους 38 καθηγητές της Σχολής αυτής οί 27 είχαν συμπληρώσει τις σπουδές τους στη Γερμανία και 5 σέ θεολογικές ρωσικές ακαδημίες, από τους οποίους καί πάλι οί 3 είχαν μεταβεί γιά σπουδές στη Γερμανία1. Ή χώρα αυτή αποτελούσε για τους νέους θεολόγους καί ώς πριν άπό τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το μοναδικό σχεδόν καταφύγιο για διπλωματικές ή μεταπτυχιακές σπουδές.

Ειδικότερα γιά τήν εποχή πού μας ενδιαφέρει, οί πρώτοι τρεις καθηγη­

τές τής Θεολογικής, ό Μισαήλ 'Αποστολίδης, ό Θεόκλητος Φαρμακίδης καί ό Κωνσταντίνος Κοντογόνης (ό τέταρτος θα διορισθεί τό 1852), υπήρξαν τρόφιμοι γερμανικών πανεπιστημίων: ό πρώτος, του πανεπιστημίου του Μο­

νάχου, ό δεύτερος, του πανεπιστημίου τής Γοτίγγης καί ο τρίτος, των πανε­

πιστημίων Μονάχου καί Λειψίας2. Ή γερμανική μέθοδος τής θεολογικής επιστήμης έγινε αμέσως αισθητή

καί στο Πανεπιστήμιο καί στην κοινή γνώμη3. Σημειώθηκαν ακόμη καί αξιόλογες αντιδράσεις πού αναφέρονταν σέ ενα φιλοπροτεσταντικό πνεύμα τών καθηγητών τής Θεολογικής Σχολής. Αυτοί μάλιστα «θεωρήθηκαν ώς ψευδολόγοι αιρετικοί εκ Γερμανίας» καί ώς διδακτές του διαβόλου4.

Στή Φ ι λ ο σ ο φ ι κ ή Σ χ ο λ ή , μέ τήν οποία ήταν (ώς τό 1904) ενωμένη ή Φυσικομαθηματική Σχολή, δέν παρατηρείται μονόπλευρη κατεύ­

θυνση καί επιρροή από τή Γερμανία. Οί καθηγητές διαφοροποιούνται. Έτσι ό καθηγητής τής ιστορίας καί πρώτος Πρύτανις του Ιδρύματος Κωνσταντί­

νος Σχινας5, μέ σπουδές στο Βερολίνο καί γαμβρός του νομοδιδασκάλου Φρειδερίκου­Καρόλου de Savigny, κατακρίνεται άπό τον Τύπο τής εποχής ώς «ένθερμος ζηλωτής» τών γερμανικών δογμάτων6. 'Αντίθετα, ό Νεόφυτος Βάμβας, καθηγητής τής φιλοσοφίας καί ρητορικής, άλλοτε βοηθός καί

Ι . Δ η μ . Σ. Μ π α λ ά ν ο υ , Έθνικον καί Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον'Αθη­

νών. Εκατονταετή ρις 1837­1937. Α'. 'Ιστορία τής Θεολογικής Σχολής, 'Αθήναι 1937, σ. 19 ( = στοϋ ϊ δ ι ο υ, Συνοπτική ιστορία τών πανεπιστημιακών σχολών, Α'. Θεολογική Σχολή, «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1770).

2. Για τις σπουδές καί το έργο τών καθηγητών αυτών βλ. Δ. Α. Δ η μ η τ ρ ι ά δ ο υ , 'Απάνθισμα βιογραφικον τών άπό τής συστάσεως τοϋ ελληνικού Πανεπιστημίου εκλιπόν­

των τον βίον καθηγητών αύτοϋ. 1837­1916, Άθήνησι 1916, σ. 9­25. 3. Γιά τις σχετικές επιπτώσεις ώς σήμερα βλ. Χ ρ ή σ τ ο υ Γ ι α ν ν α ρ ά , 'Ορθο­

δοξία καί Δύση. Ή Θεολογία στην Ελλάδα σήμερα, 'Αθήνα 1972, σ. 33, 56­57, 81­82. 4. Μ π α λ ά ν ο υ , Θεολογική Σχολή, «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1771. 5. Βλ. γι' αυτόν στοϋ Γ. Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η , 'Ιστορικά ραπίσματα, 'Αθήναι 1937,

σ. 102­108, καί ' Ι ω ά ν ν ο υ Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , Ή άναβίωσις τών κλασσικών σπου­

δών έν 'Ελλάδι άπό τής απελευθερώσεως καί εντεύθεν, «Επιστημονική Έπετηρίς τής Φι­

λοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών» 8(1957­1958), περίοδος δευτέρα, σ. 348. 6. Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , Σελίδες, σ. 258­259· πρβλ. καί σ. 245­248, 250­252.

— 339 —

συνεργάτης του Άδ. Κοραή στο Παρίσι, δπου έμεινε επί επτά χρόνια και επηρεάστηκε από τη γαλλική παιδεία1, επαινείται γιατί δεν διδάσκει «φιλο­

σοφία γερμανική»2. Άπα τους υπόλοιπους πρώτους καθηγητές (1837­1850) τής Φιλοσοφικής

Σχολής σπούδασαν ή συμπλήρωσαν τις σπουδές τους στα γερμανικά πανε­

πιστήμια ό Θεόδωρος Μανούσης (Λειψία, Γοτίγγη και στην Πίζα για ια­

τρική και φυσικές επιστήμες)3, ό Γεώργιος Γεννάδιος (στή Λειψία, όχι όμως συστηματικά)4, ό 'Ιωάννης Βενθύλος (στο Βερολίνο) και ό Φίλιππος 'Ιωάννου (στο Μόναχο)5, πού και οί δυο χαρακτηρίζονται ώς τέκνα τής γερμανικής επιστήμης6, ό Κωνσταντίνος Άσώπιος (στο Βερολίνο), πού, παρά τις σπουδές του αρχικά στή Νεάπολη και έπειτα στο Παρίσι και στο Λονδίνο, επηρεάστηκε σημαντικά από τον γερμανό δάσκαλο του F. Α. Wolf7, ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής (στρατιωτική σχολή του Μονάχου — διέθετε όμως ευρύτατη παιδεία πού δέν τή χρωστούσε σέ γερμανική επι­

μόρφωση)8, ό Στέφανος Α. Κουμανούδης9 (στο Μόναχο και στο Βερολίνο κοντά στους διάσημους τότε καθηγητές Fr. Thiersch και Α. Boeckh) και ό Νικόλαος Κοτζιας10. Ό Φραγκίσκος Πυλαρινός, σέ αντίθεση μέ όλους τους παραπάνω, σπούδασε (όπως και ό Νεόφ. Βάμβας) στή Γαλλία.11

Σύμφωνα μέ τις γνωστές πηγές, οί καθηγητές τής Φιλοσοφικής Σχολής

1. Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , Ή άναβίωσις, ό. π. , σ. 352­354, όπου και βιβλιογραφία για τον Βάμβα. Βιογραφικά και κρίσεις για τον χαρακτήρα και το έργο τοΰ Βάμβα βλ. στοϋ Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά , Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σ. 371­374.

2. Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , Σελίδες, σ. 258. 3. Βλ. το σχετικό άρθρο στή ΜΕΕ τοΰ «Πυρσοϋ». 'Αξίζει να σημειωθεί δτι ό Μα­

νούσης, μέ το κληροδότημα πού άφησε, ήθελε στή Γ ε ρ μ α ν ί α να κάνουν τις σπουδές τους δύο νέοι.

4. Βιογραφικά του βλ. στοϋ ' Α ν α σ τ α σ ί ο υ Ν. Γ ο ύ δ α , Βίοι Παράλληλοι, τ. 2, εν 'Αθήναις 1870, σ. 309­338. Βλ. και Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , Ή άναβίωσις, δ. π., σ. 352. Για τή δραστηριότητα του στο Βουκουρέστι βλ. Α. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , Οί "Ελληνες σπουδαστές > σ. 20­22.

5. Για τις σπουδές και το έργο του βλ. στοΰ Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , δ. π., σ. 366­367. Για τις σπουδές του στο Μόναχο βλ. καί Δ η μ η τ ρ ί ο υ Α. Τ σ ί ρ ι μ π α , Ό Φί­

λιππος 'Ιωάννου, «Πλάτων» 7, τεϋχ. 2(1955), σ. 335­341. 6. Β έ η, Φιλοσοφική Σχολή, «Νέα Εστία», 22(1937), σ. 1774. 7. Βιογραφικά καί βιβλιογραφία για τον Κ. Άσώπιο βλ. στοϋ Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά ­

κ η , δ. π., σ. 355­358. 8. Βλ. το βιογραφικό άρθρο γι' αυτόν στή ΜΕΕ τοΰ «Πυρσοϋ». Πρβλ. καί

Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , δ.π., σ. 360­361. 9. Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η, δ. π., σ. 377­380, δπου καί βιβλιογραφία.

10. Βλ. το σχετικό άρθρο στή ΜΕΕ τοϋ «Πυρσοϋ». 11. Βλ. επίσης τό βιογραφικό άρθρο γι' αυτόν στην ίδια 'Εγκυκλοπαίδεια.

— 340 —

(χωρίς τους φυσικομαθηματικούς) πού διορίστηκαν άπο το 1837 ως το 1850, ανέρχονταν σέ 141. Άπο αυτούς λοιπόν οι τρεις ήταν ξένοι (οί L. Ross, Η. Ulrichs και E. Masson), οι άλλοι ήταν Έλληνες, άπο τους οποίους οί δύο μόνο εϊχαν σπουδάσει σέ γαλλικά πανεπιστήμια, ενώ οί υπόλοιποι εννέα σέ γερμανικά (ή τουλάχιστο πέρασαν ένα κύκλο σπουδών στή Γερμανία).

Ή υπεροχή αυτή της γερμανικής παιδείας οφείλεται, κοντά στους άλ­

λους παράγοντες πού σημειώσαμε πιο πάνω, και στην ευρωπαϊκή ακτινοβο­

λία λαμπρών πανεπιστημιακών καθηγητών της Γερμανίας πού είχαν αφοσιω­

θεί στή μελέτη του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου2. Έτσι εξη­

γείται και γιατί άπο το ϊδιο το Πανεπιστήμιο 'Αθηνών στέλλονται ώς υπό­

τροφοι σέ γερμανικά πανεπιστήμια για μεταπτυχιακές σπουδές οί πρώτοι άριστεύσαντες διδάκτορες της φιλολογίας (στα 1855) Δημήτριος Μαυροφρύ­

δης και 'Αριστείδης Κυπριανός3. Έκτος άπο τήν επίδραση της γερμανικής μεθόδου στο καθαρά φιλολο­

γικό τμήμα τής Φιλοσοφικής Σχολής, επιρροές γερμανικών, άλλα και γαλ­

λικών, τάσεων παρατηρούνται στο περιεχόμενο και τή διδασκαλία τών ιστο­

ρικών κλάδων ό σχετικός προσανατολισμός καταγράφεται άπό τα μέσα του 19ου αί. και έπειτα4.

'Από τους δέκα φυσικομαθηματικούς, εξ άλλου, πού συμμετείχαν στο σύλλογο τών καθηγητών τής Φιλοσοφικής Σχολής τότε, επισημαίνουμε ότι οί δύο ήταν Γερμανοί (ό Κάρολος Νικόλαος Fraas και ό Ξαβέριος Landerer) και οί οκτώ, Έλληνες. 'Από αυτούς μόνο δύο είχαν σπουδάσει σέ γερμανικά πανεπιστήμια, οί 'Αλέξανδρος Βενιζέλος (Λειψία, Βερολίνο, Χαϊδελβέργη) και Ηρακλής Μητσόπουλος­ τέσσερεις σπούδασαν στο Παρίσι, οί Κωνσταν­

τίνος Νέγρης, Κυριάκος Δομνάνδος, Δημήτριος Στροϋμπος (αυτός και στή Γενεύη) και Θεόδωρος Γ. Όρφανίδης* ένας, ό Γεώργιος Βούρης, σπούδασε μάλλον στή Βιέννη5, ενώ για τον 'Ιωάννη Παπαδάκη δέν μπόρεσα να βρώ στοιχεία σχετικά μέ τις σπουδές του.

1. Πρβλ. τόν Πίνακα Γ' (Δ. Φιλοσοφικής Σχολής) μέ τα ονόματα και τον χρόνο διορισμού τών καθηγητών, στοΰ Ι. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , Χρονικόν, χ. σ. (στο τέλος τοΟ βιβλίου).

2. Όπως ό Wolf καί ό μαθητής του Boeckh, ό Christian Gottlob Heyne, ό G. Hermann, ό Imm. Bekker κ. â. Βλ. ' Ι ω ά ν ν ο υ Ε. Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , Αί μεταλλαγαί του σκοπού τής ελληνικής Φιλολογίας κατά τήν τελευταίαν εκατονταετηρίδα, έν 'Αθήναις 1926 (άνατύπωσις έκ του Α' τόμου τής 'Επιστημονικής Έπετηρίδος τής Φιλοσοφικής Σχολής), σ. 11­21, 35­37.

3. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , Χρονικόν, σ. 81. Καί για τους δύο βιογραφικά βλ. στοϋ Κ α­

λ ι τ σ ο υ ν ά κ η , Ή άναβίωσις, δ. π., σ. 363­364. 4. Β έ η, Φιλοσοφική Σχολή, δ. π., σ. 1776. 5. Για όλους αυτούς στηρίχτηκα στα βιογραφικά σημειώματα πού βρήκα στή ΜΕΕ

τοϋ «Πυρσού».

3 4 1 ­

Άνάμεσα σ' αυτούς λοιπόν υπερέχουν οί «γαλλοθρεμμένοι»· ωστόσο μου εϊναι δύσκολο να εξακριβώσω την επίδραση τών σπουδών τους στον τρόπο της διδασκαλίας ή της ερευνάς τους.

Στην ' Ι α τ ρ ι κ ή Σ χ ο λ ή δεκατρείς καθηγητές διορίστηκαν στην περίοδο πού μας ενδιαφέρει. Δεν θά ασχοληθώ μέ τους τρεις άπό αυτούς, τον Γερμανό Έρ. Treiber και τους Δημήτριο Α. Μαυροκορδάτο και Δαμιανό Γεωργίου, για τους οποίους δέν βρήκα βιογραφικές μαρτυρίες. Ά π ό τους δέκα, πού μένουν, οί εξι φοίτησαν σέ γερμανικά πανεπιστήμια. Αυτοί εϊναι οί: 'Ιωάννης 'Ολύμπιος (Χαϊδελβέργη, Βερολίνο), Νικόλαος Κωστής (Χαϊ­

δελβέργη), 'Ιωάννης Βούρος (Βιέννη, Χάλλη, Βερολίνο, άλλα συνέχισε και στο Παρίσι, όπου υποστηρίχτηκε άπό τον Κοραή), 'Αναστάσιος Γ. Λευκίας (Βιέννη, διδακτορικό στην Ίένα, Παρίσι [δύο χρόνια]), ό όποιος θεωρούνταν ότι είχε οικειοποιηθεί τις συνήθειες τής Δυτικής Ευρώπης και ιδίως τής Γερμανίας1, Γεώργιος Α. Μακκας (διδακτορικό στο Μόναχο, συνέχισε στή Λειψία, Παρίσι, Βιέννη), Νικόλαος Πετσάλης (Παρίσι, άλλα διδα­

κτορικό στο Μόναχο). 'Αποκλειστικά στο Παρίσι φαίνεται πώς σπούδασαν μόνο δύο, ό 'Ιωάννης Νικολαΐδης Λεβαδεύς και ό Κωνσταντίνος Μαυρο­

γιάννης' επίσης δύο σπούδασαν στην 'Ιταλία, ό 'Αλέξανδρος Πάλλης (στην Πίζα) και ό Γεώργιος Χ. Πρινάρης (Νεάπολη)2.

Είναι αναμφισβήτητη ή υπεροχή όσων σπούδασαν στή Γερμανία. 'Ανά­

λογη και ή επιρροή πού ασκούσαν στους φοιτητές τους. "Ενα περιστατικό πού έχει καταγραφεί στα πρακτικά τής Συγκλήτου, στή συνεδρία τής 14 Φε­

βρουαρίου 1844, αποδεικνύει τήν ολοκληρωτική επίδραση του γερμανικού συστήματος διδασκαλίας στην 'Ιατρική Σχολή. Συγκεκριμένα, φοιτητές τής Σχολής αυτής παραπονέθηκαν μέ αναφορά τους προς τό Υπουργείο Παι­

δείας, ότι ό νεοδιορισμένος (στις 7 'Οκτωβρίου 1843) καθηγητής τής «κλι­

νικής ιατρικής» Κωνσταντίνος Μαυρογιάννης δίδασκε κατά τό γ α λ λ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α , και δέν τον καταλάβαιναν, γιατί άπό τους άλλους καθηγητές τους είχαν συνηθίσει νά άκούουν τις παραδόσεις κατά τό γ ε ρ μ α ν ι κ ό σ ύ σ τ η μ α . Ή Σύγκλητος τοΰ Πανεπιστημίου ανέλαβε τήν προσπάθεια (μέ τον Δαμιανό Γεωργίου και τον Νικόλαο Κωστή) νά πείσει τον Μαυρο­

γιάννη, ώστε αυτός νά κάνει κάθε φορά παραλληλισμό τής διδασκαλίας του

1. Βλ. χαρακτηριστική περιγραφή τοΰ Λευκία άπό τον συνάδελφο του Γερμανό Ludwig Ross: Λ ο υ δ ο β ί κ ο υ Ρ ό ς , 'Αναμνήσεις και ανταποκρίσεις άπό τήν Ελλάδα, σ. 125­126. Βλ. και το απόσπασμα στή «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1814.

2. Και γι' αυτούς στηρίχτηκα στα βιογραφικά τους σημειώματα τής ΜΕΕ του «Πυρ­

σού».

— 3 4 2 -

μέ τή γ ε ρ μ α ν ι κ ή δ ι δ α σ κ α λ ί α , για νά γίνεται κατανοητός άπό τους φοιτητές του1.

Θα ήταν βέβαια χρήσιμα και άλλα αποδεικτικά στοιχεία πάνω σ' αυτό το θέμα, άλλα ή παραπάνω μαρτυρία δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας για τήν έκταση πού είχε πάρει ή επίδραση της γερμανικής ιατρικής παιδείας στην πανεπιστημιακή ζωή της 'Αθήνας.

Ή γαλλική επιρροή

Μοναδική νησίδα στο πέλαγος της γερμανικής κουλτούρας πού απλώ­

θηκε στο αθηναϊκό πανεπιστήμιο, στα πρώτα χρόνια τής ζωής του, αποτέλε­

σε ή Ν ο μ ι κ ή Σ χ ο λ ή . 'Εδώ πραγματικά παρατηρούμε τήν πιο χαρα­

κτηριστική και ζωηρή παρουσία τής γαλλικής νομικής σκέψεως. Ή επίδραση αυτή δεν είναι βέβαια ανεξήγητη. Άρκεΐ νά σκεφθούμε τή

μετάφραση στα ελληνικά το 1797 του Γαλλικού Συντάγματος και τής Γαλ­

λικής Επαναστατικής Προκηρύξεως (1793) άπό τον Ρήγα Βελεστινλή2,

τις μεταφράσεις, πριν άπό το 1821, του γαλλικού εμπορικού κώδικα (στα 1817 και 1820)3· τή μετάφραση άπό τον Κοραή τοΰ συγγράμματος, του επηρεασμένου άπό τον γαλλικό διαφωτισμό 'Ιταλού Καίσαρα Βεκκαρία, με τίτλο «Περί αδικημάτων και ποινών» (1802, 1823)4*. τα ελληνικά δημοκρα­

τικά πολιτεύματα τής Επαναστάσεως πού απηχούν τίς φιλελεύθερες ιδέες τών γαλλικών συνταγμάτων5.

1. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ , Χρονικόν, σ. 87. 2. Λ. Ι. Β ρ α ν ο ύ σ η , Ρήγας,'Αθήναι 1953 (Βασική Βιβλιοθήκη, αριθ. 10), σ.

94­97,371­388. — Ά π. Β. Δ α σ κ α λ ά κ η , Το πολίτευμα τής Ελληνικής Δημοκρατίας τοΰ Ρήγα Βελεστινλή μετά τοΰ κειμένου τοϋ πολιτεύματος και τών αντιστοίχων τής Γαλ­

λικής Επαναστάσεως, 'Αθήναι 1962, σ. 74­111. —Ν ι κ ο λ ά ο υ Ι. Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ , Ρήγας Βελεστινλής. Ή πολιτική ιδεολογία τοΰ Έλληνισμοΰ προάγγελος τής 'Επαναστά­

σεως, Θεσσαλονίκη 1964 (Λόγος), σ. 18­22.—Τοΰ ί δ ι ο υ , Ελληνικοί καταβολαί και ξενι­

καί επιδράσεις εις το έργον τοΰ Ρήγα Βελεστινλή, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 29, 34­45. — Τοΰ ί δ ι ο υ , Το δια τής Επαναστάσεως τοΰ 1821 θεσπισθέν δίκαιον και οί "Ελληνες νομικοί, β' εκδ., Θεσσαλονίκη 1972, σ. 26.

3. Βλ. πλούσιες πληροφορίες στοΰ Ν ι κ ο λ ά ο υ Ι. Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ , Georg Ludwig von Maurer, δ. π., σ. 1461 1462, όπου για τήν επίδραση τοΰ γαλλικοΰ δικαίου και μετά το 1821. Βλ. ακόμη στοΰ ϊ δ ι ο υ, 'Από τής «λογίας» παραδόσεως εις τον Άστικον Κώδικα, 'Αθήναι 1947, σ. 132, 140­141, 156­157, 163 κ. ά.

4. Πρβλ. Γ. Β α λ έ τ α , Κοραής. "Απαντα τα πρωτότυπα έργα, τ. Α1, 'Αθήνα 1964, σ. 87­132 (όπου τα Προλεγόμενα τής α' και β' εκδόσεως).

5. Χ α ρ α λ ά μ π ο υ ς Φ ρ α γ κ ί σ τ α , Το δημοκρατικόν και φιλελεύθερον πνεύ­

μα τών πολιτευμάτων τοΰ 'Αγώνος, Θεσσαλονίκη 1953 (Λόγος), σ. 7, 20­21, όπου καί σχε­

τική βιβλιογραφία. Πρβλ. καί τοΰ ϊ δ ι ο υ, Αί βάσεις τών πολιτευμάτων τοΰ 'Αγώνος,

— 343 -

Ή Νομική Σχολή τοΰ Πανεπιστημίου του Παρισιού ασκούσε έντονη έλξη στή σπουδάζουσα νεολαία της Ευρώπης κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αΐ.1 Σ' αυτό το Πανεπιστήμιο θα φοιτήσουν οί περισσότεροι άπό τους πρώτους καθηγητές της Νομικής 'Αθηνών, όπως ό Γεώργιος Α. Ράλλης, ο Γεώργιος Μαυροκορδάτος, ό Περικλής 'Αργυρόπουλος, ό Στέφανος Γαλά­

της (μετά άπό σπουδές στή Φιλαδέλφεια των Ηνωμένων Πολιτειών), ό Νι­

κόλαος Ι. Σαρίπολος, ενώ στο Πανεπιστήμιο τής Γενεύης, πού βρισκόταν κάτω άπό γαλλική επιρροή, συναντούμε τον 'Ιωάννη Σούτσο (θα συνεχίσει και στο Παρίσι) και τον Σπυρίδωνα Πήλληκα. Γαλλική επίσης μόρφωση είχε και ό Πέτρος Στροΰμπος2.

Συνολικά, άπό τους 14 καθηγητές πού διορίστηκαν κατά τήν εξεταζό­

μενη περίοδο (1837­1850), οί οκτώ παραπάνω είχαν πάρει γαλλική παιδεία, οί δύο ήταν Γερμανοί (ό Γοδ. Feder και ό Αίμ. Herzog), πού απομακρύνθη­

καν στα 1843, και οί υπόλοιποι τέσσερεις αποφοίτησαν άπό γερμανικά πανε­

πιστήμια. Αυτοί ήταν οί: Παύλος Π. Καλλιγάς (Μόναχο, Βερολίνο, Χαϊ­

δελβέργη), Πέτρος Παπαρρηγόπουλος (Μόναχο, Χαϊδελβέργη), Βασίλειος Οίκονομίδης (Μόναχο), Κωνσταντίνος Φρεαρίτης (Βόννη, Χαϊδελβέργη)3. Ή παρουσία των δύο Γερμανών καθηγητών (1837­1843) δεν συνετέλεσε στή στροφή τής νομικής επιστημονικής έρευνας άπό τή γαλλική προς τή γερ­

μανική επιστήμη4. Ή γαλλική επιρροή διατηρήθηκε σταθερά ώς το 1843, οπότε παραχωρεί

τή θέση της σιγά σιγά στή «διονυχιστική, άρτια σε μέθοδο, άλλα και βαρεία γερμανική νομική έπιστήμη»,χάρη στή δυναμική φυσιογνωμία τοΰ γερμανο­

στό «'Αφιέρωμα εις τά 150 χρόνια της Επαναστάσεως τοϋ 1821», Θεσσαλονίκη 1971 (εκδ. Εταιρείας Μακεδόνικων Σπουδών), σ. 27­69. Βλ. ακόμη Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ , Georg Ludwig von Maurer, ô. π., σ. 1462 και σ. 1487, όπου χρήσιμος πίνακας τών ελληνικών μεταφράσεων γαλλικών νομικών συγγραμμάτων άπό το 1818 και έπειτα. — Τοϋ ί δ ι ο υ , Το δια τής Επαναστάσεως τοΰ 1821 θεσπισθέν δίκαιον, σ. 26.

1. Π α ν . Ι. Ζ έ π ο υ, Νομική Σχολή, «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1784, όπου και άλλες ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις.

2. Δ. Α. Δ η μ η τ ρ ι ά δ ο υ , 'Απάνθισμα Βιογραφικόν, σ. 73­80 (Γ. Ράλλης), 87­92 (Γ. Μαυροκορδάτος), 93­98 (Π. Αργυρόπουλος), 107­108 (Στ. Γαλάτης), 131­138 (Ν. Σαρίπολος), 81­86 (Ι. Σούτσος), 103­106 (Σπ. Πήλληκας), 109­110 (Π. Στροϋμπος). Για τις παραδόσεις τοϋ Γαλλικοϋ Δικαίου άπό τον Γ. Μαυροκορδάτο βλ. στοΰ Π α ν τ α ζ ο ­

π ο ύ λ ο υ , Georg Ludwig von Maurer, σ. 1464­1465. Για τον Γ. Ράλλη βλ. στοϋ ί δ ι ο υ , Το δια τής Επαναστάσεως τοϋ 1821 θεσπισθέν δίκαιον, σ. 25­26, 36­37.

3. Δ η μ η τ ρ ι ά δ ο υ, ό. π., σ. 99­100 (Γ. Feder), 101­102 (Αίμ. Herzog), 111­118 (Π. Καλλιγάς), 119­124 (Π. Παπαρρηγόπουλος), 125­130 (Β. Οίκονομίδης), 139­146 (Κ. Φρεαρίτης).

4. Ζ έ π ο υ, ό. π., σ. 1785.

- 3 4 4 -

σπουδασμένου Παύλου Καλλιγά1. Ή διδασκαλία ωστόσο τοϋ καθηγητή αύτοϋ θα ανασταλεί με τήν απόλυση του στα 1845. Ό Καλλιγάς θα επανέλθει ως επίτιμος στα 1854 και ως τακτικός στα 18622. Στιγμιαία αναβίωση της γαλλικής μεθόδου έχουμε στα 1846, όταν διορίζεται ό Νικ. Ι. Σαρίπολος3.

Γενικά, ή ίδρυση άπο τήν πρώτη στιγμή θέσεως καθηγητή τοϋ γαλλικού δικαίου (στα 1837 ό Γ. Μαυροκορδάτος, στα [_1855 ό Μάρκος Ρενιέρης4) αποτελεί σαφή απόδειξη τής επιρροής και τής γοητείας πού ασκούσε τότε ή μελέτη τής γαλλικής νομοθεσίας.

V. "Ενα ακόμη ζήτημα οφείλουμε να εξετάσουμε εδώ: το Πανεπιστήμιο 'Αθηνών, άπο το 1837 και έπειτα, απορρόφησε όλο το φοιτητικό δυναμικό του ελεύθερου ελληνικού κράτους και τοΰ αλύτρωτου ελληνισμού ή τών ελληνικών παροικιών; Δεν πηγαίνουν πια για σπουδές οί "Ελληνες στα ευ­

ρωπαϊκά πανεπιστήμια, ή λιγοστεύει τουλάχιστο ό αριθμός τους; Ίο πρόβλημα παρουσιάζει αρκετές επί μέρους πλευρές. Πρώτα πρώτα,

όπως εϊναι φυσικό, ενα νεοΐδρυτο Πανεπιστήμιο στο μικρό ελληνικό κρά­

τος, κατά τις πρώτες δεκαετίες τής ζωής του, αν όχι και πολύ αργότερα, έχει να ξεπεράσει σημαντικές δυσκολίες ως προς τή στελέχωση διδακτικού καί διοικητικού προσωπικού, ως προς τή δημιουργία βιβλιοθηκών καί εργαστη­

ρίων, ως προς το κτιριακό του πρόγραμμα κ. ά. Οί οικονομικές μάλιστα δυσκολίες οδήγησαν κάποτε καί σε τρομερό αδιέξοδο για τήν ύπαρξη και συνέχιση τής λειτουργίας τοΰ Πανεπιστημίου5.

Μας έχουν σωθεί τα παράπονα και τα αιτήματα τών ϊδιων τών φοιτητών τοΰ 1849: ή κυβέρνηση δέν ενδιαφέρεται για τήν ψήφιση τοΰ νομοσχεδίου τοΰ πανεπιστημιακοΰ οργανισμού, οί ώρες τών μαθημάτων δέν εϊναι συνεχείς, έτσι χάνεται άσκοπα ενδιάμεσος χρόνος­ άλλοτε συμπίπτουν οί ώρες διδα­

σκαλίας διαφόρων μαθημάτων οί εξετάσεις πού γίνονται μια φορά στο τέλος

1. Ζ έ π ο υ, δ. π., σ. 1786­1787. Για τις προσπάθειες τοϋ Καλλιγά σχετικά μέ τήν εισαγωγή του γερμανικού δικαίου βλ. Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ , Georg Ludwig von Mau­

rer, σ. 1471­1474. — Τοϋ ί δ ι ο υ , Τό δια τής 'Επαναστάσεως τοϋ 1821 θεσπισθέν δίκαιον, σ. 37­38.

2. Για τις χρονολογίες βλ. Π α ν τ α ζ ί δ ο υ, Χρονικόν, πίναξ Γ' (Λ. τής Φιλοσο­

φικής Σχολής), χ. σ. 3. Ζ έ π ο υ, δ. π., σ. 1787. 4. Είναι ωστόσο γνωστό δτι ό ίδιος ό Ρενιέρης άπο το 1837 ήδη, μέ μελέτες καί μετα­

φράσεις, προσπάθησε στην ουσία να παραγκωνίσει το γαλλικό δίκαιο­ βλ. ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες στοΰ Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ , Georg Ludwig von Maurer, σ. 1468­1470.

5. Π α ύ λ ο υ Β α κ ά , Tò κτίριον τοΰ Πανεπιστημίου, «Ήμερολόγιον Μεγάλης Ελλάδος», 1934, σ. 481­510. — Γ ι ά ν ν η Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η , Το Ελληνικό Πανεπι­

στήμιο, «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1802­1814.

— 345 —

τής τετραετούς φοιτήσεως δέν ωφελούν σέ τίποτε* προτείνεται να γίνονται εξετάσεις στο τέλος κάθε χρονιάς* δέν υπάρχουν τυπωμένα συγγράμματα των καθηγητών, έτσι είναι υποχρεωμένοι οί φοιτητές να κρατοϋν σημειώ­

σεις, πού αποδεικνύονται κάποτε επισφαλείς* απαιτείται σπουδή σωρείας φιλολογικών μαθημάτων για τους φοιτητές της ιατρικής και της νομικής, κατάσταση απαράδεκτη, πού δέν βρίσκει κανείς δμοιά της σέ άλλο πανεπι­

στήμιο* μια τέτοια απαίτηση καθίστα αδύνατες τις διδακτορικές εξετάσεις τών παραπάνω φοιτητών δέν διδάσκονται αναγκαία μαθήματα στη Νομική (δπως ή Εγκυκλοπαίδεια του Δικαίου καί το Φυσικό Δίκαιο) καί στην 'Ια­

τρική (όπως ή Παθολογία και ή Κλινική)* να διοριστούν καί άλλοι καθη­

γητές1. Οί ελλείψεις είναι ιδιαίτερα αισθητές στην 'Ιατρική Σχολή. Έδώ δέν

υπάρχουν κατάλληλα εργαστήρια* ή μόρφωση πού προσφέρεται, περιορί­

ζεται μόνο στο θεωρητικό στάδιο2. Χαρακτηριστικά, μία εφημερίδα τής εποχής διερωτάτο: «Που ό Βοτανικός κήπος εις τήν Ελλάδα; Που Μου­

σεΐον τής 'Ανατομίας; Πού Άμφιθέατρον Χειρουργικόν; Πού Κλινική; Πού Μαιευτική; Πού εργαλεία; Πού Νοσοκομεία;»3. Έτσι δλοι αναγνωρίζουν ότι και πάλι όσοι θέλουν να σπουδάσουν κανονικά τήν ιατρική, οφείλουν, εφόσον τους τό επιτρέπει ή οικονομική τους κατάσταση, να καταφύγουν στα φώτα τών ξένων πανεπιστημίων.

Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι έχουμε μία αξιοσημείωτη άνοδο στον αριθμό τών φοιτητών του αθηναϊκού Πανεπιστημίου. Για παράδειγμα υπενθυμίζω ότι στην πρώτη ακαδημαϊκή χρονιά (1837­1838) οί φοιτητές ανέρχονταν στους 52* στα 1849­1850 έφταναν τους 1344. 'Υπάρχουν τήν ίδια εποχή Έλληνες φοιτητές στα πανεπιστήμια τής Ευρώπης, καί, αν ναί, πόσοι είναι; 'Επανέρχομαι έτσι στο πρόβλημα πού είχα θέσει λίγο πιο πάνω.

Έρευνες στα αρχεία τών ευρωπαϊκών πανεπιστημίων για τον προσδιο­

ρισμό τών Ελλήνων φοιτητών σ' αυτά, δέν έχουν γίνει. Διαθέτουμε πάντως τή μαρτυρία ότι στα 1843 οί Έλληνες άπό τό ελεύθερο ελληνικό κράτος πού φοιτούσαν σέ γερμανικά μόνο πανεπιστήμια ξεπερνούσαν τους 50*

1. Βλ. το φυλλάδιο πού εκδόθηκε μέ τίτλο: «Περί τής καταστάσεως τοϋ Πανεπιστη­

μίου τής Ελλάδος, υπό τίνων φοιτητών», έν 'Αθήναις τή 29 Ιανουαρίου 1849, 8°, σσ. 16. 2. Ν. Α. Π ε τ σ ά λ η , 'Ιατρική Σχολή, «Νέα Εστία» 22(1937), σ. 1781. 3. Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η, ό. π., «Νέα Εστία» 22 (1937), σ. 1816, όπου απόσπασμα από

τήν εφημερίδα «Ό Σωτήρ» (τής 24.2.1838). 4. Τα κ α τ ά τ ή ν έ β δ ο μ η κ ο σ τ ή ν π έ μ π τ η ν ά μ φ ι ε τ η ρ ί δ α τ ή ς

ι δ ρ ύ σ ε ω ς τ ο ϋ ' Ε θ ν ι κ ο ύ Π α ν ε π ι σ τ η μ ί ο υ (1837­1912), έν'Αθήναις 1912, σ. 366. Πρβλ. καί Ά ρ ι σ τ . Σ κ α ρ π α λ έ ζ ο υ , Άπό τήν ίστορίαν τοϋ Πανεπιστη­

μίου 'Αθηνών, σ. 181.

­ 3 4 6 —

άλλη πληροφορία μας βεβαιώνει ότι οί "Ελληνες φοιτητές του εξωτερικού στα 1892 έφταναν στον (υπερβολικό μάλλον) αριθμό τών 13.503.χ

Είναι σαφές ότι οί "Ελληνες συνέχισαν, και μετά τη λειτουργία του αθηναϊκού Πανεπιστημίου, να φοιτούν στα ευρωπαϊκά ανώτατα ίδρύματα. Βασικά, ή διαπίστωση αύτη είναι αναμφισβήτητη γιά όσους επιθυμούσαν να προχωρήσουν σέ ευρύτερες, μεταπτυχιακές, σπουδές, άφοϋ και τότε και τώρα ακόμη (σέ αρκετές πανεπιστημιακές Σχολές) δέν προσφέρονται τέτοιου είδους σπουδές στην Ελλάδα. Άλλα και για τις πρώτες πανεπιστημιακές σπουδές οί οικονομικά εύρωστότεροι ή όσοι εξασφάλιζαν κάποια υποτροφία ή επίσης όσοι προέρχονταν άπο τις πολυάριθμες ελληνικές παροικίες του εξωτερικού προτιμοϋσαν το ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο.

Και σήμερα άλλωστε παραμένει — σέ μειωμένη ενταση(;) — ή πεποίθη­

ση ότι πιο καταρτισμένος είναι ό κάτοχος πτυχίου ή διδακτορικού διπλώ­

ματος ξένου πανεπιστημίου. Στην αντίληψη αυτή συμβάλλει βέβαια και ή μακραίωνη παράδοση και άρτια οργάνωση τών ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, άλλα και οί ελλείψεις του αθηναϊκού Πανεπιστημίου, στα πρώτα, όπως είδαμε, χρόνια του, καθώς και ή λαϊκή πίστη και ό γενικός σεβασμός προς τον Έλληνα πού μορφώθηκε στην Εσπερία.

1. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Τ σ ο υ κ α λ ά , Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ό κοινω­

νικός ρόλος τών εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830­1922), 'Αθήνα 1977, σ. 434.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ. ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΥ

Ο ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΦΑΑΟΝΙΑ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

Συμπληρώθηκαν δύο αιώνες άπό την εποχή, πού έπαψε ν' ακούεται ή φωνή του ηρωικού εθνομάρτυρα και ίσαπόστολου Κοσμά του Αιτωλού. Ό ζηλωτής εκείνος του ιεραποστολικού έργου είχε τάξει προορισμό της ζωής του τήν έθελοθυσία στον καλόν αγώνα για τή θρησκεία του, για το Έθνος του και τον πλησίον σε μια εποχή, πού ή θρησκεία είχε υποστεί εξουθενω­

τικό κλονισμό, το Έθνος σερνόταν στή δουλεία και ό πλησίον είχε πάψει να θεωρείται συνάνθρωπος.

Ό Κοσμάς ξεπερνώντας τή θεϊκή εντολή αγάπησε τον πλησίον περισ­

σότερο κι άπο τον εαυτό του και πρόσφερε τή ζωή του θυσία στο Θεό, στην πατρίδα και στο συνάνθρωπο. Μέ το κήρυγμα του επιδίωξε ν' αναζωογονήσει τις ηθικές δυνάμεις του Γένους, να ξαναζεστάνει τους εθνικούς πόθους τών σκλάβων και ν' απομακρύνει τον κίνδυνο τοϋ εξισλαμισμού και έκφραγκι­

σμοΰ, πού απειλούσε σοβαρά τήν ορθοδοξία και τό ελληνικό έθνος. Άλλα ό Κοσμάς δέν είχε μόνο τό πάθος της έθνικοθρησκευτικής του

αποστολής. Τό κήρυγμα του πήρε πλατύτερη ακτινοβολία. Σαν ταπεινός δούλος του Θεού έσκυψε μέ στοργή πάνω από τους φτωχούς και τους παρα­

δαρμένους, στα θύματα τών κάθε λογής εκμεταλλεύσεων, και αγωνίστηκε για τήν πνευματική και κοινωνική τους απολύτρωση.

Σέ μια άπό τις πολλές του περιοδείες επισκέφθηκε τήν Κεφαλονιά καί, όπως αναφέρει ό διαπρεπής ιστοριοδίφης Κωνσταντίνος Σάθας, «θερμοπα­

ρακαλούμενος ύπό τών σκλάβων Κεφαλλήνων παρέμεινεν επί πολύ εν τή νήσω»^). Επισκέφθηκε τήν Κεφαλονιά κατά τήν τελευταία περίοδο της

(1) Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Σ ά θ α , «Βιογραφία τών εν τοις Γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων άπο της καταλύσεως τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας (1453­1821)». Έν 'Αθήναις 1868, σελ. 489.

— 348 —

Ενετοκρατίας, όταν κυβερνούσε το νησί ή άνηθικότητα κι ή διαφθορά. Πότε ακριβώς ήρθε στο νησί; Αυτό εϊναι ëva σημείο αμφιλεγόμενο* πιθανό­

τερη όμως χρονολογία, πού επαληθεύεται από τα κείμενα, πρέπει να θεω­

ρηθεί ή 13η Ιουνίου 1777. Ένας άπό τους βιογράφους του Κοσμά, ό Φάνης Μιχαλόπουλος, στη­

ρίχθηκε στους επισκοπικούς καταλόγους της Κεφαλονιάς, δπου αναγράφε­

ται πώς ô ιεροκήρυκας παρέμεινε στο νησί «άπό τό 1770 μέχρι τό 1773».Άνα­

φέρει επίσης, «πώς επί αρκετά ετη κατά τήν τοπική παράδοση έζησε έκεΐ και μάλιστα παρέδιδε μαθήματα»(Χ). Μα οί κατάλογοι εκείνοι, όπως απο­

δεικνύεται, έχουν χρονολογίες λαθεμένες(2). "Αλλος βιογράφος, ακολουθώντας τις χρονολογίες των επισκοπικών

αρχείων, τοποθέτησε τον ερχομό του Κοσμά στην Κεφαλονιά κατά τα τέλη του 1770, «όταν ώς πρόσφυγας ζήτησε έκεΐ άσυλο»(3). Τή γνώμη του μάλιστα αυτή στήριξε και στον ιστορικό της Κεφαλονιάς 'Ηλία Τσιτσέλη, ό όποιος όμως στο βιογραφικό του σημείωμα για τον Κοσμά δεν καθορίζει με σα­

φήνεια τον χρόνο. Καθώς αναφέρει: «Τό έτος της διατριβής του ίεροκήρυκος εν Κεφαλληνία αναφέρεται διαφόρως, 1770 (έν καταλόγω αρχιερέων Κε­

φαλληνίας), 1776, 1779». Πάντως, καθώς πιστεύει, ό ιεραπόστολος βρισκό­

ταν στο νησί κατά τό 1777, όπως εξάγεται άπό τήν επιστολή του προς τον αρχιερατικό επίτροπο Κλαδα(4).

Διαφορετική είναι ή γνώμη άλλου ιστορικού της Κεφαλονιας, του 'Ιωάννου Λοβέρδου­Κωστή. Κατά τήν άποψη του «ενώ ό αρχιεπίσκοπος (Κεφαλληνίας) Σωφρόνιος Κουτούβαλης τω 1776 έπεσκέπτετο τήν Ζάκυν­

θον, άφίκετο έξ "Αθωνος ό αναχωρητής ιερομόναχος Κοσμάς, όστις θέλων

(1) Βλ. Φ ά ν η Μ ι χ α λ ο π ο ύ λ ο υ , «Κοσμάς ό Αιτωλός», 'Αθήναι 1969, σελ. 105.

(2) Στή «Συνοπτική 'Ιστορία τής Εκκλησίας της Νήσου Κεφαλληνίας», γραμμένη άπα τον πρωτοπρεσβύτερο και γραμματέα τής Μητροπόλεως Κεφαλληνίας ' Α ν δ ρ έ α Σ κ ι α δ α ρ έ σ η (Βλ. περιοδ. ΗΩΣ, αριθ. 58­60, 1962, σελ. 33), αναφέρεται: «Έπί τής αρχιερατείας του Σωφρονίου Κουτούβαλη άφίκετο εις Κεφαλληνίαν, περί τό 1759, ό ανα­

χωρητής ιερομόναχος Κοσμάς ό Αιτωλός (1714­1778), όστις, κηρύττων τάς ευαγγελικός αρχάς εις διάφορα μέρη τής νήσου, επέφερε τοιαύτην μεταβολήν ηθών μεταξύ των λαϊκών, ώστε πάντες ζητοΰντες άμοιβαίαν συγχώρησιν μετελάμβανον τών 'Αχράντων Μυστη­

ρίων...». Οί χρονολογίες όμως αυτές, πού, χωρίς αμφιβολία, έχουν στηριχθεί στους επι­

σκοπικούς καταλόγους, είναι λαθεμένες. 'Ακόμη και τό έτος τοϋ θανάτου του αναφέρεται 1778 αντί 1779.

(3) Βλ. Μ ά ρ κ ο υ Γ κ ι ό λ ι α , «Ό Κοσμάς ό Αιτωλός και ή εποχή του», 'Αθήνα 1972, σελ. 210.

(4) Βλ. Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , «Κεφαλληνιακά Σύμμικτα», τομ. Α', έν 'Αθήναις 1904, σελ. 271­274, όπου ή βιογραφία Κοσμά τοϋ Αιτωλού.

— 349 —

να κηρύξη εν Ζακύνθω παρεκωλύθη επί διαφόροις προφάσεσι ύποτοϋ Κου­

τούβαλη και αποπεμφθείς ήλθεν εις Κεφαλληνίαν, όπου ετυχεν εγκαρδίου δεξιώσεως»(1).

Άλλα και οί χρονολογίες αυτές επιδέχονται αμφισβήτηση. Ό ίδιος άλλωστε ό Μιχαλόπουλος αναφέρει (δ. π., σελ. 133) δτι σέ κάποιο χειρό­

γραφο σημείωμα αυτά είναι γραμμένα: «Κατά το 1777 έφάνη ένταΟθα, εν Κεφαλληνία, εις ξένος ιερεύς, Κοσμάς ονομαζόμενος, περιερχόμενος και κηρύσσων πανταχού εν άποστολικώ σχήματι* όθεν εκάλουν αυτόν πάντες Πάτερ Κοσμά».

Τή χρονολογία του 1770 απορρίπτει και ό καθηγητής Άπ. Βακαλόπου­

λος, ό όποιος στηρίχθηκε στην ημερομηνία της επιστολής του Κοσμά προς τον Κλαδά, για να προσδιορίσει τον ερχομό τοϋ Κοσμά στην Κεφαλονιά στις 13 'Ιουνίου 1777. Κατά τήν άποψη του «ή βιογραφία του Φ. Μιχαλό­

πουλου είναι γραμμένη μέ θερμή πνοή και φαντασία, άλλα υπάρχει σ' αυτή πολύ το υποκειμενικό στοιχεΐο»(2).

Πρέπει να θεωρηθεί αναμφισβήτητο ότι το 1770 είχε διακοπεί το ιερα­

ποστολικό έργο τοϋ Κοσμά έξ αιτίας των επαναστατικών κινημάτων, πού ξέσπασαν στον ελληνικό χώρο κατά τήν διάρκεια του Ρωσοτουρκικοϋ πολέ­

μου (1768­1774). Ή αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη Β'επιδίωξε τότε να πραγματοποιήσει τή διάνοιξη τοϋ δρόμου προς τή Μεσόγειο και μέ πράκτορες της ξεσήκωσε τον υπόδουλο Ελληνισμό σ' επανάσταση (Όρλωφικά, 1770).

Μέσα στις ψυχές των σκλάβων Ελλήνων αναθερμάνθηκε τότε ή πίστη, πώς έφτασε ή ώρα για ν ' αληθέψουν οί χρησμοί του Άγαθάγγελου και να λευτερωθεί το Γένος. 'Ακόμη κι ό Ελληνισμός της Επτανήσου έτρεξε να προσφέρει τή βοήθεια του.(3).

(1) «Ιστορία της Νήσου Κεφαλληνίας», δοκίμιον συγγραφέν ίταλιστί υπό ' Ι ω ά ν ­

ν ο υ Π. Λ ο β έ ρ δ ο υ Κ ω σ τ ή , έξελληνισθέν υπό Παύλου Κων. Γρατσιάτου, Κεφαλληνία 1888, σελ. 170.

(2) Βλ. ' Α π ο σ τ ό λ ο υ Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , «Ιστορία τοΰ Νέου Ελληνισμού» τομ. Δ', Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 363 και 434. Ή βιογραφία τοϋ Κοσμά περιλαμβάνεται στις σελ. 363­371 και 431­443. Κατά τήν άποψη του ό Κοσμάς δεν ήρθε στην Κεφαλονιά σαν πρόσφυγας τό 1770, άλλα, «όπως υστέρα άπό κάθε περιοδεία του, θα αποσύρθηκε τή χρονιά εκείνη για μόνωση και μελέτη στο "Αγιον Όρος».

(3) Στην περίπτωση εκείνη 2.000 Ζακυνθινοί «μέ πρωτόγονα τα μέσα» έφτασαν στην 'Ηλεία και 3.000 Κεφαλονίτες, μέ αρχηγούς τό Σπυρίδωνα, 'Ιωάννη καί Νικόλαο Μεταξά, αγωνίστηκαν στην Πελοπόννησο. Καθώς αναφέρει ό ' Η λ ί α ς Τ σ ι τ σ έ λ η ς, ό. π., σελ. 429, «ό Νικόλαος έπανελθών εις Κεφαλληνίαν συνελήφθη καί κατεδικάσθη, οί δέ αδελφοί του κατέφυγαν είς Ρωσίαν άνελθόντες εις υψηλά αξιώματα». "Οσους γύρισαν στην Κεφαλονιά «τους περίμεναν οί διωγμοί των Βενετών». Βλ. σχετικά καί «Ίστορίαν του Έλ­

— 350 —

Άλλα τα επαναστατικά εκείνα κινήματα πνίγηκαν στο αίμα τους. Τρο­

μοκρατημένοι οί πληθυσμοί άφησαν τα χωριά τους καί ζήτησαν άλλου κα­

ταφύγιο. «Κατά τη διάρκεια των Όρλωφικών καί της παραμονής τοϋ ρω­

σικού στόλου στο Αιγαίο (1770­1774) πολλοί "Ελληνες τής Πελοποννήσου, άλλα καί άλλων περιοχών... βρήκαν καταφύγιο καί στα νησιά τοϋ 'Ιονίου, άλλα ιδίως τοϋ ελεύθερου Αιγαίου»^1)

Ή φθορά εκείνη των ελληνικών πληθυσμών σημείωσε κάποια ανακοπή με τή συνθήκη τοϋ Κιουτσούκ Καϊναρτζή ('Ιούλιος 1774), πού αποτελεί σημαντικό σταθμό για τή νεώτερη Ευρωπαϊκή Τστορία.(2)

Με τήν αμνηστία, πού δόθηκε τότε, ξαλάφρωσε το ελληνικό στοιχείο, μολονότι «αί έπαγγελίαι του καπουδάν πασά, δια τών οποίων ήμνηστεύοντο πάντες ανεξαιρέτως οί ραγιάδες τών νήσων τής Άσπρης Θαλάσσης, Μο­

ραΐται καί το άλλο γένος, πταΐσται καί άπταιστοι, εις ουδέν 'ίσχυσαν. Ό διωγμός του κλήρου καί τοϋ λαοΰ... ύπήρξεν ετι δεινότερος καί αί βαρεΐαι φορολογίαι, αί αίχμαλωσίαι καί έξωμοσίαι έξηκολούθησαν επί πολλά έτη μετά τήν είρήνην... Τα λείψανα τών Αλβανών τής Πελοποννήσου καί οί λοιποί εν τή Στέρεα Αλβανοί λησταί καί φονεις έξηκολούθησαν μετά τών Τούρκων το θλιβερόν έργον των έπισωρεύοντες εις τους προς βορραν του Ίσθμοΰ χριστιανούς άπαραμυθήτους συμφοράς»(3)

Άπό τήν εποχή εκείνη οί ρωσικές βλέψεις στράφηκαν προς τήν Επτά­

νησο, τις ενετικές κτήσεις στην Ήπειρο καί μάλιστα στην Πρέβεζα καί τήν Πάργα. Άλλα καί για τό ελληνικό στοιχείο, μάλιστα τής διασποράς, νέοι εμπορικοί δρόμοι ανοίχτηκαν. Τα ελληνικά καράβια με τό προνόμιο, πού δόθηκε άπό τή συνθήκη, διέσχιζαν τις θάλασσες με ρωσική σημαία.

Αποτέλεσμα τής εμπορικής ανάπτυξης καί τοϋ πλουτισμού ήταν ή γορ­

γή πολιτιστική ανάπτυξη. Οί πληγές επουλώθηκαν καί πολλαπλασιάσθηκαν

ληνικοϋ Έθνους», Εκδοτικής 'Αθηνών, τομ. ΙΑ', σελ. 81 καί Ά π ό σ τ ο λ ο ν Β α κ α ­λ ό π ο υ λ ο ν, ο. π., σελ. 390.

(1) Βλ. Ά π ό σ τ. Β ακ α λ ό π ου λ ο ν, ο. π., σελ. 444. Τοϋ Ιδιου «Πηγές τής Ιστορίας τοϋ Νέου Έλληνισμοϋ», τομ. Β', Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 277. 'Επίσης «Ίστορίαν τοϋ Έλλην. Έθνους», ο. π., σελ. 124.

(2) Κατά τον Ιστορικό Φίνλεϋ: «Ή αξιομνημόνευτη αυτή συνθήκη ταπείνωσε τήν φιλοτιμία τών Σουλτάνων, έσπασε τή δύναμη τής 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καί εγκαι­

νίασε τήν ηθική επιρροή τής Ρωσίας, πού άπό δώ κι εμπρός θεωροΰσαν το Ρώσο ηγεμόνα σα νόμιμο προστάτη, αν όχι νόμιμο αυτοκράτορα τών 'Ορθοδόξων». Βλ. καί Γ ε ω ρ γ ί ο υ Φ ί ν λ ε ϋ «'Ιστορία τής Φραγκοκρατίας καί Ενετοκρατίας στην Ελλάδα» (Πρόλογος καί σχόλια Τ ά σ ο υ Β ο υ ρ ν ά ) , 'Αθήνα 1958 σ. 314. Βλ. επίσης και Ά π. Β α κ α­

λ ό π ο υ λ ο ν, ό. π., σ. 420. (3) Βλ. Έ μ μ. Γ. Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , «Ή επαναστατική κίνησις τών Ελλήνων κατά

τον δεύτερον έπί Αικατερίνης Β' Ρωσοτουρκικον πόλεμον», 'Αθήναι 1959, σελ. 37 καί 47.

— 351 —

τά ελληνικά σχολεία και μέχρι τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, «ενώ συχνά χορηγούνται σημαντικά ποσά και για την ενίσχυση των σχολείων, πού βρί­

σκονταν στον ελληνικό χώρο...«Ο Ειδικότερα για τη νεώτερη Ελλάδα ή συνθήκη εκείνη μπορεί να θεωρη­

θεί σαν αφετηρία για τή διαμόρφωση της αστικής τάξεως και τή νεοελλη­

νική αναγέννηση. Με τήν εποχή αυτή συμπίπτει και ή αναζωπύρωση της ιεραποστολικής

δραστηριότητας του Κοσμά. Οί περιοδείες του, πού είχαν αρχίσει άπό το 1759, συνεχίζονται τώρα με ανανεωμένο το ζήλο.

Πριν όμως γίνει λόγος για τις περιοδείες του Πατροκοσμά, θα πρέπει θα πρέπει να δοθούν τά απαραίτητα βιογραφικά του στοιχεία, για να ολοκλη­

ρωθεί ή προσωπικότητα του μεγάλου εκείνου έθναπόστολου.(2). Τό 1714 γεννήθηκε ό Κοσμάς στο Μεγάλο Δέντρο,(3) χωριό της Τρι­

χωνίδας, από πατέρα Ηπειρώτη. Σε ηλικία 8 χρόνων γνώρισε τον πρώτο του δάσκαλο Γεράσιμο Λύτσικα. Τά παιδικά του χρόνια τά έζησε μέσα στο άσφυ­ ' κτικό περιβάλλον, πού δημιουργούσαν οί αυθαιρεσίες τών Τούρκων, οί εγκληματικοί καταδιωγμοί τών 'Αλβανών, «οί επιδρομές στα παράλια τών Βενετών και τών κουρσάρων» και οί καταπιέσεις τής φεουδαλικής αριστο­

κρατίας τών κοτζαμπάσηδων. Και όμως! Μέσα στή βασανισμένη εκείνη πε­

ριοχή, μέσα στην επιδείνωση τοϋ εξισλαμισμού και τής έξωμοσίας διατη­

ρήθηκε ό σπινθήρας τής ελπίδας και δεν έσβησε ή προσδοκία για τήν ανά­

σταση τοΰ Γένους. "Ανθρωποι απλοί, δάσκαλοι τοΰ Γένους και νεομάρτυρες, ίδρυσαν σχολειά και έταξαν προορισμό τους τό ξύπνημα τών σκλάβων και τήν επιστροφή στην ελληνοχριστιανική παράδοση.

Σε ηλικία 18 χρόνων είχε τήν ευκαιρία ό Κοσμάς να συνεχίσει τις σπου­

δές του. Φοίτησε στην περιώνυμη Σχολή τών Βραγγιανών, στα "Αγραφα.

(1) Βλ. Ά π. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ν, ο. π., σελ. 260. (2) Άφθονες είναι οί βιογραφίες τοϋ Κοσμά τοϋ Αίτωλοΰ, πού έχουν δημοσιευθεί

σέ βιβλία και περιοδικά. 'Υπάρχουν επίσης καί μυθιστορηματικές βιογραφίες, όπως εκείνη τοΰ Κ ώ σ τ α Σ α ρ δ έ λ η , «Ό "Αγιος τών σκλάβων» και τοΰ ίδιου «Το συναξάρι τοϋ Γένους» (β' έκδοση, σελ. 209). Έκεΐ βιογραφείται επίσης και ό αδελφός τοΰ Κοσμά Χρύ­

σανθος ό Αιτωλός. Πλήρη «Βιβλιογραφία Κοσμά Αίτωλοΰ» βλ. στο Μ. Γ κ ι ό λ ι α, ο. π., σελ. 447­472.

(3) Στο βιβλίο τοΰ Δ η μ ή τ ρ η Φ ω τ ι ά δ η «Ή Έπανάστασις τοΰ Εικοσιένα», τομ. Α', 'Αθήναι 1971, σελ. 104, όπου το κεφάλαιο το αφιερωμένο στον Κοσμά, αναφέρε­

ται ότι «γεννήθηκε στο χωριό Ταξιάρχης τής επαρχίας 'Απόκουρου τής Αιτωλίας». Ό ίδιος ô Κοσμάς στην Α' Διδαχή αναφέρει: «Ή πατρίδα μου ή ψεύτικη, ή γήινος καί ματαία είναι άπό τήν έπαρχίαν Άπόκουρο». Στην ίδια Διδαχή υπάρχουν καί άλλα βιογραφικά στοιχεία του.

­ 3 5 2 —

"Υστερα έγινε «υποδιδάσκαλος» στη Λομποτίνα. Κατά το Σάθα «φλεγόμενος ύπό έρωτος μαθήσεως μετέβη μετ' άλλων Αιτωλών εις το 'Αγιώνυμον Όρος», δπου φοίτησε στην Άθωνιάδα Σχολή. Έκεΐ πλάτυνε τις γνώσεις του και φώτισε τή σκέψη του άπό τή διδαχή του Ευγενίου Βουλγάρεως (1716­1806). Κι όταν το 1758 διαλύθηκε ή Σχολή, «μετέβη εις τήν μονή ν Φιλόθεου το μοναχικόν ύπενδύς τριβώνιον»^1) Άπό τότε άφησε τό κοσμικό του όνομα Κώνστας και πήρε τό όνομα Κοσμάς.

'Αλλά ή καλογηρική ζωή κι ό απόμερος ασκητισμός δεν ικανοποιούσαν τό νεαρό μοναχό. "Αλλες ανησυχίες φώλιαζαν στην ψυχή του. Τον καλούσε ή φωνή των προδρόμων, πού τό κήρυγμα τους είχε ακουστεί στην επαρχία του. Ένοιωθε σαν χρέος βαρύ τό έργο τό ιεραποστολικό. 'Αντηχούσε ακόμη ή φωνή του χωριανού του δασκάλου του Γένους Γιαννούλη Ευγένιου του Αιτωλού (1597­1682) και του επίσης χωριανού του και μαθητή τοΰ Ευγένιου 'Αναστασίου τοΰ Γόρδιου (1654­1729), πού είχε κηρύξει ότι «σαν μορ­

φωθή τό Γένος, θάρθη γρήγορα ή Λευτεριά», ότι «εκείνοι πού έσπούδασαν έχουν υποχρέωση να διδάσκουν τό λαό, πού ζή μέσα στην αμάθεια και τή βαρβαρότητα», και ότι «έχουν βαρύ χρέος οί διαβασμένοι να σπείρουν τό λόγο τοϋ Θεού, τό μοναδικό αυτό φως, στις ψυχές των Ελλήνων, πού υπο­

φέρουν άπό τήν τρομερή πείνα και τήν αφόρητη δίψα».(2) "Ήταν ακόμη ζωντανός ό λόγος «ό ζωηρός και συχνά τραχύς», τοϋ Νε­

κταρίου Τέρπου, πού κατά τίς τρεις πρώτες δεκαετίες τοΰ 18ου αϊ. κινήθηκε δραστήρια άπό τα Τρίκαλα ως τήν 'Αλβανία, για να συγκρατήσει στην πίστη τους Βορειοηπειρώτες και τους 'Αλβανούς και ν' αποσοβήσει τον κίνδυνο της έξωμοσίας.(3)

"Ετσι είδε ό Κοσμάς και τό δικό του προορισμό. Ένοιωσε σαν προ­

δοσία τον εγωιστικό άναχωρητισμό με μοναδική επιδίωξη τή σωτηρία της ψυχής του. Είναι αξιοπρόσεκτη ή ομολογία του στην Πρώτη Διδαχή: «Μελε­

τώντας τό Άγιον και Ιερόν Εύαγγέλιον εύρον μέσα πολλά και διάφορα νοή­

ματα, τα οποία είναι όλα μαργαριτάρια, διαμάντια, θησαυρός, πλοΰτος, χαρά,

(1) Βλ. Κ ω ν. Σ ά θ α ν, ο. π., σελ. 487. Ό ίδιος ό Κοσμάς σέ Διδαχή του γράφει: «Έκάθησα εις το "Αγιον "Ορος δέκα επτά χρόνια και έκλαια δια τάς αμαρτίας μου».

(2) Βλ. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Γ. Μ α κ ρ υ κ ώ σ τ α , «Κοσμάς ό Αιτωλός», 'Αθή­

ναι 1977, σελ. 28. Βλ. επίσης και Κ ώ σ τ α Δ α φ ν ή, «Κοσμάς ό Αιτωλός, ό μεγάλος απόστολος τής αναγεννήσεως της ελληνικής έθνότητος», έφημ. «Ελευθερία», 19 'Ιουνίου 1964, σελ. 5.

(3) Τό βιβλίο τοϋ Τέρπου «Πίστις» είχε αλλεπάλληλες εκδόσεις μέχρι και τό 1818, αλλά, «επειδή έγραψε κατά των ιερέων και αρχιερέων των μή φυλαττόντων τό επάγγελμα αυτών, λέγουσι τινές δτι ήπείλησαν άφορισμόν προς τους αυτό άναγινώσκοντας, εί και βίβλος αρίστη». Βλ. «Ίστορίαν τοϋ Έλλην. "Εθνους» τομ. ΙΑ', σελ. 124.

— 353 —

ευφροσύνη, ζωή αιώνιος. Σιμά εις τά άλλα εύρον και τούτον τον λόγον. οπού λέγει ό Χριστός μας, πώς δεν πρέπει κανένας Χριστιανός, άντρας ή γυναίκα, να φροντίζη διά τον θάνατον του, μόνον πώς να σωθή, άλλα να φροντίζη και τους αδελφούς του να μη κολασθούν».

Ξεκίνησε, καθώς αναφέρεται στίς «Διδαχές», «χωρίς σακκούλα, χωρίς άλλο ράσο» άπ' αυτό πού φορούσε, για να μιλήσει στο χριστιανικό ποίμνιο σε γλώσσα απλή «διά τάς πιέσεις των αρχόντων και τήν ανάγκη της δικαιο­

σύνης και της χριστιανικής διοικήσεως», για νά μαστιγώσει «τους εκμεταλ­

λευόμενους τον λαόν, τους τυραννικούς, τους άδίκους»(Χ) "Εβλεπε ô Κοσμάς πώς το ποίμνιο εϊχε ανάγκη άπό ποιμένα, πού θα

θυσιαζόταν πρόθυμα «υπέρ τών προβάτων». Κάτω άπό τέτοιους λογισμούς πήρε τήν απόφαση νά συνεχίσει τήν παράδοση «τών οσίων, τών νεομαρτύ­

ρων και τών εκκλησιαστικών κηρύκων». 'Ακόμη και στις πιο απόμερες κι απολίτιστες γωνιές, της Δυτικής μά­

λιστα Ελλάδας, ακούστηκε το κήρυγμα του. Ή φωνή του έφτασε ώς τά μύχια τής ψυχής τών σκλάβων. Ή συγκίνηση κι ό ενθουσιασμός του είχαν αποφασιστική σημασία για το διαφωτισμό καί τήν άμυνα τής εθνότητας. «Διαισθάνθηκε τό αίτημα τής εποχής και τό μετουσίωσε σε έργο». Τό κή­

ρυγμα του ήταν τό προανάκρουσμα του συνθήματος, πού ό «'Ανώνυμος Έλ­

λην» έγραψε στο περίφημο βιβλίο του, τήν «Ελληνική Νομαρχία». «"Ας έξετάσωμεν τάς αιτίας οπού άποκαταστώσιν εύκολον τήν επανόρθωσιν τών Ελλήνων (ενν. τήν απελευθέρωση του Γένους). Πρώτη λοιπόν είναι ή προ­

χώρησις τοϋ Γένους μας εις τά μαθήματα». Καί τά «μαθήματα» θα φέρουν τήν πραγματοποίηση του ονείρου τής φυλής, πώς πρέπει νά στηριχθεί στίς δικές του δυνάμεις κι όχι στίς ύποπτες βοήθειες τών ξένων»(2).

Οί περιοδείες του αρχίζουν άπό τό 1759 καί με διακοπές συνεχίζονται για μια εικοσαετία, μέχρι τό θάνατο του. «Πολλά όμως σημεία τής ιστορίας του, όπως π. χ. ό αριθμός τών περιοδειών του, ή ακριβής πορεία του καθώς καί οί τόποι, όπου έδίδαξε, δεν είναι απόλυτα έξακριβωμένα»(3).

(1) Βλ. καί Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Κ ό κ κ ι ν ο υ «Ή Ελληνική Έπανάστασις», εκδοσις Γ', τομ. Α', 1956, σελ. 28, όπου προσθέτει ότι «εις τα ακροατήρια του αναμειγνύονται καί Τούρκοι, μαγευμένοι καί αυτοί»! Καί ό καθηγητής Σ. Π. Ζ ε ρ β ό ς στον πρόλογο του στο έργο τοϋ Δ η μ ή τ ρ η Σ ο ύ τ ζ ο υ «Οί Φιλέλληνες τών Βαλκανίων στην Επανά­

σταση τοϋ 21», 'Αθήνα 1976, σελ. 14, γράφει ότι «ό Κοσμάς εκφράζει το λαϊκό χριστιανι­

σμό, που είναι κοινωνικά προοδευτικώτερος άπό τή φιλοσοφία τής ανερχόμενης αστικής τάξης, το Διαφωτισμό...».

(2) Βλ. Ά. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ν, ό. π., σελ. 364 καί ' Α ν ω ν ύ μ ο υ τ ο ϋ Έ λ ­

λ η ν ό ς «Ελληνική Νομαρχία», έκδοση τρίτη, 'Αθήνα 1957, κείμενο, σχόλια, εισαγωγή Γ. Β α λ έ τ α , σελ. 207.

(3) Βλ. Ά π. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ν, δ. π., σελ. 367.

23

— 354 —

Ή π ρ ώ τ η π ε ρ ι ο δ ε ί α (1759) είχε αφετηρία την Κωνσταντι­

νούπολη, όπου τότε βρισκόταν ό αδελφός του Χρύσανθος και δίδασκε στην Πατριαρχική Σχολή. Άφοϋ εφοδιάσθηκε με έγγραφη άδεια του Πατριάρχη Σεραφείμ Β' (1760), «ήρξατο σπείρων τον σπόρον του Ευαγγελίου» με πρό­

γραμμα «να αφύπνιση συνειδήσεις βεβαρημένας..., να παρηγόρηση, να σπογ­

γίση δάκρυα, να άναπτρεώση το φρόνημα, να θερμάνη το συναίσθημα των πιστών, να σταματήση το κϋμα του εξισλαμισμού».(:)

Έπειτα άπό μια διακοπή (1763­1765) άρχισε τ ή δ ε ύ τ ε ρ η π ε ρ ι ο ­

δ ε ί α του (1765­1767), ή οποία όμως διακόπηκε άπό τά γεγονότα του Ρω­

σοτουρκικοϋ πολέμου. Κατά τήν περιοδεία αυτή κατευθύνθηκε στή Δυτική Στερεά Ελλάδα.

«Ή διδασκαλία του στην ύπαιθρο ξαναζωντάνευε βιβλικές σκηνές. Για τις χιλιάδες του κόσμου, πού τον άκουαν, ήταν ό προφήτης... Γρήγορα αρχί­

ζουν να τον λατρεύουν και να τον άγιοποιουν»(2). Έπειτα κατευθύνθηκε στο "Αγιον "Ορος.

Άπό το 1775 άρχισε ή τ ρ ί τ η π ε ρ ι ο δ ε ί α του. Εγκατέλειψε τή μόνωση στο "Αγιον "Ορος, γιατί ακοίμητος ήταν ό πόθος του νά συνεχίσει τήν αποστολή του. Κατά τον εύστοχο χαρακτηρισμό του Σάθα: « Ό πτωχός εκείνος δημοκράτης δέν άπέβλεψεν, ώς οί πολλοί, εις εφήμερου φιλοδοξίας όνειρα, αλλά τον σταυρόν έπόθει λαμβάνων επί τών ώμων νά εισχώρηση εις χώρας κατοικουμένας ύπό αδελφών, εις τάς όποιας ουδέποτε σπινθήρ τοϋ φωτός της παιδείας εΐχεν εισδύσει, ή δε αμάθεια είχεν εξαγριώσει και άπο­

βαρβαρώσει»(3) Κατευθύνθηκε πρώτα στην Κωνσταντινούπολη και ανανέωσε τήν άδεια

διδαχής άπό τό νέο πατριάρχη Σωφρόνιο Β'. Σύμφωνα με τήν εντολή του ξεκίνησε πρώτα για τά νησιά τοϋ Αιγαίου. Καθώς μας πληροφορεί ό ιστορι­

κός Παναγ. Άραβαντινός «ό πατριάρχης εκείνος εγνω νά άποστείλη τον σοφό ν τούτον κληρικόν εις απειλούμενα διαμερίσματα».(4) Στή Νάξο, όπου «ό καθολικισμός εϊχε ακόμη γερές ρίζες», συνάντησε τον αδελφό του Χρύ­

σανθο, πού «διηύθυνε τό σχολείο της μονής τοϋ Αγίου Γεωργίου ώς τό θάνατο του (1785)». Με τήν παρακίνηση του Χρύσανθου, τοϋ «ίσχυροϋ εκεί­

νου επίσης πνευματικού μαχητή», στράφηκε ή πορεία του στή Δυτική Ελ­

λάδα, «όπου ή παρουσία του ήταν αναγκαία, γιατί εκεί ή σκλαβιά, ή τυραννία

(1) Βλ. Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο υ Κ α ν τ ι ώ τ ο υ , ((Ό Άγιος Κοσμάς ό Αιτωλός», εκδοσις Γ', 'Αθήναι 1966, σελ. 34.

(2) Βλ. 'Απ. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ν, δ. π., σελ. 369. (3) Βλ. Κ ω ν. Σ ά θ α ν, δ. π., σελ. 488. (4) Βλ. Σ π υ ρ . Π. Ά ρ α β α ν τ ι ν ο ϋ , «'Ιστορία τοϋ 'Αλή Πασά Τεπελενλή»

(επί τή βάσει ανεκδότου έργου του Παναγ. Άραβαντινοϋ), έν Αθήναις 1895, σελ. 29.

— 355 —

και ή βαρβαρότητα είχαν εξαθλιώσει και εξαγριώσει τους πληθυσμούς»^1) Στην 'Αλβανία, καθώς γράφει ό Άραβαντινός, «ίκαναί ήδη οίκογένειαι ελ­

λείψει διδασκαλίας άπηρνοΰντο το πατρωον θρήσκευμα και το όλέθριον αυτών παράδειγμα εμιμοΰντο οι οικείοι αυτών και φίλοι». Και προσθέτει ό ιστορικός με κάποιο παράπονο: «'Εάν το σωτήριον τοϋτο μέτρον έλαμβάνετο υπό της Εκκλησίας συνεχώς, αποστελλομένων κληρικών οϊος ό Αιτωλός εκείνος, βεβαίως τά επί της ακμής κατόπιν του Άλή έξομόσαντα χωρία τής Λιαπουργιας θά ανήκον έτι και νυν εις τήν αυτήν ποίμνην»(2).

"Εχει υπολογισθεί ότι οι εξισλαμισμοί έκαμαν τέτοια θραύση στην "Ηπειρο, τή Μακεδονία και προ πάντων στην 'Αλβανία, ώστε «ό αριθμός τών χριστιανών από 550 χιλιάδες κατήντησε εις τον αριθμόν τών 50 χιλιά­

δων»(3). "Επειτα άπό μια διακοπή στο "Αγιον "Ορος άρχισε τήν τ έ τ α ρ τ η

π ε ρ ι ο δ ε ί α του. Πέρασε άπό τή Θεσσαλονίκη, τή Βέροια, τή Σιάτιστα, τά Βλαχοχώρια τής Πίνδου και του Γράμμου, τά Γρεβενά, τήν Καστοριά, τή Μοσχόπολη, τή Βόρειο "Ηπειρο και τήν 'Αλβανία.

Ουσία του κηρύγματος του ήταν «ό φωτισμός τοϋ Γένους» και σπουδαιό­

τερο μέσον για τήν πραγματοποίηση τοϋ φωτισμού θεωρούσε τήν ίδρυση σχολείων. Πρώτα σχολεία και ύστερα εκκλησιές! Αυτό ήταν το σύνθημα του. Δέν άφηνε ευκαιρία, πού να μήν τονίζει: «Πρέπει νά βοηθήτε πάντοτε τά σχολεΐον σας». «Νά σπουδάζετε τά παιδιά σας νά μαθαίνουν ελληνικά, διότι και ή 'Εκκλησία μας είναι εις τήν έλληνικήν και το γένος μας εΐναι έλληνι­

κόν». Χαρακτηριστικά τής επίμονης αυτής ιδέας του είναι αυτά πού διακήρυξε,

όταν επισκέφθηκε τή βενετοκρατούμενη Πάργα: «Ευλογημένοι Χριστιανοί! Αί πολλαί έκκλησίαι ούτε διατηρούν ούτε

ενισχύουν τήν πίστιν μας όσον και όπως πρέπει, εάν οί εις τον Θεόν πι­

στεύοντες δέν εϊναι φωτισμένοι ύπό παλαιών και νέων γραφών. Ή πίστις μας δέν έστερεώθη άπό αμαθείς αγίους, άλλα άπό σοφούς και πεπαιδευμέ­

νους αγίους... Λοιπόν, τέκνα μου Πάργιοι, φροντίσατε νά συστήσετε ανυπερθέτως σχο­

(1) Βλ. Ά π. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ν, ο. π., σελ. 432. (2) Βλ. Σ π. Π. Ά ρ α β α ν τ ι ν ό ν, ο. π., σελ. 29. (3) Βλ. Αύγ . Κ α ν τ ι ώ τ η ν, δ. π., σελ. 33. Ό Δ η μ. Τ σ ά κ ω ν α ς στα «Επτα­

νησιακά Γράμματα» (βλ. Δεκέμβριο 1950, σελ. 103­107, όπου «Ό Κοσμάς ό Αιτωλός στα Επτάνησα») γράφει ότι οί ίδιοι κάτοικοι ικέτευαν τους κατακτητές, για νά τους κάνουν Μωαμεθανούς· «παπάδες άλλαξοπιστοϋσαν και γενικά εκατοντάδες χιλιάδων ελληνικού πληθυσμού αφομοιώνονταν μέ το μουσουλμανικό κόσμο».

— 356 —

λεΐον έλληνικόν, δι' οδ θά γνωρίσωσι τα τέκνα σας όσα εσείς αγνοείτε»^1) Σε μια «Διδαχή»(2) του τονίζει: «Πρέπει να στερεώνετε σχολεία ελληνι­

κά να φωτίζωνται οι άνθρωποι, διότι διαβάζοντας τά ελληνικά ηύρα οπού λαμπρύνουν καί φωτίζουν τον νουν του μαθητού άνθρωπου* καθώς φωτίζει ό ήλιος την γήν, δταν είναι ξαστεριά, και βλέπουν τά μάτια μακριά, έτσι βλέπει καί ό νους τά μέλλοντα. Άπεικάζουν όλα τά καλά καί τά κακά, φυλά­

γονται από κάθε λογής κακόν καί άμαρτίαν, διότι το σχολεΐον ανοίγει την έκκλησίαν, μανθάνομεν τί είναι ό Θεός, τί εϊναι 'Αγία Τριάς, τί είναι ο "Αγ­

γελος, τί είναι ή αρετή, τί είναι οί δαίμονες, τί εϊναι κόλασις. Τά πάντα άπο το σχολεΐον τά μανθάνομεν».

Καί σ' άλλη περίπτωση υπογράμμισε: «Τά γράμματα εϊναι στολίδι του άνθρωπου* καί μόνο με τή βοήθεια των γραμμάτων θά μπορέσετε να καλυτε­

ρέψετε τήν τύχη σας». Καί πρόσθεσε: «Οί άνθρωποι θά βρουν πολλά πρά­

γματα, πού ό νους δεν μπορεί ποτέ να φαντασθή...». Σε μια επιστολή προς τον αδελφό του Χρύσανθο, λίγο πριν άπό το θάνατο

του (2 Μαρτίου 1779), κάνοντας ενα είδος απολογισμού του έργου του, έγρα­

ψε: «"Εως τριάκοντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά έποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα, του Κυρίου συνεργοϋντος καί τον λόγον μου βεβαιοϋντος διά τίνων επακολουθησάντων σημείων... Δέκα χιλιάδες χριστια­

νοί με άγαπώσι καί ένας με μισεί. Χίλιοι Τούρκοι με άγαπώσι καί ένας όχι καί τόσον. Χιλιάδες Εβραίοι θέλουσι τον θάνατον μου καί ένας όχι»(3).

Αυτό το στόχο έθεσε ό θεόπνευστος λαϊκός απόστολος, πού μέ τήν απλή καί απέριττη γλώσσα τής αλήθειας «προσφέρει μια μοναδική περίπτωση κηρύγματος, όπου ή εκκλησιαστική ρητορεία εγκαταλείπει τή γραπτή επι­

(1) Βλ. Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν , ο. π., σελ. 129. Πρόκειται για «απόσπασμα Διδαχής, πού διέσωσε ό Χριστόφορος Περραιβός».

(2) Για τίς «Διδαχές» βλ. Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν , δ. π., σελ. 329­422 καί σελ. 427. Στη «Διδαχή» του πού βρίσκεται στο ΚοργιαλένειοΜουσεϊο τής Κεφαλονιάς, αναφέρεται πλη­

ρέστερα: «'Ωσάν θέλετε χαρίσετε καί ενα Σχολεΐον έδώ είς τήν χώραν σας να μανθάνουν τα παιδιά μας γράμματα, να ήξεύρουν που περπατούνε, καί τότε να τά εχωμεν να ζήσουν να προκόψουν. Άμή δέν είναι καλά όλοι σας να κάμετε ενα ρεφενέ νά βάλετε Επιτρόπους νά το κυβερνούν τό Σχολεΐον; Νά βάνουν Διδάσκαλον νά μαθαίνουν όλα τα παιδιά, καί πλούσια καί πτωχά, χωρίς νά πληρώνουν, διατί άπό τό Σχολεΐον μανθάνουν τό κατά δύ­

ναμιν, τί εϊναι Θεός...». (Βλ. καί περιοδ. «Νέα Εστία» 15 Μαΐου 1979, όπου Ν ι κ ο λ ά ο υ Δ. Τ ζ ο υ γ α ν ά τ ο υ «Ό Κοσμάς ό Αιτωλός καί ή ανέκδοτη Διδαχή του στή Βιβλιο­

θήκη τής Κεφαλονιας»). (3) Βλ. Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν , δ. π., σελ. 423. Ό Α. Κ α ν τ ι ω τ η ς, ό. π., σελ. 45

γράφει ότι «χάρις είς τάς ενεργείας του έκτίσθησαν 210 ελληνικά σχολεία ως καί 1100 άλλα κατώτερα άρχισαν νά λειτουργούν για ανάγνωση καί γραφή».

— 357 —

σημότητά της, για να γίνει προφορικός αυτοσχεδιασμός, πολιτική πράξη και άμεση ενέργεια πάνω στις μάζες»(1)

Ό «προφητικός» τόνος του, πού θυμίζει λαϊκό χρησμολόγιο, το ζων­

τανό ΰφος του, το διανθισμένο μέ απροσδόκητες παρομοιώσεις, είχε βαθύ­

τατη επίδραση στο πλήθος, πού παρακολουθούσε τα βήματα του. Το κήρυ­

γμα του για τήν αποφυγή του αμαρτήματος της αμάθειας και τήν ίδρυση τών σχολείων ήταν όπλο αποτελεσματικό για τήν εδραίωση της ελληνικής γλώσ­

σας «στους βλαχόφωνους και αλβανόφωνους πληθυσμούς της Ηπείρου». Έτσι ô απλοϊκός εκείνος ασκητής, «ο μειλίχιος και ειρηνικός, ό νομοταγής στην κοσμική και τήν εκκλησιαστική εξουσία», προβάλλει στην Ιστορία σαν άξιος Δάσκαλος του Γένους. Δίκαια έχει διατυπωθεί ό χαρακτηρισμός ότι «για τήν περίοδο αυτή εϊναι ο,τι περίπου για τήν επόμενη γενεά ο Ρή­

γας».(2)

Κατά τή διάρκεια της τέταρτης περιοδείας του ό Κοσμάς πέρασε άπό τήν Πρέβεζα στή Λευκάδα και άπό κει στις 13 'Ιουνίου 1777 αποβιβάσθηκε στην "Ασσο της Κεφαλονιας.(3)

'Αμέσως μετά τήν αποβίβαση του έστειλε επιστολή στον «αΐδεσιμώτα­

τον και έλλογιμώτατον μεγάλον οίκονόμον και άρχιδιδάσκαλον Γεώργιον Κλαδάν εις Κάστρον».

Ό Κλάδας σαν γενικός πρωτοσύγκελλος της Μητροπόλεως Κεφαλλη­

νίας και Ζακύνθου αναπλήρωνε τον αρχιεπίσκοπο Σωφρόνιο Κουτούβαλη, πού βρισκόταν τότε στή Ζάκυνθο. Στην επιστολή του εκείνη ανάμεσα στ' άλλα έγραφε: «Ευρίσκομαι εις το εύλογημένον νησίον και λαμβάνοντας τήν άδειαν... και του πρεβεδούρου εις "Ασσον, μοί έφάνη εΰλογον και νόμιμον το να αναφέρω και εις τήν πανοσιότητά σου και ζητώ άδειαν παρά σου, επειδή είσαι οικονόμος του άρχιερέως, και συμβουλήν, επειδή είσαι αδελφός και γέννημα και θρέμμα είς τον τόπον και ήξεύρεις τα πράγματα

(1) Βλ. «Ίστορίαν του Ελληνικού Έθνους», τόμ. ΙΑ', σελ. 303. (2) Βλ. καί «Ίστορίαν του Ελληνικού Έθνους», ο. π., σελ. 435. (3) Ή πληροφορία, ότι «ό Κοσμάς πριν ελθη είς Κεφαλληνίαν, εϊχεν έπισκεφθή

τήν Ζάκυνθον» (Βλ. Κ ω ν. Γ κ έ λ η «'Ιερά Μονή 'Αποστόλου 'Ανδρέου Κεφαλλη­

νίας», 'Αθήναι 1973, σελ. 120) δε φαίνεται πιθανή. 'Οφείλεται μάλλον στον ιστο­

ρικό τής Κεφαλονιάς 'Ιωάννη Π. Λοβέρδο Κωστή (ο. π., σελ. 170), άπό τον όποιο είναι παρμένη καί ή χρονολογία τοΰ 1776. Ό Λοβέρδος έγραψε: «Ένφ (ό δεσπότης Κου­

τούβαλης) τω 1776 έπεσκέπτετο τήν Ζάκυνθον, άφίκετο έκεϊ εξ "Αθωνος ό αναχωρητής ιερομόναχος Κοσμάς, όστις θέλων να κηρύξη εν Ζακύνθω παρεκωλύθη έπι διαφόροις προφάσεσιν υπό τοϋ Κουτούβαλη καί αποπεμφθείς ^λθεν είς Κεφαλληνίαν, όπου ετυχεν εγκαρδίου δεξιώσεως».

- 3 5 8 -

καλύτερα...». Υπογράφει: «Σος αδελφός εν Χριστώ Κοσμάς ιερομόναχος εύχομαι σε και δια σου πάντας τους χριστιανούς»^1)

Πριν όμως γίνει λόγος για την ιεραποστολική δραστηριότητα του Κο­

σμά στην Κεφαλονιά, ανάγκη να δοθεί το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής. Ή βενετοκρατία βρισκόταν στις τελευταίες δεκαετίες της υπάρ­

ξεως της. 'Εξαντλημένη και γερασμένη δεν ήταν πια για τήν Ευρώπη παρά ένας αναχρονισμός. Μετά από μια εικοσαετία (1797) ό Βοναπάρτης επρό­

κειτο να δώσει τή χαριστική βολή. "Οταν ή Βενετία εϊχε κατακτήσει τό νησί (1500 μ. Χ.), ô πληθυσμός

ήταν πολύ αραιός, μόλις 10.000 κάτοικοι, και ή γενική κατάσταση «άθλιω­

τάτη». Ή 'Ιθάκη ήταν σχεδόν ακατοίκητη! 'Από τις πρώτες φροντίδες τών Βενετών ήταν ή προσπάθεια για τήν εγκατάσταση πληθυσμών.(2)

'Ενδιαφέρθηκε κυρίως ή Βενετία να έκγαταστήσει αγροτικές και στρα­

τιωτικές οικογένειες, «να προσελκύσει μάχιμους εποίκους», πού θ' αποτε­

λούσαν τον πυρήνα τών ενετικών πεζικών δυνάμεων. Στις στρατιωτικές αυτές οικογένειες δόθηκαν κτήματα, πού έμεναν χέρσα από τήν έλλειψη εργατικών χεριών, και άλλα διάφορα προνόμια. Καθώς σημειώνει ό ιστορικός της Κε­

φαλονιάς 'Ιωσήφ Πάρτς, στις στρατιωτικές αυτές οικογένειες οφείλεται ή ονομασία πολλών από τά χωριά της Κεφαλονιάς.(3)

'Αποτέλεσμα τών μετοικήσεων ήταν να ενισχυθεί ή φεουδαρχική αρι­

στοκρατία, πού χρησιμοποιούσε τό λαϊκό στοιχείο σαν δουλοπάροικους, άλλα και να δημιουργηθεί «ό ιδιόμορφος κεφαλονίτικος χαρακτήρας, γιατί διαπλάσθηκε από ζύμη ανθρώπων διαφορετικών άπό τών άλλων νησιών».

(1) Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν, ο. π., τ. Α', σελ. 432. Βλ. επίσης καί τ. Β' σελ. 82 και 139. Κατά τήν παράδοση ό Κοσμάς προφήτεψε, όταν συναντήθηκαν με τόν Κλάδα, ότι θα γινόταν αρχιεπίσκοπος.Ή προφητεία επαλήθευσε, όταν ό Κλάδας ήταν 78 χρόνων.

(2) Βλ. Κ ώ σ τ α Κ α ι ρ ο φ ύ λ α , «Ή Επτάνησος υπό τους Βενετούς», 'Αθήναι 1942, σελ. 24 καί 27. 'Εκεί αναφέρεται ότι «τόσον ή Κεφαλληνία όσον καί ή Ζάκυνθος εϊχον ύποστή μεγίστη ν μείωσιν του πληθυσμού είτε λόγω τών σφαγών είτε λόγω άνδραπο­

δισμοΰ καί φυγής τών κατοίκων εις τήν άντιπέραν Πελοπόννησον. Δια τοϋτο ή Βενετική Γερουσία... έσπευσε να δημοσίευση προκήρυξιν, δια της οποίας έκαλοϋντο πάντες οί επι­

θυμούντες να εγκατασταθούν, όπως μεταβούν εκεί, με τήν ύπόσχεσιν, ότι θά τους έδίδοντο άρκεταί γαΐαι καί πάσα συνδρομή προς εύημερίαν των. Καί πράγματι έσπευσαν έκ ποικί­

λων μερών τής Ελλάδος,κυρίως όμως έκ Πελοποννήσου». (3) Για τις μετοικεσίες αγροτικών καί στρατιωτικών οικογενειών (Stradioti ή Estra­

diols) βλ. καί Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Ζ α κ υ θ η ν ο ϋ «Ή Τουρκοκρατία», 'Αθήναι 1957, σελ. 63­64. Ιδιαίτερα για τις μετοικήσεις «'Αλβανών ώς στρατιωτών κατά τήν 15ην εκα­

τονταετηρίδα» καί τις αρβανίτικες τοπωνυμίες βλ. ' Α ν τ ω ν ί ο υ Μ η λ α ρ ά κ η «Γεω­

γραφία τοϋ Νομοϋ Κεφαλληνίας»,Άθήνησιν 1890, σελ. 32.Κατά TÒvWilliam Miller«'krco­

ρία τής Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα», 'Αθήνα 1960, σελ. 553 καί 620 «ό όρος stradioti προέρχεται έκ τοϋ strada, διότι ήταν διαρκώς στο δρόμο­στράτα καί δεν είχαν σπίτια».

­ 3 5 9 —

Στα τελευταία χρόνια της βενετοκρατίας οί μετοικήσεις έγιναν πυκνό­

τερες, γιατί ή Βενετία αναγκαζόταν νά εκκενώνει τις βενετοκρατούμενες περιοχές του ελλαδικού χώρου. «Τότε συνέρρευσε πλήθος λαοϋ. Και μόνον εκ Κορώνης διεκομίσθησαν πλέον των δύο χιλιάδων»^1)

Χαρακτηριστικά τής εποχής ήταν ή σκοτεινή αμάθεια του λαοϋ, ή εκ­

μετάλλευση και ή διαφθορά, πού κατά κανόνα κορυφώνονται σέ περιόδους παρακμής. Καθώς παρατηρεί ό 'Ηλίας Τσιτσέλης, οί Βενετοί διοικητές των τελευταίων χρόνων τής βενετοκρατίας «ώς έπί το πλείστον ανήκον ε'ις πτω­

χεύσαντας οίκους... και έστέλλοντο εύσπλαγχνίας μάλλον ένεκα εις τάς νή­

σους... Οί των τελευταίων ετών άναιδώς έχρηματίζοντο καί κατεχρώντο τής εξουσίας αυτών..., τινές δέ τούτων και έτοκογλύφουν κατά την άναχώρησίν των συναποκομίζοντες ικανό ν χρήμα»(2)

'Από τους σπουδαιότερους στόχους τής πολιτικής των Βενετών ήταν ή λαϊκή αμάθεια καί ή προσπάθεια για τήν εξασθένιση τής πνευματικής καί θρησκευτικής επίδρασης τής 'Ορθοδοξίας καί τής ελληνικής γλώσσας. Ό έξιταλισμός τής αρχοντιάς καί ή έλλειψη σχολείων είχαν σαν αποτέλεσμα «νά υπάρχουν καί διανοούμενοι τής αρχοντικής τάξεως, πού αγνοούσαν τήν ελληνική γλώσσα»(3).

Τέτοια ήταν ή κατάσταση στα Επτάνησα όταν εμφανίστηκε ό Κοσμάς. 'Ιδιαίτερα στην Κεφαλονιά ή κατάσταση είχε επιδεινωθεί άπό τήν πρόσφατη συμφορά δύο μεγάλων καταστρεπτικών σεισμών του 1766 καί 1767. Οί σει­

σμόπληκτοι ζούσαν ακόμη κάτω άπό σκηνές. "Αλλοι βρέθηκαν στην ανάγ­

κη νά εγκαταλείψουν το νησί καί για τούτο ή Κεφαλονιά, σέ αντίθεση μέ τ' άλλα νησιά, κατά τήν περίοδο αυτή παρουσίασε σοβαρή πληθυσμιακή μείωση.(4) Καθώς γράφει ό Κων. Σάθας ό λαός ζούσε «ουχί δίκη ν εϊλωτος, άλλα δίκη ν καταδίκου, έστέναζεν ύπό τήν σιδηρδν του άρχοντολογίου πτέρ­

(1) Βλ. ' Ιωσήφ Πάρτς , «Κεφαλληνία και Ιθάκη», έν 'Αθήναις, 1896, σελ. 14. (2) Βλ. Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η «Κεφαλληνιακά Σύμμικτα», τ. Β', σελ. 529­531. (3) Βλ. καί Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν, δ. π., σ. 208. Για τον επτανησιακό πολιτισμό καί τις

ιδιομορφίες τής επτανησιακής ζωής βλ. καί Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ Κ α σ ι μ ά τ η «Περί επτανησιακού πολιτισμού», Πρακτικά Γ' Πανιονίου Συνεδρίου, τ. Α', 1967. σελ. 11.

(4) Για τους σεισμούς στην Κεφαλονιά, καί ειδικότερα για το σεισμό τοΰ 1767, βλ. 'Ηλ ία Τ σ ι τ σ έ λ η , ο. π., τ. Β', σ. 134. Έκεϊ αναφέρεται: «Ό σεισμός διήρκεσε 40 ημέρας· έτάφησαν υπό τα ερείπια 253, έκρημνίσθησαν ολαι σχεδόν αί έκκλησίαι». 'Ενώ το 1715 ό πληθυσμός τής Κεφαλονιάς ήταν 47.000 κάτοικοι, τώρα ήταν μόνο 21.659. Βλ. επίσης καί «,Ίστορίαν τοΰ Ελληνικού "Εθνους», ο. π., σελ. 213 καί Ί . Πάρτς , ο. π., σελ. 71.

­ 3 6 0 ­

ναν»,(χ) πού «τα κακοποιά στοιχεία και μπράβοι τών αρχόντων έδερναν, σκότωναν, άρπαζαν γυναίκες και κορίτσια για το δουλεμπόριο...»(2). Για την Κεφαλονιά προστέθηκε επίσης και ή απόγνωση της θεομηνίας.

Αυτόν τον κόσμο ανέλαβε να παρηγορήσει ô Κοσμάς. Τον πλησίασε με αγάπη. "Αρχισε τό κήρυγμα του ακολουθώντας τή γραμμή του λαϊκού χρι­

στιανισμού, του γνήσιου ιεραποστολικού έργου. Σύμφωνα με την αρχή του τόνισε πρώτα τήν ανάγκη «να μάθουν τα παιδιά γράμματα»(3). 'Ακολουθών­

τας έπειτα τή γραμμή του κοινωνικού του «πιστεύω» ζήτησε «τή δίκαιη δια­

νομή τών αγαθών και βαρών, μίλησε για ισότητα δικαιωμάτων, για φιλαν­

θρωπία, ολιγάρκεια, κατάργηση πολυτέλειας, ίδρυση νοσοκομείων, περί­

θαλψη τών φτωχών και μόρφωση της κοινωνίας με ελληνική παιδεία».(4) Το κήρυγμα του ακούστηκε σ' ολόκληρο σχεδόν τό νησί. Στή βιογραφία

του Κοσμά ό Τσιτσέλης γράφει ότι, καθώς εξάγεται από έγγραφα καί παρα­

δόσεις, ό ιεραπόστολος δίδαξε στ' 'Αργοστόλι, Ληξούρι, Θηνιά, "Ασσο, Λει­

βαθώ, Τλάρους, Χαυδάτα, Κέρια, Πλαγιά, Κομητάτα, Κορωνή, Πυργί, Δεί­

λη νατα, Κουλουράτα, Γριζάτα, Κάστρο και στα μοναστήρια Άγρίλια και Θέματα. 'Αναφέρει επίσης ότι ό Κοσμάς κατά τό σύστημα του έστηνε ξύλι­

νους σταυρούς στον τόπο του κηρύγματος και σε υποσημείωση προσθέτει: «Τοιούτοι σταυροί έπάγησαν ό εν τοϊς λαχανοκήποις Δελλαπόρτα εν Λη­

ξουρίω τότε πλατεία, μετενεχθείς μετά ταϋτα καί τεθείς έν μικρώ κουβουκλίω υπό τό κωδωνοστάσιον του 'Αγίου Νικολάου τώνΜηνιατών. 'Επίσης ό έν οίκοπέδοις άλλοτε Άννίνου του Δημοτικού Ωρολογίου 'Αργοστολίου, ον μετέπειτα μετέφερον εις τον ναόν του Σωτήρος. Προ τών σταυρών τούτων ευσεβείς συμπολΐται τηροΰσιν ακοίμητους κανδήλας».(5)

(1) Βλ. Κ ω ν. Σ ά θ α, «Το έν Ζακύνθφ άρχοντολόγιον καί οί ποπολάροι», σελ. 8. (2) Βλ. Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν, δ. π., σελ. 205. Εκεί παραπέμπει στή Μ α ρ ι έ τ τ α

Μ ι ν ώ τ ο υ «Σελίδες Ζακυνθινής ιστορίας» ('Ιόνιος Ανθολογία», 1933, σελ. 5). Βλ. και Γ. Θ. Ζ ώ ρ α «Επτανησιακά μελετήματα», 'Αθήναι 1960, Α', σελ. 17.

(3) Βλ. Ά π. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ «Πηγές κλπ.», τομ. Β', σελ. 351. (4) Βλ. Δ η μ . Τ σ ά κ ω ν α ν , ο. π., σελ. 105. (5) Βλ. Ή λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η, δ. π., τ. Α', σελ. 271.Ό σταυρός του Σωτήρα, μητρό­

πολη τοϋ προσεισμικοΰ 'Αργοστολίου, σωζόταν μέχρι τό σεισμό τοϋ 1953 σε μικρό εικο­

νοστάσι στον εξωτερικό τοίχο. Ό βιογράφος του Κοσμά Φ ά ν η ς Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο ς (δ. π,, σ. 133) επικαλείται χειρόγραφο σημείωμα για να προσδιορίσει τή διαδρομή τοϋ Κοσμά. Καθώς αναφέρει: «Ό Κοσμάς τό πρώτον ήλθεν είς'Αργοστόλιον και έδίδαξεν εκεί τον λαόν άφήσας καί σταυρόν έν τω ναφ τής Μεταμορφώσεως τοϋ'Σωτήρος... 'Εντεύθεν μετέβη είς Θηναίαν, όπου έδίδαξεν ωσαύτως. 'Εκείθεν δέ, χωρίς να γνωρίζη τινά άπό τον δήμον τής "Ασσου, έμήνυσεν ώρισμένως να ύπάγη ό 'Αντώνιος Γκεντιλίνης, ό πλοίαρχος, μέ τό καΐκιόν του είς τό παράλιον τής Θηναίας "Αγία Κυριακή, δια να τόν μεταφέρη είς "Ασσον, όπερ καί έγένετο». Ή διαδρομή όμως αυτή, πού δίνει τό χειρόγραφο δέ φαίνεται

— 361 —

Οι πληροφορίες του Τσιτσέλη δεν είναι πλήρεις, γιατί δεν είναι πάντα κατορθωτό να συγκεντρώνει κανείς έγγραφα ή άλλα παραδοσιακά στοιχεία. Εντύπωση προκαλεί το ότι δεν αναφέρει πώς ό Κοσμάς επισκέφθηκε τη μονή της Νέας Ιερουσαλήμ στα Όμαλά, όπου ήταν θαμμένος ό "Αγιος Γερά­

σιμος πρίν άπο διακόσια χρόνια (15 Αυγούστου 1579) καί άπό το 1622 είχε ανακηρυχθεί άγιος. Καί όμως σώζεται ακόμη στα Φραγκάτα τοπική παρά­

δοση, ότι ό Κοσμάς επισκέφθηκε την περιοχή τους καί, στην απαίτηση των χωρικών να στήσει καί στο χωριό τους σταυρό, απάντησε με τοϋτα τα αινι­

γματικά λόγια, όπως τα έχει διασώσει ή τοπική παράδοση:

Καλό προικιό μου τάξατε, Καλό γαμπρό αποτάξετε!

Τί άλλο εννοούσε με τα παράξενα τοϋτα λόγια παρά πώς δεν έχουν ανάγ­

κη άπό άλλο σημάδι­φυλαχτό, άφοϋ έχουν κοντά τους τό σκήνωμα του Α ­

γίου; Δεν αναφέρει επίσης ό Τσιτσέλης τήν ύπαρξη δύο άλλων σταυρών, πού

σώζονται ακόμη καί σήμερα, εκείνου στα Φαρακλάτα καί του άλλου στην "Ασσο. Στα Φαρακλάτα ό σταυρός βρίσκεται καί τώρα στην παλιά του θέση στην Βαγγελίστρα μισοκατεστραμμένος άπό τή φωτιά.(Χ)

Στην "Ασσο ό σταυρός βρίσκεται στην παλιά μητρόπολη, στην Πανα­

γία στο Περιβόλι,(2) πάνω στο δεσποτικό στασίδι. Διατηρείται σε άριστη κατάσταση, γιατί κατά τήν παράδοση ένας καλλιτέχνης Γιαννουλάτος τον είχε διακοσμήσει με κορνίζα μεταλλική καί τοποθέτησε μάλιστα καί πλάκα μεταλλική με χρονολογία 1778.(3)

Δεν αναφέρει επίσης ό Τσιτσέλης ενα πέτρινο κουβούκλιο, πού ήταν χτισμένο στο Κάστρο (Φρούριο του Αγίου Γεωργίου), απέναντι άπό τό καμ­

παναριό της Βαγγελίστρας. «Έπ' αύτοϋ έκήρυξεν ό Κοσμάς ό Αιτωλός. Τό πυλωτόν αυτό στέγαστρον, τό όποιον έσεβάσθησαν οι τελευταίοι σεισμοί, κατηδαφίσθη όμως δυστυχώς άνευ λόγου».(4)

πιθανή. Το πιθανότερο είναι ότι στην αρχή αποβιβάστηκε στην "Ασσο, όπου καί γνώρισε τον Γκεντιλίνη, πιστό συνοδό στις περιοδείες.

(1) Στο χωριό σώζεται ακόμη ή παράδοση, πώς ό Κοσμάς είχε συστήσει: «Νά είναι αναμμένα τέσσερα καντήλια εκκλησιών, στο καμπαναριό της 'Αγίας Παρασκευής, στον "Α η Θανάση, στον "Αη Γιώργη καί στή Βαγγελίστρα, σχηματίζοντας έτσι ενα σταυρό. "Οσο θα είναι αναμμένα τα καντήλια τίποτε δέν θα πάθει τό χωριό»!

(2) Ή εκκλησιά υπάρχει καί τώρα πρόχειρα επισκευασμένη στο κέντρο τοϋ χωριοϋ. (3) Τό κομψοτέχνημα αυτό είναι άγνωστο στην επίσημη Εκκλησία της Κεφαλονιας.

Με τή συμπλήρωση 200 χρόνων άπό τό θάνατο τοϋ Κοσμά, σε διάλεξη πού έκαμα στ' 'Αργοστόλι, φρόντισα νά διακομισθεΐ ό σταυρός καί νά παρουσιασθεί στο κοινό.

(4) Βλ. Ν ι κ ο λ ά ο υ Φ ω κ α ­ Κ ο σ μ ε τ ά τ ο υ «Τό Κάστρο Αγίου Γεωργίου

­ 3 6 2 —

Ένα άλλο κουβούκλιο ­ προσκυνητάρι σωζόταν στην Πεσσάδα, στή θέση Σκαλιά, όπου κατά την παράδοση δίδαξε ό Κοσμάς. Σήμερα δέν υπάρ­

χει, άλλα ένας ξύλινος σταυρός, πού έχει σήμερα τοποθετηθεί, δείχνει τη θέση.

Κατά τις πληροφορίες του Τσιτσέλη κι άλλα ακόμη ενθυμήματα τοϋ Κοσμά είχαν περισωθεί: 1) Στή Μονή τοϋ 'Αγίου 'Ανδρέα στή Μηλαπιδιά, «όπου φυλάσσονται δύο έπιστολαί του ίσαποστόλου», τις όποιες και δημο­

σιεύει στή βιογραφία του. 2) «Σώζονται χειρόγραφοι αύτοϋ λόγοι εις κοινή ν γλώσσαν γεγραμμέ­

νοι, ελέγχοντες το θερμον συναίσθημα της ευσέβειας και έμφυτον εύγλωττίαν μάλλον ή τήν θεολογικήν αύτοϋ κατάρτισιν και τήν τεχνικήν διασκευήν εν τη συνθέσει τών λόγων. Εις τούτων σώζεται έν Λεπέδοις έπιγραφόμενος «Λό­

γος Δ' εις τήν εύαγγελικήν περικοπήν: Έξήλθεν ό σπείρων τοϋ σπεΐραι...», έτερος δε έν τη συλλογή χειρογράφων Χ. Γεννατα Τσιμαράτου έν Αγία Θέ­

κλη και άλλος έν τω άρχείφ Ευαγγέλου Καρούσου». 3) «Σώζεται επίσης ή ράβδος αύτοϋ έν τη μονή Κηπουρίων και ή είκών

αύτοϋ έν τή οικία ιερέως Π. Βλάχου έν Ληξουρίω».^) Προσθέτει επίσης ό Τσιτσέλης ότι «εξεδόθη έν τή νήσω πλέον ή άπαξ

ή ακολουθία αύτοϋ, ής ή τελευταία περιέχει καί τίνα σχετικά της έν τή νήσω διατριβής αύτοϋ έρανισθέντα έκ παλαιού χειρογράφου».(2)

Στην "Ασσο διατηρείται και ή πιο ζωντανή παράδοση για τήν παρου­

σία καί τή διδασκαλία τοϋ Πατροκοσμα. Κατά τήν παράδοση αυτή φιλοξε­

νήθηκε σέ σπίτι Γιαννουλατέικο καί στον περίβολο τοϋ σπιτιοϋ αύτοϋ, κάτω από μια ελιά, πού καί σήμερα τή δείχνουν, δίδαξε ό ιεραπόστολος. Στην "Ασσο ακούστηκαν οί πιο πολλές προφητείες του κι εκεί γίνηκαν τα πιο πολλά θαύματα του!

Κεφαλληνίας, ή παλαιά πρωτεύουσα της νήσου», 'Αθήναι 1966, σελ. 50. Δημοσιεύεται εκεί (είκ. 46) καί φωτογραφία μέ «το κωδωνοστάσιον τοϋ ναοϋ τής Ευαγγελιστρίας προ των σεισμών» καί αριστερά «το πυλωτόν στέγαστρον, έκ τοϋ οποίου κατά τήν παράδοσιν έκήρυττεν ό Κοσμάς ό Αιτωλός».

(1) «Τά ενθύμια» αυτά δέν διασώθηκαν μετά τή θεομηνία τών σεισμών. (2) Καί υποσημειώνει ό Τ σ ι τ σ έ λ η ς, δ. π. «Τήν εκδοσιν ταύτην έποιήσατο ό

Χαραλάμπης Ποταμιάνος ετει 1894 έν Άργοστολίφ, είναι δέ πόνημα Σαπφείρου Χριστο­

δουλίδου (καί όχι Σαπφείρου Χριστοδούλου όπως αναφέρεται έκεΐ, σελ. 272) καί άφιερώθη τώ Κεφαλληνίας Γερασίμω (βλ. καί ό. π., σελ. 866). 'Αναφέρει επίσης ότι «περιεσώθη τοϋ 'Ανδρέα Λάσκαρη «Διήγησις τών πεπραγμένων τοϋ ιεραποστόλου Κοσμά έν Κεφαλλη­

νία». Στή σελ. 291, όπου βιογραφείται ό 'Ανδρέας Λάσκαρις, αναφέρεται ότι «ύπήρξεν ή δεξιά χειρ τών ιεραρχών Κεφαλληνίας Σωφρονίου Κουτούβαλη καί Ίωαννικίου Άννίνου, ών έπί μακρά ετη διετέλεσε σύμβουλος καί καγκελλάριος».

— 363 ­

Σύμφωνα με το σημείωμα του Φ. Μιχαλόπουλου: «Έλθών εις "Ασσον έδίδασκεν εις τον λαον ίστάμενος κάτωθεν μιας μεγάλης έλαίας ούσης εις το κέντρον της "Ασσου παρά τα περιβόλια, άφήσας εις τον ναον του Αγίου Νικολάου σταυρόν άργυροΰν, όστις και εισέτι σφζεται. Κατά τήν διδαχήν του, ώρας θέρους ούσης, επειδή οι τέττιγες δεν άφηναν έλευθέραν τήν άκρόα­

σιν της διδαχής αυτού, άνέβλεψε εις το δένδρον και είπε προς τους τέττιγας: — «Σιωπάτε»! Και ω του θαύματος! 'Αμέσως έσιώπησαν, εως οϋ έτελείωσε να όμιλή»!(1)

Σαν ταπεινός καλόγηρος κήρυξε τήν ταπεινοσύνη, τήν αγάπη και τήν αλληλοβοήθεια. Στο τέλος του κηρύγματος του, «οπότε οι ψυχές είχαν άπα­

λυνθή από τή θρησκευτική συγκίνηση και τήν έξαρση», υποχρέωνε τους ακροατές του «να στραφή ό ένας στον άλλο και να ζητήση άπ' αυτόν τρεις φορές συχώρεση».

Οι νουθεσίες του σέ πολλές περιπτώσεις ήταν αυστηρές εντολές: «Να μήν υπερηφανεύεστε, να μή φονεύετε, να μή κλέφτετε, να μή κάμνετε όρκους, να μή λέγετε ψέματα, να μήν κατατρέχετε ό ένας τόν άλλον, να μή συκοφαν­

τήτε, να μή στολίζετε ετούτο το σώμα το βρώμικο, οπού αύριο θα το φάνε τα σκουλήκια, αλλά να στολίζετε τήν ψυχή σας, οπού είναι τιμιωτέρα άπό όλον τόν κόσμον».(2)

Χαρακτηριστικά παραδείγματα έχουν διασωθεί στην "Ασσο: — Κάποια μέρα κοιτάζοντας αυστηρά μια γυναίκα, πού παρακολου­

θούσε το κήρυγμα του, της εϊπε: «—Πήγαινε πρώτα να συμφιλιωθείς μέ τόν άντρα σου κι' ύστερα να παρουσιαστείς έδώ»!

— "Οταν κάποτε έμαθε ότι αρχοντοπούλες, ντυμένες κατά τή βενετσιά­

νικη μόδα, ήταν έτοιμες να παρακολουθήσουν το κήρυγμα του, τους παράγ­

γειλε μ' έναν ακροατή του: «—Είπε εις τα είδωλα εκείνα να μήν έλθουν έδώ, άλλα να γυρίσουν όπίσω»!(3)

(1) Το περιστατικό διασώθηκε από τήν παράδοση σέ διάφορες παραλλαγές, ότι δηλαδή τα ευλόγησε και είπε: «Πάψετε ευλογημένα», ή ότι τά καταράστηκε: «Πάψετε καταραμέ­

να»! Και σ' άλλα χωριά της Κεφαλονιάς διατηρήθηκε τό περιστατικό μέ τά τζιτζίκια. 'Οπωσδήποτε, όπως αποδεικνύεται και άπό τή διατύπωση, τά περιστατικά αυτά της θαυ­

ματουργίας του Κοσμά είναι μάλλον απλοϊκά έπιγεννήματα των πιστών, πού είδαν στο πρόσωπο του τό θεόπεμπτο απόστολο και τό όργανο της αποκάλυψης της θεϊκής θέλησης στους ανθρώπους.

(2) Βλ. Ά π. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ν «'Ιστορία κλπ., τομ. Δ', σελ. 370­371. Επί­

σης και τή «Διδαχή», πού σώζεται στην Κεφαλονιά (βλ. σελ. 10). (3) Βλ. Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν, ο. π., σελ. 429. Χαρακτηριστικό είναι αυτό πού αναφέ­

ρεται στή Διδαχή του: «Βλέπομεν μίαν γυναίκα και έχει πολύτιμα φορέματα καί στολίδια. Λάμπει ωσάν τόν ήλιο. Μά είναι υπερήφανη, αδιάντροπη, ξέσκεπη, φαίνονται τά μαλλιά της, τά στήθη της, μά φαίνεται ωσάν κάλπικο άσπρο, μας φαίνεται ωσάν ό διάβολος, γυρί­

­ 3 6 4 —

— Μια μέρα εϊπε στους μαστόρους, πού έχτιζαν το αρχοντικό του Γο­

λέμη­Κοκόλη: — «Φτιάνετε σπίτια τορνευτά* μα δεν πρόκειται νά κατοι­

κήσουν άνθρωποι σ' αυτά, άλλα θα χορέψουν μέσα τους ποντίκια»! Καί, καθώς αναφέρει ή παράδοση, πριν περάσουν λίγα χρόνια έπεσε θανατικό καί δεν έμεινε από την οικογένεια κανένας! Μόνο μια κοπέλλα απόμεινε, πού έγινε καλόγρια στο μοναστήρι του 'Αγίου 'Ανδρέα στή Μηλαπιδιά!

— Κάποτε πάλιν ο πλοίαρχος Γκεντιλίνης σ' ενα συνεταιρικό εμπόριο φεσιών κατακράτησε τό μερίδιο του συνεταίρου του, όταν εκείνος πνίγηκε. Ό Γκεντιλίνης νόμιζε πώς κανείς δεν ήξερε ότι απάτησε τους κληρονόμους του συνεταίρου του. "Οταν όμως ύστερα άπό καιρό πήγε στον Κοσμά νά ξομολογηθεί καί παρασιώπησε τήν απάτη, άκουσε ξαφνιασμένος τον Πατρο­

κοσμά νά του λέει: — «Γιατί μου κρύβεις τήν απάτη στο συνέταιρο σου; Πήγαινε πρώτα

νά δώσεις ό,τι χρωστάς στους συγγενείς του κι ύστερα ελα νά μεταλάβεις»! "Ετσι κι έγινε! Πολλές άλλες προφητείες καί θαύματα αποδόθηκαν από τους βιογρά­

φους καί τή λαϊκή παράδοση στον Κοσμά. Ά ς μήν ξεχνάμε ότι ό άνθρωπος, όταν μάλιστα βρίσκεται σε κατάσταση

αδυναμίας καί κατωτερότητας, έχει τήν τάση νά πιστεύει στο υπερφυσικό, στή χίμαιρα, στο μύθο. 'Από αυτή τή συναίσθηση της αδυναμίας, σε συν­

δυασμό με τήν πίστη στην ανωτερότητα του Κοσμά, πήγασε ή ηδονή του θαύματος. Μέ τέτοιο πάθος τό ποίμνιο προσήλωνε τήν προσοχή του στον κήρυκα, πού θεωρούσε θεόσταλτο προφήτη, τα διάνθιζε μέ τα προϊόντα της δικής του φαντασίας καί διαμόρφωνε τους «χρησμούς καί προρρήσεις» του. Στην «Ιστορία» του Ι. Λοβέρδου αναφέρεται ότι «ό Κοσμάς προεΐπε πολλά πράγματα, άπερ βραδύτερον συνέβησαν».

Πολλές όμως προφητείες καί χρησμοί πρέπει ν' αποδοθούν στο «χρη­

σμολογικό κλίμα της εποχής του Κοσμά».(Χ) Πραγματικά προφητικό πα­

ραλήρημα είχε καταλάβει τον υπόδουλο ελληνισμό στην εποχή τών Όρλω­

φικών, όταν ό «διαβασμένος καί γλωσσομαθής» ιερέας Θεόκλητος Πολυεί­

δης καλλιεργούσε στους ραγιάδες τήν ιδέα, πώς τό «ξανθό γένος» θα επέμβει

ζομεν το πρόσωπον μας άπό τό άλλο μέρος να μήν τήν βλέπωμεν. 'Εμένα ετζι μέ φαίνεται. Ή ευγένεια σας δέν ήξεύρω πώς σας φαίνεται»!

(1)Βλ. Ί . Λ ο β έ ρ δ ο ν Κ ω σ τ ή ν, ό. π., σελ. 17. Βλ. επίσης Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν , ο. π., σελ. 478. "Οπως αναφέρεται εκεί: «Μερικοί άπό τους χρησμούς του Κοσμά βγήκαν άπό τίς ίδιες τις Διδαχές ή ακόμη κι άπό τή βιογραφική «Μαρτυρία» τοϋ Σάπφειρου Χρι­

στοδουλίδη. "Αλλοι άντιγράφηκαν ίσως άπό ακροατές του καί περισώθηκαν σέ διάφορα χειρόγραφα». Ή «Μαρτυρία» τοϋ Χριστοδουλίδη δημοσιεύεται άπό τό Γκιόλια, ο. π., σελ. 436­444 καί σελ. 478.

— 365 —

σύντομα για τη λύτρωση τους». 'Από τους χρησμούς εκείνους και τις προ­

φητείες «ήταν επηρεασμένος κι ô Κοσμάς, όπως κι οι περισσότεροι λόγιοι και ραγιάδες της εποχής του...»(1)

Ό καθηγητής Α. Βακαλόπουλος δέχεται ότι «είναι πιθανόν ότι στις προφητείες του Άγαθαγγέλου έχουν τήν αρχή και ορισμένοι χρησμοί, πού κυκλοφορούσαν αργότερα στο όνομα του Κοσμά του Αιτωλού». Άπό βιο­

βιογράφο του Κοσμά αναφέρεται επίσης ότι «ό έθναπόστολος είχε γνωρίσει προσωπικά τον Πολυείδη κι επηρεάστηκε πολύ άπό τις εξαγγελίες του για τό «ξανθό γένος» και ότι «τό πνεύμα του Πολυείδη τό βλέπει κανείς διάχυτο και στοΰ Κοσμά τους χρησμούς και προρρήσεις».

Άλλα τα όνειρα εκείνα κι οί ελπίδες διαψεύσθηκαν άπό τήν έκβαση τών επαναστατικών κινημάτων του 1770.(2)

Ό Κοσμάς πολλές φορές «έχει παράξενες αντιλήψεις». Παρουσιάζει τον εαυτό του σαν «Άγιο του Θεού» και προφήτη, προμαντεύει τρομερές προφητείες για τήν τύχη της ανθρωπότητας, συνταράζει τις ψυχές και στρέ­

φει τό λογισμό προς τό θείο. Τέτοιες προφητείες αναφέρει ή παράδοση πώς έγιναν και στην Άσσο!

Αναφέρεται και θαύμα, πώς ένας τυφλός άνάβλεψε κι ένας κουφός, πού είχε έντονη τήν επιθυμία ν' ακούσει τή διδασκαλία, ανάκτησε τήν ακοή του! (3)

Ά λ λ η παράδοση αναφέρει πώς στ' Αργοστόλι, στο μέρος πού άφησε ό Κοσμάς τό σταυρό, ανάβλυσε νερό! Τό ϊδιο αναφέρεται για ενα ξεροπήγαδο στους Κορωνούς, άπ' όπου περνώντας διψασμένος μάταια ζήτησε να πιει νερό! "Ιδια παράδοση λέγεται για μια περιοχή στο Ρατζακλί (τήν Έτιά), όπου ευλόγησε μια ξερόβρυση κι άπό τότε ολοχρονίς αναβλύζει γάργαρο νερό!(4)

(1) Βλ. Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν, ό. π., σελ. 173­174. Στη σελ. 301 γράφει: «Οί Διδαχές του Κοσμά... ταυτόχρονα εκφράζουν τις αυταπάτες και τα όνειροπολήματα της λαϊκής μάζας. Στην Ιδια περίοδο μέ τις Διδαχές τοϋ Κοσμά γράφτηκε κι ό «Άγαθάγγελος» τοΰ Θεόκλη­

του Πολυείδη, έργο θρησκευτικής προπαγάνδας και καλλιέργειας της πίστης στο «ξανθό γένος».... Ό «Άγαθάγγελος» ήταν το ευαγγέλιο τών ραγιάδων για πολλές δεκαετίες.

(2) Βλ. Ά. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ν, ο. π., σελ. 373­374 και σελ. 438. Ό ιστορικός σ' αυτό αποδίδει ότι παραλλάζει τό περιεχόμενο της διδασκαλίας τοϋ Κοσμά στις δυο τελευταίες του περιοδείες.

(3) Πολλά θαύματα και προφητείες τοϋ Κοσμά, πού έγιναν στην Άσσο, αναφέρονται στο βιβλίο τοΰ Αύγ . Κ α ν τ ι ώ τ η , ό. π., σελ. 318.'Ιδιαίτερα όμως έχουν συγκεντρω» θεϊ μ' επιμέλεια άπό τό Μ. Γ κ ι ό λ ι α, ό. π., σελ. 429­435. Έκεϊ τό κεφάλαιο: «Χρη­

σμοί καί προρρήσεις τοϋ Κοσμά». (4) Πολλά περιστατικά, πού αναφέρονται στην περιοχή τοϋ Ξώμερου, ή μεταγενέ­

στερη παράδοση τά σύγχυσε κι έτσι άλλοι τα αποδίδουν στον Κοσμά κι άλλοι στον Άγιο Γεράσιμο. Αναφέρονται πετροβολήματα στους Κορωνούς, τό Σπαθί καί τό Πεντόγαλο

— 366 —

"Αλλες προφητείες του αναφέρονται σε συνταρακτικά παγκόσμια γεγο­

νότα, πού θα μετέβαλλαν την πορεία της ανθρωπότητας. Στην "Ασσο, καθώς λένε, προφήτεψε για το αεροπλάνο λέγοντας: «Θάρτει κάποτε εποχή, πού θα γυρίζουν στον ουρανό άγριοπούλια μαϋρα, πού φωτιές θα ρίχνουν στη γη»!

Για το τηλέφωνο τέτοια ήταν ή προφητεία του: «Κάποτε θα ζωστεί ό τόπος με μια κλωστή κι οί ομιλίες των ανθρώπων από μεγάλες αποστάσεις θ' ακούονται σαν από δωμάτιο διπλανό»!

Και δορυφόρους προφήτεψε με τέτοια λόγια: «Θάρτει καιρός πού θα φέρνει γύρους στή γη ό διάβολος με τό κολοκύθι του»!

Για τήν Κεφαλονιά προφήτεψε πώς «θάρτουν στο νησί μετά είκοσι χρόνια οί κόκκινοι σκούφοι κι ύστερα θάρτουν οί Εγγλέζοι, πού θα μεί­

νουν 54 χρόνια! Μετά θα γίνει πάλι ρωμαίικο»! Με τους «κόκκινους σκού­

φους» εννοούσε τους στρατιώτες της Γαλλικής Δημοκρατίας, πού τό 1797 αποβιβάστηκαν στα Επτάνησα και κατέλυσαν τή βενετοκρατία.

'Αξιοσημείωτη είναι ή προφητεία, πού, καθώς αναφέρεται, εϊπε στους βοσκούς, όταν περιόδευε στην Πίνδο: Κατά τή συνήθεια του, άφοϋ έστησε σταυρό στον τόπο πού δίδαξε, εϊπε: — «Ευλογημένα βουνά! Πόσες ψυχές θέλετε σώσει εν εκείνη τή ήμέρα»!(1)

Για τον ιερό κλήρο του αποδίδουν ότι προφήτεψε στην Κεφαλονιά ότι: «θάρθει μια ήμερα, οπού ό κλήρος θα γίνει ό χειρότερος των όλων»! "Ισως ή πρόρρησή του αυτή να οφείλεται στην κατάσταση του κλήρου, πού δεν ήταν και τότε καθόλου ευχάριστη.(2)

Ή φήμη του κοσμαγάπητου εκείνου προφητικού οραματιστή, του ιερο­

κήρυκα με τήν απλή γλώσσα, χωρίς τις καθιερωμένες «άπό του άμβωνος» ρητορείες, με τήν αγάπη προς τό "Εθνος του και τήν 'Ορθοδοξία και τον πόθο ν' αγωνιστεί για τή διαφώτιση, τήν απολύτρωση και τήν προκοπή του λαϊκού στοιχείου ξεσήκωνε τον ενθουσιασμό.

(περιοχή τοΰ Άσπρογέρακα). Λέγεται μάλιστα για τό Πεντόγαλο πώς οργισμένος ό άγιος καταράστηκε να μή μεγαλώσει ποτέ ό αριθμός τους περισσότερο άπό πέντε! Είπε ακόμη πώς θάρτει εποχή, πού θα περπατάει άνθρωπος χωρίς να συναντήσει άνθρωπο!

(1) Βλ. Α. Κ α ν τ ι ώ τ η ν, ο. π., σελ. 12 και Μ. Γκ ι ό λ ι α ν, δ. π., σελ. 478. (2) Ό Ή λ. Τ σ ι τ σ έ λ η ς, ό. π., τόμ. Β', σελ. 86 γράφει σχετικά με τήν κατά­

σταση τοϋ κλήρου: «Ό κλήρος της Κεφαλληνίας μέχρι των τελευταίων ετών τής ιη' εκα­

τονταετή ρίδος, δτε κατελύθη ή Ενετική Δημοκρατία, παρ'ολας τάς αντίξοους περιστάσεις έχει υπερήφανος να δείξη ίκανά και εύκλεα πρόσωπα, ει καί τίνες ανώτεροι κληρικοί φί­

λα έφρόνουν τω παπισμφ και τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας άπεσχίσθησαν (αναφέρει ονό­

ματα), καθώς καί τίνες κοσμικοί ποτισθέντες τό κατά τής μητρός 'Εκκλησίας δηλητήριον, έν ταϊς όποίαις έξεπαιδεύθησαν θεολογικαϊς σχολαΐς τής Δύσεως» (αναφέρει ονόματα).

— 367 —

'Εξηγώντας ό Σάθας, γιατί «ό λαοφιλής ίεροκήρυξ θερμοπαρακαλούμε­

νος παρέμεινεν επί πολύ έν τη νήσω Κεφαλληνία», υπογραμμίζει έτσι τις αρετές του: «'Αγαπών τήν ισότητα έκάκιζε και έκεραυνοβόλει τάς καταπιέ­

σεις τών αρχόντων προτρέπων εις μετάνοιαν δια τα παρελθόντα και εις χρι­

στιανικήν έν τω μέλλοντι διοίκησιν. Έν Κεφαλληνία, ένθα ιδίως ήγέρθη δριμύς τών καταχρήσεων της αριστοκρατίας επικριτής, εύρε πολλούς διώ­

κτας, άλλα και πλειοτέρους ύπερασπιστάς». Ή ελευθεροστομία του Κοσμά και ό αδίστακτος καυτή ριασμός τών

εκτρόπων προκάλεσαν έντονη τήν ανησυχία του άρχοντολογιοϋ και οί ανη­

συχίες αυτές μεταδόθηκαν στους Βενετούς κυβερνήτες. Καθώς σημειώνει ό Τσιτσέλης: «Ή ιδιοτέλεια τών αρχόντων και αί δεσποτικαί ΐδέαι δέν ήταν δυνατόν ν' ανεχθούν τον πιστόν κήρυκα τών ευαγγελικών αρχών της ΐσότη­

τος και της αγάπης». 'Ιδιαίτερα μάλιστα τα τελευταία χρόνια της βενετοκρα­

τίας, όταν «ολίγοι άριστοκράται ήγον και έφερον τάς νήσους ώς επί τό πλεί­

στον οφέλη διώκοντες, τελευταία ταύτα λείψανα τοΰ μεσαιωνικού καθεστώ­

τος»^1) Με τον καιρό οί αντιδράσεις μεγάλωσαν. Ό Κοσμάς θεωρήθηκε «ανα­

τρεπτικός τοΰ κοινωνικού συστήματος» και υποβλήθηκε στις αρχές ή αξίω­

ση να τον διώξουν από τό νησί. Και «θα άπεπέμπετο βία», γράφει ό Τσιτσέ­

λης, «αν μή ό τότε προβλεπτής έβλεπε τήν πλειονότητα τοΰ τόπου αντικεί­

μενη ν προς τούτο και λατρεύουσαν αυτόχρημα τον Κοσμαν». Γι' αυτό ό πρεβεδοΰρος, καθώς γράφει ό Σάθας, «ήναγκάσθη να απόρριψη τάς περί βιαίας αποπομπής αύτοΰ προτάσεις τών αρχόντων».

Τήν επίδραση τοΰ Κοσμά στην κοινωνία της Κεφαλονιας εξαίρει ιδιαί­

τερα κι ô ιστορικός 'Ιωάννης Λοβέρδος Κωστής, πού ανήκει στην αριστο­

κρατική τάξη και για τούτο οί πληροφορίες του δέν επιδέχονται αμφισβή­

τηση, αν μάλιστα ληφθεί υπ' όψη, ότι έζησε (1773­1842) πολύ κοντά στην εποχή τοΰ Κοσμά. 'Ιδού τί γράφει: « Ό Κοσμάς έκήρυξε πρώτον έν ταϊς άγροικίαις και έπειτα έν τη πόλει ακολουθούμενος κατά χιλιάδας ύπό τών κατοίκων πάσης τάξεως και παντός φύλου. Ή αύστηρότης τοΰ ήθους, ή ευαγγελική άπλότης τών λόγων και ή δύναμις τών επιχειρημάτων του έπέ­

φερον τοιαύτην μεταβολήν ηθών, ώστε πολέμιαι οίκογένειαι έφαίνοντο συμβιοΰσαι άδελφικώς άσπαζόμεναι άλλήλας και αίτούμεναι αμοιβαίως συγχώρησιν. "Ανθρωποι διαπράξαντες βαρέα εγκλήματα έφαίνοντο κλαίον­

τες πικρώς τα αμαρτήματα αυτών. Γάμοι διαλελυμένοι άπό πολλών ετών πάλιν άποκαθίσταντο. Πόρναι έγκατέλειπον τό αίσχρόν αυτών έργον και έπέστρεφον πλήρεις μετανοίας και σωφροσύνης.

(1) Βλ. Ή λ ί α ν Τ σ ι τ σ έ λ η ν, ο. π., τομ. Α', σελ. 272.

­ 3 6 8 ­

Δεσποινίδες πλούσιαι και καλαί τα πολύτιμα αυτών κοσμήματα έδω­

ροϋντο τοις πτωχοίς ή τοις ναοΐς. Δίκαι κατέπαυαν. Κλοπιμαία επεστρά­

φησαν, ύβρεις συνεχωρήθησαν. "Ανθρωποι διεφθαρμένοι ένεδύοντο το μο­

ναχικον σχήμα και ήκολούθουν τον ιεροκήρυκα και εν ολίγοις μετεβλήθη ή οψις της νήσου.

Σύμπας ο λαός κατέστη μία οικογένεια ομονοούσα. Ή μετριοπάθεια αύτη και ησυχία διήρκεσεν επί τίνα χρόνον και αί δίκαι έπαυσαν μετά των ανθρωποκτονιών καί κλοπών»!(1)

« Ό φανατισμός αυτός τών λαϊκών στρωμάτων», οί μαζικές μετακινήσεις του λαοϋ από τόπο σε τόπο, συνοδευόμενου μάλιστα άπό κληρικούς, έδινε τήν εντύπωση ξεσηκωμού! Οί άρχοντες δέν άντεχαν σέ τέτοια δοκιμασία! Τό καταχθόνιο μυαλό τους επινόησε για τήν απομάκρυνση του Κοσμά μιά λύση, πού δέν θ' αντιμετώπιζε τή λαϊκή οργή. Επινόησαν λοιπόν ενα ταξίδι του στή Ζάκυνθο, όπου κατά τα λεγόμενα «έζητεϊτο πανταχόθεν άπό τους κατοίκους»!

Έτσι ξεκίνησε ό ιεραπόστολος για τή Ζάκυνθο «συνοδευόμενος μέ περισσότερα άπό δέκα καΐκια γεμάτα Κεφαλλήνας»!(2) Ή φήμη του εϊχε προηγηθεί «και γιγαντώθηκε ô θρύλος» κατά τήν αποβίβαση του. «Πλήθη αγροτών καί ανθρώπων του λαοϋ κατέβηκαν στην προκυμαία, για να υποδε­

χτούν τον ιεροκήρυκα»! Στή Ζάκυνθο δμως ή άρχουσα τάξη ήταν πανίσχυρη καί τή δύναμη της

ενίσχυαν οί Εβραίοι, πού, ενώ στην Κεφαλονιά ήταν λίγοι, φτωχοί καί σχε­

δόν ανύπαρκτοι, στή Ζάκυνθο αποτελούσαν ισχυρή καί πλούσια παροικία. Ή αντίδραση είχε πρωταγωνιστές τό μητροπολίτη Κεφαλληνίας καί Ζα­

κύνθου Σωφρόνιο Κουτούβαλη, «ποιούμενον τάς διατριβάς του τότε εκεί», καί «τους Συνδίκους της Κοινότητος». 'Αφορμή ήταν, καθώς γράφει ό Τσι­

τσέλης (ό. π.) «τό κήρυγμα του ανδρός, τον όποιον ό επίσκοπος ου μόνον δυσμενώς ύπεδέξατο, αλλά καί αιρετικό ν έχαρακτήρισε μετά τίνων τών εκεί θεολογούντων...». "Οταν μάλιστα ακούστηκε, καθώς αναφέρει μιά παράδοση, πώς ό Κοσμάς σέ μιά ομιλία του είχε πει, πώς «ή 'Αγία Τριάδα είναι σαν τό αυγό μέ τον κορκό, τ' ασπράδι καί τό φλούδι», ό δεσπότης τον χαρακτήρισε αιρετικό...». Εκείνος όμως χωρίς νά ταραχθεϊ συνέχισε τό κήρυγμα του καί μέ πείσμα στράφηκε εναντίον τών Εβραίων καί τών έμπορων. Τότε ό Κου­

(1) Βλ. ' Ι ω ά ν ν η ν Π. Λ ο β έ ρ δ ο ν Κ ω σ τ ή ν, ο. π., σελ. 171. (2) Βλ. Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο ν , ο. π., σελ. 134 καί Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν , δ. π.,

σελ. 213. Ό ιστορικός Δ ι ο ν ύ σ ι ο ς Κ ό κ κ ι ν ο ς , δ. π., αναφέρει ότι τον ακολούθη­

σαν «είκοσι πλοιάρια»!

— 3 6 9 ­

τούβαλης έβγαλε «εκκλησιαστική επίκριση» εναντίον του, πού ισοδυναμού­

σε με άφορεσμό»^1) Αυτά όμως ήταν μια αφορμή, άλλα «ή εν Ζακύνθω άντίπραξις», κατά

τον Τσιτσέλη, «καί αί δυσμενείς κατ' αύτοϋ κρίσεις εΐχον προφανώς άλλη ν άφετηρίαν».

Με τέτοιο καταχθόνιο τρόπο οργανώθηκε στή Ζάκυνθο ή συνωμοσία άπο τήν άρχουσα τάξη εναντίον του Κοσμά. Άλλα και «τα λαϊκά στοιχεία, πού τον συνόδευαν δεν φάνηκαν τόσο δυνατά και υποχώρησαν». Ό Κοσμάς επιβιβάστηκε στο καΐκι του Γκεντιλίνη και ξεκίνησε για τήν Κεφαλονιά. Και έκεΐ όμως τώρα είχε οργανωθεί από το άρχοντολόι αντίδραση και δεν τον άφηκαν ν' άποβιβαστεϊ.(2) Τα πλήθη τον χαιρετούσαν άπό τις ακρογια­

λιές! "Αλλο δεν απόμενε πια στον ιεροκήρυκα παρά να τραβήξει για τή Λευ­

κάδα. Και έκεΐ όμως δέν μπόρεσε να προσεγγίσει­ έτσι αναγκάστηκε να συνεχίσει τό ταξίδι του προς τήν Κέρκυρα.

'Αλλά τό κοινό μέτωπο των Βενετών αρχόντων, της αριστοκρατίας καί των Εβραίων είχε προετοιμάσει τήν παρεμπόδιση της αποβίβασης. Στην Κέρκυρα «τα προνόμια της αριστοκρατίας ήταν πιο μεγάλα καί ή σκλαβιά των κολλήγων περισσότερο στυγνή καί ώμή... Ή αριστοκρατία της Κέρκυ­

(1) Βλ. Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο ν, ο. π., σελ. 134­135. Ό Ή λ ί α ς Τ σ ι τ σ έ λ η ς στο Β' τόμο τών «Κεφαλληνιακών Συμμίκτων», σελ. 140­145, γράφει δτι στην Κεφαλονιά ή στάση εκείνη τοϋ Σωφρόνιου προκάλεσε τόση άγανάκτηση,«ώστε οί Κεφαλλήνες διεμή­

νυσαν αύτω δια προσώπων εμπιστοσύνης, ίνα άναβάλη τήν εις Κεφαλληνίαν έπάνοδόν του, ίνα μή... έπακολουθήσωσιν άποδοκιμαστικαί εκδηλώσεις, άπητήθη δέ υπό τών συνδίκων καί ν' άπολογηθή ό άρχιερεύς. Ό Σωφρόνιος, ορθώς σκεπτόμενος, μετέβη είς τήν Ένετίαν, άφείς τα πνεύματα να κατευνασθώσιν...». 'Αργότερα παραιτήθηκε άπό τό θρόνο του (1782) καί «τον θρόνον Κεφαλληνίας καί Ζακύνθου» «έκόσμησε» ό Γεράσιμος Β' (Κλάδας) σε ηλικία 78 χρόνων. "Ετσι πραγματοποιήθηκε μια ακόμη προφητεία τοϋ Κοσμά (Βλ. στή σελ. 12 καί Ί . Λ ο β έ ρ δ ο ν, ό. π., σελ. 172). Καί ό ' Η λ ί α ς Τ σ ι τ σ έ λ η ς, ο. π., τ. Α', σ. 256 γράφει: «Ό Γεράσιμος Κόκκινος, ίεροκήρυξ, έγραψε («σώζεται παρ' έμοί») άνέκδοτον έπικήδειον είς Γεράσιμον Κλαδάν, άρχιεπίσκοπον Κεφαλληνίας και Ζακύν­

θου, έκδημήσαντα προς Κύριον 1782». Καί προσθέτει: «Ή αλληλογραφία τοϋ Κουτού­

βαλη προς τους συνδίκους Κεφαλλήνας υπήρξε τοιαύτη, ώστε τον ήνάγκασε να μεταβή είς Ένετίαν. Θελχθείς δέ έν τή πρωτευούση εκείνη παρητήσατο τήν έπισκοπείαν τών τριών νήσων, έξελέχθη αρχιεπίσκοπος Φιλαδέλφειας καί έτελεύτησεν έν Ένετία».

(2) Δική μου υπόθεση είναι, δτι ό Κοσμάς αποπειράθηκε ίσως ν' αποβιβαστεί στην απέναντι της Ζακύνθου παραλία της Κεφαλονιάς. Στή σκέψη αυτή μέ οδηγεί ή έκεΐ τοπική παράδοση, πού επιζεί ακόμη καί τώρα, δτι τον πετροβόλησαν σ' εκείνη τήν περιοχή. Δέν αποκλείεται τ' άρβανιτοχώρια τοϋ Ξώμερου να παρεμπόδισαν τήν αποβίβαση καί να τον πετροβόλησαν σύμφωνα μέ υπόδειξη τών έκεΐ αριστοκρατικών οικογενειών, πού διέθεταν μεγάλα τσιφλίκια καί πολλούς υποτακτικούς. "Ισως (καθώς εξάγεται άπό τή βιογραφία τοϋ 'Αγ. Γερασίμου) να είχε συμβεί κάτι παραπλήσιο πριν άπό δύο περίπου αιώνες στον "Αγ. Γεράσιμο. Έτσι ίσως εξηγείται καί ή σύγχυση τών παραδόσεων..

24

- 3 7 0 -

ρας ήταν ή πιο ξενόδουλη και διεφθαρμένη απ' όλα τα Επτάνησα... "Οταν ή βενετσιάνικη διοίκηση πληροφορήθηκε πώς ό Κοσμάς θα επισκεπτόταν τήν Κέρκυρα, έλαβε όλα τα μέτρα, για να εμποδίσει τήν άφιξη του...»(1) Μα ή επίμονη στάση των χωρικών, πού ξενύχτησαν στην παραλία του Μαντου­

κιοϋ, ματαίωσε τήν απόφαση τών άρχων. Ό ιεραπόστολος αποβιβάστηκε το πρωί κι ό λαός τον ακολούθησε με φανατισμό! Τελικά όμως δεν μπόρε­

σαν ν' αντιμετωπίσουν τους άρχοντες και τους Εβραίους, πού είχαν πλη­

ρωμένους μπράβους, για να χτυπήσουν τον εχθρό τους! Ό Κοσμάς έκαμε μερικές ομιλίες στην αγορά­ βλέποντας όμως ότι

υπήρχαν μισθωμένοι μπράβοι για τήν εξόντωση του, αναγκάστηκε να υπο­

χωρήσει στις παρακλήσεις τών χωρικών, άφοϋ μάλιστα στρατιώτες και μπρά­

βοι άρχισαν να κακοποιούν όχι μόνο τον ϊδιο, άλλα και τους ακροατές του! Ό πρεβεδοϋρος, για να διευκολύνει τήν κατάσταση, ,μίσθωσε καράβι κι έτσι ό Κοσμάς μπόρεσε να φύγει άπό τήν Κέρκυρα και ν' αποβιβαστεί κρυφά στους 'Αγίους Σαράντα.

Μια ιδέα για τήν εξέλιξη τών γεγονότων μας δίνει ενα έγγραφο του Γενικού Προβλεπτή τών 'Ιονίων νήσων Ίακ. Γραδενίγου (αριθ. 124/19 Μαΐου —ν.ή .— 1779): «Προς τον Γαληνότατον πρίγκηπα είς Βενετίαν». Το περιεχόμενο τοΰ εγγράφου αποκαλύπτει τήν κατασκοπευτική δραστηριό­

τητα τών άρχων κατοχής. 'Ιδού τί αναφέρει ό προβλεπτής: « Ό Κοσμάς ήκο­

λουθεΐτο άπό μέγαν αριθμόν ανθρώπων..., οί όποιοι, έξαιρετικόν επιδεικνύον­

τες προς αυτόν σέβας, τον έθεώρουν ώς προφήτην. θεωρήσας τό γεγονός τούτο ώς άνυπόφορον, με τήν πρόφασιν να τον ΐδω, τον έφερα ενώπιον μου, όπως εξακριβώσω εγώ ό ίδιος τήν ποιότητα τοϋ υποκειμένου τούτου και τους σκοπούς του...». Στή συνέχεια προσθέτει: «Τον άπεμάκρυνα άπό τήν Κέρ­

κυραν και ύπό ασφαλή συνοδείαν τον μετέφερα είς τήν πολίχνην τών 'Αγίων Σαράντα».(2)

Ό προβλεπτής για όλα τα ζητήματα ενημέρωνε και «τήν ενταύθα έκ­

κλησιαστικήν αρχήν». Όμολογεϊ επίσης ότι έστειλε «είς τήν άντιπέραν ξηράν πρόσωπον έμπιστο ν, τό όποιον έχει εντολή ν νά τον πλησίαση καί να συνδεθή μαζί του, ϊνα κατορθώση νά αποκάλυψη τάς προθέσεις ενός ανδρός, ό όποιος, καίτοι φαινομενικώς είναι τοσούτον ήρεμος, έν τή πραγματικότητι είναι πειστικώτατος είς τάς ομιλίας του καί ώς εκ τούτου κατώρθωνε νά προσελκύη πάντοτε ολόγυρα του πολλάς χιλιάδας ατόμων...».

(1) Βλ. Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν , δ. π., σελ. 215­216. (2) Το έγγραφο δημοσιεύθηκε άπό τόν Ά . Β α κ α λ ό π ο υ λ ο (βλ. «Πηγές κλπ.»,

σελ. 352). Πρωτύτερα είχε δημοσιευθεί καί άπό το Μ. Γ κ ι ό λ ι α , ο. π., σελ. 219 («Άπό τα έγγραφα της βενετσιάνικης κατασκοπείας εναντίον τοΰ Κοσμά»).

­ 371 —

Την εποχή πού αποβιβάστηκε ό Κοσμάς στους 'Αγίους Σαράντα (τέλη τοϋ 1778) «οί χριστιανοί 'Αλβανοί της Ηπείρου διετέλουν εν ήμιαγρία κα­

ταστάσει ένεκα της παντελούς άπαιδευσίας και της αμεριμνησίας, ην έδεί­

κνυον οί πνευματικοί άρχοντες προς θρησκευτικήν τουλάχιστον διαπαιδα­

γώγησιν τοϋ πνευματικού τούτου ποιμνίου».(*) 'Απτόητος ό Κοσμάς συνέχισε με αυταπάρνηση το θεάρεστο έργο του!

'Από τη στιγμή αυτή αρχίζει ή τελευταία φάση της περιοδείας του. Μέ έγκαρτέρηση αϊρει το σταυρό και βαδίζει προς το δικό του Γολγοθά! Οί Γραμματείς και οί Φαρισαίοι της εποχής του, οί κοτζαμπάσηδες σε συνερ­

γασία μέ τους άσπονδους εχθρούς του, τους Εβραίους, τοϋ κήρυξαν άμεί­

λιχτο πόλεμο. Οί Εβραίοι είχαν ανησυχήσει άπό τον αντισημιτικό χαρα­

κτήρα, πού είχε πάρει τό κήρυγμα του, και μάλιστα γιατί συμβούλευε τους χριστιανούς ν' απέχουν άπό κάθε επαφή και συναλλαγή μέ Εβραίους, τό σπουδαιότερο όμως, γιατί αποτέλεσμα της διδασκαλίας του ήταν να μετατε­

θεί τό παζάρι άπό τήν Κυριακή πού «είχαν χρέος να σέβωνται οί χριστια­

νοί», στο Σάββατο. Έτσι οί εμποροπανηγύρεις δέν είχαν πια εβραϊκό χα­

ρακτήρα και πήραν «μορφή χριστιανική».(2) "Οταν ό Κοσμάς βρισκόταν στο Μπεράτι (Βεράτιον), «οί Εβραίοι πλέ­

ξαντες συκοφαντίαν, ότι δήθεν ό ιεραπόστολος εκείνος ύπήρξεν απόστολος της ρωσικής κυβερνήσεως και απεστάλη εις "Ηπειρον και Άλβανίαν, ϊνα διάθεση και κινήση εις έπανάστασιν τους χριστιανούς, συνώδευσαν τήν συκοφαντίαν των εκείνη ν μεθ' ικανής χρηματικής δόσεως και δια τοΰτο και δια τοιούτων μέσων απατηθείς ό Κούρτ πασάς απέστειλε και τον συνέλαβον και άνεξετάστως και ανυπερθέτως διέταξε τήν άπαγχόνισίν του».(3)

Κατά τον Σ. Άραβαντινό «οί εντεταλμένοι τήν έκτέλεσιν της διαταγής τον έστραγγάλισαν τη 24η Αυγούστου 1779 έν τοις πέριξ τοϋ χωρίου Μα­

γιουλή, τό δε πτώμα αύτοϋ ριφθέν έν τω παραρρέοντι ποταμω "Αψω και εύ­

ρεθέν μετά τρεις ημέρας ετάφη έν τω ναω των Αγίων Πάντων του χωρίου Κολικόντασι.(4)

(1) Βλ. Σ π υ ρ. Ά ρ α β α ν τ ι ν ό ν, ο. π., Κεφ. Δ', σελ. 29. (2) Ό Μ. Γ κ ι ό λ ι α ς, ο. π. σελ. 245 γράφει ότι «ό σύγχρονος τοϋ Κοσμά λόγιος

και ποιητής Καισάριος Δαπόντες αναφέρει ότι ό Κοσμάς «άπεκεφαλίσθη φθόνω και κακία των Εβραίων, διότι έσήκωσε τα πανηγύρια και τα άλισιβερίσια, οπού έγίνοντο τήν Κυρια­

κήν, και τα έδιώρισε το Σάββατον». Για τήν πλεονεκτική θέση των Εβραίων στα έμπο­

ροπανηγύρια της Τουρκοκρατίας βλ. ο. π. σελ. 234 και 238. Ό Φ ί ν λ ε ϋ, ο. π. σελ. 203, εξηγεί πώς οί Εβραίοι κατέλαβαν πλεονεκτική θέση στην 'Οθωμανική αυτοκρατορία και από αντιζηλία έγιναν «αδιάλλαχτοι εχθροί των χριστιανών».

(3) Κατά τήν παράδοση «ή τιμή τοϋ τετιμημένου» ήταν 20.000 γρόσια. (4) Ό Σ π υ ρ. Ά ρ α β α ν τ ι ν ό ς, ό. π., σελ. 30, αναφέρει ότι κατά τις πληροφο­

ρίες τοϋ πατέρα του «ή θανάτωσις τοϋ Κοσμά έγένετο παρά τήν θέλησιν τοϋ Κούρτ Πασά»,

— 372 -

Ή θανάτωση και ή ταφή του Κοσμά συνοδεύεται από μυθιστορηματικές πληροφορίες. Κατά τον Σάπφειρο Χριστοδουλίδη, «πρώτον βιογράφον και αύτήκοον μαθητήν του Κοσμά», οί χριστιανοί «μαθόντες τοϋτο έτρεξαν παρευθύς, δια να βγάλουν το πτώμα και έρευνήσαντες με δίκτυα και με άλλους τρόπους δεν ήδυνήθησαν να το εΰρουν. Μετά τρεις ημέρας ένας ιερεύς ευλα­

βής, παπά Μάρκος ονομαζόμενος, εφημέριος της εκκλησίας του χωρίου Κολικόντασι, κειμένου πλησίον του ποταμού..., επήγε δια να έρευνήση καί παρευθύς — ω του θαύματος! — βλέπει το άγιο ν λείψανο ν οπού επλεεν επά­

νω εις το νερον και έστέκετο ορθιον ωσάν να ήτο ζωντανόν. Όθεν τρέχει εν τω άμα και το βγάζει άπό το νερόν καί, καθώς το έσήκωσεν, έτρεξεν αίμα πολύ άπό το μελίρρυτον στόμα του "Αγίου... και ένδύσας αυτό μέ το ράσον του το εφερεν εις τήν εκκλησίαν τής Θεοτόκου και το ένεταφίασεν έντίμως εν τω νάρθηκι...»^1)

Στον τόπο του μαρτυρίου ύστερα άπό λίγα χρόνια ένας αλλόθρησκος θαυμαστής του Κοσμά, ό Άλή πασάς, «δι' εράνων τών χριστιανών τής χώ­

ρας του Μπερατίου καί αύτοϋ του Άλή. . . ανήγειρε παρεκκλήσιον φερώνυ­

μον. Δαπάναις του Ά λ ή κατεσκευάσθη υπό τών μοναχών καί πολυτελής αργυρά θήκη, εν ή ετέθη ή κάρα του μάρτυρος».

Ή προσφορά τοϋ Ά λ ή ήταν οφειλόμενο χρέος προς εκείνον, πού μέ τις προφητείες του εϊχε βάλει στο μυαλό του το όνειρο τής μεγαλοσύνης. Και το όνειρο αυτό, «δπερ κατά τους νεανικούς του χρόνους έβαυκάλισαν αί προρρήσεις τοϋ ίσαποστόλου», έβλεπε αργότερα «να προσλαμβάνη σάρκα καί οστά».(2)

πού εξαναγκάσθηκε άπό τήν πίεση τών γεγονότων. Ό Χριστοδουλίδη ς (βλ. Μ. Γ κ ι ό ­λ ί α ν , δ. π., σελ. 436­444) γράφει ότι «ό Κούρτ Πασάς έμετανόησε διότι εγελάσθη καί δια μάταιον κέρδος έθανάτωσε τοιούτον άθώον καί είρηνικόν άνθρωπον».Προσθέτειέπίσης ότι «οί δήμιοι γυμνώσαντες τό τίμιον λείψανον τοϋ Κοσμά τό έσυραν καί τό έρριψαν είς τον ποταμόν μέ μίαν μεγάλην πέτραν είς τον λαιμόν». Ό Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο ς, δ. π., σελ. 179 αναφέρει ότι κατά τό έγγραφο τής βιβλιοθήκης τοϋ Πειραιά δικαιολογία τοϋ φόνου ήταν τό ότι ξεσήκωνε τους ραγιάδες εναντίον τών Τούρκων καί ότι οί κάμποι έμεναν ακαλ­

λιέργητοι άπό τον κόσμο, πού παρέσυρε πίσω του... Έτσι ζημιωνόταν τό ταμείο «επειδή οί εν τη δικαιοδοσία τοϋ Μπερατίου χριστιανοί έγκατέλειπον τα γεωργικά εργαλεία των πάντες καί ετρεχον όπισθεν τοϋ καλογήρου»!

(1) Ό Χ ρ ι σ τ ο δ ο υ λ ί δ η ς, ό. π., πιο κάτω προσθέτει: «Τήν ώραν δέ εκείνη ν, όπου τον εξενταφίαζαν, έτυχε να εύρεθή εκεί μία δαιμονισμένη γυναίκα, ήτις άπό μακρινούς τόπους ήκολούθει ζώντα τον άγιον ποθοϋσα τήν ίατρείαν της καί, καθώς είδεν οπού άνοιξαν τον τάφον τοϋ αγίου, τήν έτάραξε δυνατά τό δαιμόνιον καί ύστερα άπό όλίγην ώραν ΐα­

τρεύθη τελείως...»! (2) Βλ. Σ π. Ά ρ α β α ν τ ι ν ό ν, δ. π., σελ. ιε'. Ή προφητεία για τον 'Αλή (βλ. καί

Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν, ό. π., σελ. 435) έλεγε: «Θα γίνης μεγάλος άνθρωπος, θα κυρίευσης όλ ι τήν 'Αρβανιτιά, θα υπόταξης τήν Πρέβεζα, τήν Πάργα, τό Σούλι, τό Δέλβινοό Γαρ,δίκιη

- 3 7 3 -

Στο λαό διατηρήθηκε ή παράδοση της γοητείας του Κοσμά τόσο, ώστε, καθώς αναφέρει ή παράδοση, όταν κηρύχθηκε ή Ελληνική 'Επανάσταση, σε πολλών τα στόματα κυκλοφόρησαν οί στίχοι:

Βόηθα μας, Ά η Γιώργη και σύ "Αγιε Κοσμά, να πάρουμε τήν Πόλη και τήν Άγια Σοφιά!

Ό Κοσμάς πρέπει να κριθεί μέσα στο περιβάλλον της εποχής του, μέσα στην αγριότητα του τοπίου, στην απονέκρωση τήν ηθική, τήν εθνική, τήν κοινωνική, τήν οικονομική, τή θρησκευτική, τή δημογραφική. Τότε μόνο θ' άντικρύσουμε μέσα σε αληθινό φωτοστέφανο μια άπό τις ευγενέστερες και ηρωικότερες μορφές του νεώτερου Ελληνισμού και της 'Ορθοδοξίας. Χωρίς αμφιβολία «υπήρξε ô μεγαλύτερος παιδαγωγός του έκβαρβαρωμένου από τή σκλαβιά και τις κάθε λογής πιέσεις λαοϋ της Δυτικής Ελλάδας»^1)

Μέσα στο βαρύ χειμώνα τής σκλαβιάς αγωνίστηκε, για να γαλουχήσει τήν ψυχή του τουρκοκρατούμενου καί βενετοκρατούμενου ελληνισμού, να διαφωτίσει όχι μέσα στο σύθαμπο του «Κρυφού Σχολείου» κάτω άπό το τρε­

μάμενο φώς του καντηλιοϋ, άλλα στο ξέφωτο τής υπαίθρου γυρίζοντας πο­

λιτείες και χωριά. Τό εγερτήριο σάλπισμα του έκαμε ν' αναγαλλιάσουν τα θύματα τής σκλαβιάς· για τους απόκληρους τής τύχης και τής κοινωνίας ήταν σάλπισμα απολύτρωσης.

Ή φωνή του ακούστηκε σαν ενα κήρυγμα, πού «θεμελιώνει τή ριζοσπα­

στικώτερη μορφή του χριστιανικού σοσιαλισμοϋ»(2). Δέν «μας έδωκε ό Θεός», έλεγε, «τον πλοϋτον, δια νά πολυτρώγωμεν και να κάνωμεν πολύτιμα φορέματα καί παλάτια υψηλά καί οί φτωχοί νά άποθαίνουν άπό τήν πείνα». Γενικότερα τό κήρυγμα έχει περιεχόμενο εθνικό, θρησκευτικό, κοινωνικό.(3)

καί αυτό το τάχτι του Κούρτ πασά. Θά άφήσης μεγάλο όνομα στην οικουμένη. Καί στη Πόλη θα πας..., μα μέ κόκκινα γένεια. Αυτή είναι ή θέληση τής θείας προνοίας. Ένθυμοϋ όμως είς δλην τήν διάρκειαν τής εξουσίας σου να αγαπάς καί να υπερασπίζεσαι τους χρι­

στιανούς, αν θέλης να μείνη ή εξουσία εις τους διαδόχους σου». Αυτά είπε ό Κοσμάς στον Άλή, δταν πρώτη φορά συναντήθηκαν στο Τεπελένι. Μέ τα «κόκκινα γένεια» υπονοείται ό αποκεφαλισμός του 'Αλή.

(1)Βλ. 'Απ. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού», τόμ. Δ', σελ. 441 καί του ίδιου «Πηγές κλπ.», κεφ. ε', όπου ή« 'Ακολουθία καί ό βίος του οσίου καί θεο­

φόρου Πατρός ημών Κοσμά τοϋ ίερομάρτυρος καί ίσαποστόλου», πού δημοσιεύθηκε πρώ­

τη φορά τό 1814 άπό τό Σάπφειρο Χριστοδουλίδη. (2) Βλ. Δημ . Τ σ ά κ ω ν α ν , ό. π., σελ. 106 καί Κ ω ν/ν ο ν Μ α κ ρ υ κ ώ σ τ α ν

ο. π., σελ. 86. (3) Βλ. καί τήν «Θρησκευτικήν καί Ήθικήν Έγκυκλοπαίδειαν», τόμ. 7ος, δπου ση­

μειώνεται ότι «τό "Αγιον "Ορος μετά τον "Αγιον Κοσμαν δέν έδωσεν είς τήν Έκκλησίαν

— 3 7 4 -

Ό κόσμος, πού τον ακολούθησε πίστεψε με φανατισμό στην ειλικρίνεια της διδασκαλίας του κι ένοιωσε βαθιά συγκίνηση από τις Διδαχές και τις προφητείες του. Για το θερμουργό ζήλο του, τήν αυτοθυσία και το πάθος του για το διαφωτισμό του Γένους και τήν απολύτρωση τών σκλάβων λογα­

ριάζεται σαν ένας από τους «Διδασκάλους του Γένους» καί, έστω κάπως αργά, το επίσημο κράτος πρόβαλε το έργο του στα διδακτικά βιβλία. 'Από τήν εποχή του «μακριά στον ορίζοντα άρχισε να ροδίζει ή αυγή της ανα­

γεννήσεως και της ελευθερίας του ελληνικού λαού». Το εθνικό του κήρυγμα τον εμφανίζει σαν πρόδρομο του Ρήγα και του Κοραή»^1)

Ό καθηγητής Σπύρος Π. Ζερβός, με κάποια ίσως δυσνόητη υπερβολή, κρίνει «χαρακτηριστική τήν περίπτωση του Κοσμά, πού, κυριολεκτικά παλ­

λαϊκός για "Ελληνες και 'Οθωμανούς, μ' επιρροή πού ξεπερνά τα θρησκευτι­

κά σύνορα, προσωποποιεί τον άντιιμπεριαλιστικό καί αντιμονοπωλιακό αγώνα του καιρού του... Θέτει τις νέες καθολικές προτεραιότητες: Χριστια­

νική πίστη υλοποιημένη σέ ανθρωπιά, γενίκευση της παιδείας στο λαό, κοι­

νωνικοοικονομικά μέτρα υπέρ τών εργαζομένων καί της οικονομικής ανα­

πτύξεως τών υποδούλων... Ό Κοσμάς αντιπροσώπευε τους λαϊκούς πόθους και πολιτισμούς τών καταπιεσμένων Βαλκανικών λαών... Ί ο Ευαγγέλιο καί το Σχολείο, όπλα του λαοϋ, αυτή είναι ή λαϊκή ιδεολογική υποδομή. Σ' αυτήν θα προσφέρη τελικά ό Ρήγας το συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο... για αγωνιστική συμπαράταξη καί ειρηνική συμβίωση...».(2)

Μολονότι γενική είναι ή αναγνώριση, πώς ή ζωή καί το έργο του Κοσμά είναι υπόδειγμα αυτοθυσίας, πώς ή ακατανίκητη δύναμη για τήν αντιμετώ­

πιση τών κινδύνων καί τοϋ θανάτου επήγασε άπό τή θερμή πίστη στή θεϊκή του αποστολή, μολαταύτα ή Επίσημη Εκκλησία τον κράτησε περιορισμένο στο περιθώριο καί δέν έδειξε ενδιαφέρον για τήν επίσημη καθιέρωση της αγιότητας του.

Εύλογα έχει παρατηρήσει ό 'Ηλίας Τσιτσέλης: «Καί είναι αληθώς απορίας άξια ταύτα, διότι ό Κοσμάς τόσα υπέρ τών ελληνικών γραμμάτων καί της πίστεως ειργάσατο ίδρύσας εν τή δούλη (ένν. πατρίδι) σχολάς καί καρποφόρως το Εύαγγέλιον διδάξας καί δια του ιδίου μαρτυρίου τήν στερράν αυτού πίστιν διατρανώσας».(3)

άλλον σπουδαΐον ίεραπόστολον». Διατυπώθηκε επίσης ή αντίληψη πώς ή διδασκαλία του προσεγγίζει τα όρια της σύγχρονης πολιτικής κοσμοθεωρίας «ελευθερία ­ ίσότης ­ άδελ­

. φότης». (1) Βλ. Ά π. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο ν, ο. π., σελ. 443. (2) Βλ. τον Πρόλογο τοϋ Σ π ύ ρ ο υ Π. Ζ ε ρ β ο ύ στο έργο τοϋ Δ η μ ή τ ρ η

Σ. Σ ο ύ τ ζ ο υ «Οί Φιλέλληνες τών Βαλκανίων στην Επανάσταση τοΰ 21», 'Αθήνα 1976, σελ. 9­10.

(3) Βλ. Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η , δ. π., τομ. Α', σελ. 271.

- 375 -

Κατά την ομολογία εκκλησιαστικού κειμένου: «Έγένοντο μεν ένέργειαι δια την έκδοσιν αποφάσεως..., άλλα το ζήτημα έμεινε καί μένει εκκρεμές»^1) Στην πραγματικότητα ή Εκκλησία τον είχε «κηρύξει εις άγνοιαν». "Αν καί ήταν πασίγνωστο, ότι ο λαός πίστεψε στην άγιωσύνη του καί τον τιμούσε επί 182 χρόνια, για τήν επίσημη 'Εκκλησία είχε καταντήσει θϋμα της λήθης! Στην Κεφαλονια μάλιστα ελάχιστοι γνωρίζουν ότι ό Κοσμάς ό Αιτωλός επισκέφθηκε το νησί (2). 'Ακόμη καί κληρικοί, αξιωματούχοι μάλιστα, αγνοούν τήν ύπαρξη του. Επικαλούμαι τήν ομολογία μητροπολίτη βιογρά­

φου του, από τους πιο γνωστούς στις ήμερες μας πρωταγωνιστές των εκκλη­

σιαστικών θορύβων! Μέ παρρησία έχει γράψει στο βιβλίο του δτι μέχρι το 1935, όταν έγινε πρωτοσύγκελλος της Μητροπόλεως 'Ακαρνανίας,, του ήταν άγνωστος ό Κοσμάς ό Αιτωλός! «Πρώτην φοράν», γράφει, «απέκτησα γνωριμίαν μέ τον Κοσμαν, όταν κατά τήν περιοδείαν μου συνήντησα τους βοσκούς της Πίνδου να αναφέρουν το όνομα τοΰ Αγίου καί να δακρύουν»!(3)

Χρειάστηκαν δυο περίπου αιώνες μέχρι να γίνει ή επίσημη αγιοποίηση (20 'Απριλίου 1961). Δέν είναι φυσικό ν' αναρωτιέται κανείς, που οφείλεται ή τόσο μεγάλη καθυστέρηση της αναγνώρισης του ώς 'Αγίου, όταν μάλιστα χτεσινοί «καλοί χριστιανοί» γιορτάζονται μέ πανηγυρική επισημότητα; « Ό Κοσμάς είχε ν' αντιμετώπιση καί τήν εχθρότητα τών άρχουσών τάξεων, πλουσίων, κοτζαμπάσηδων καί ανωτέρων κληρικών, οι όποιοι ανησυχούσαν από ορισμένα σημεία τών κηρυγμάτων του για τήν ισότητα τών ανθρώ­

πων».(4) 'Αλλά είχε ν' αντιμετωπίσει επίσης καί τά επίσημα συμφέροντα της 'Εκκλησίας, γιατί μέ τους ρηξικέλευθους οραματισμούς του δέν έδίστα­

σε να θέσει σέ ανώτερη θέση τήν ανάγκη για τήν ικανοποίηση τών πνευ­

ματικών αναγκών του ποιμνίου του. 'Αποδίδεται στον Κοσμά ότι είχε κάπο­

τε στους Χειμαρριώτες,οταν «δέν είχαν τά μέσα της συστάσεως καί προικο­

δοτήσεως σχολείου», νά γκρεμίσουν τις πολλές εκκλησιές καί καί να περιο­

ρισθούν σέ μία, τών αγίων Πάντων, «τήν δε περιουσίαν τών άλλων ν' αφιε­

ρώσουν εις τήν συντήρησιν τοΰ σχολείου».(5)

(1) Βλ. Κω ν. Μ α κ ρ υ κ ώ σ τ α ν , ο. π., σελ. 109. (2) Βλ. καί στο περιοδ. «Ήχώ τοϋ Ιονίου, τεϋχ. 55­56 τοΰ 1951, σελ. 7, όπου Χ ρ.

Β ο υ ν ά «Μια άγνωστη λεπτομέρεια τοϋ βίου τοϋ 'Αγίου Κοσμά. 'Εκεί αντιγράφει κυ­

ρίως τις πληροφορίες τοϋ Λοβέρδου Κωστή, άλλα πιστοποιεί επίσης ότι στην Κεφαλονια «ελάχιστοι γνωρίζουν...)).

(3) Βλ. Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο υ Κ α ν τ ι ώ τ η , ο. π., σελ. 11. Καί στα επίσημα σχολικά βιβλία πριν άπο λίγα χρόνια δέν αναφερόταν το όνομα τοΰ Κοσμά στους «Διδασκάλους τοϋ Γένους».

(4) Βλ. Ά π. Β α κ α λ ό π ο υ λ ο υ «Πηγές», σελ. 361. (5) Βλ. Φ. Μ ι χ αλ ό π ο υ λ ο ν, ό. π., σελ. 145. 'Επίσης Μ. Γ κ ι ό λ ι α ν ,

— 376 —

Στην Κεφαλονιά, πού υπάρχουν τόσα ενθύμια του Κοσμά, περνάει απα­

ρατήρητη ή γιορτή του στις 24 Αυγούστου! Εξακολουθεί νά μένει παραγ­

κωνισμένος ό ταπεινός ήρωας και μάρτυρας, πού αναμφισβήτητα είναι μία άπο τις πιο επιβλητικές μορφές της 'Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού.(*)

Ό φετινός επίσημος γιορτασμός των 200 χρόνων άπο το μαρτυρικό του θάνατο, με πρωτοβουλία μάλιστα των επίσημων άρχων, αποτελεί ανα­

γνώριση και δικαίωση του μεγάλου έθνικοθρησκευτικοΰ έργου του ηρωι­

κού εκείνου ίσαποστόλου και εθνομάρτυρα.

δ. π., σελ. 131 καί 428 και Ά π ο σ τ . Β α κ α λ ό π ο υ λ ο υ α'Ιστορίαν κλπ., σελ. 437. (1) Λέγεται πώς μόνο στο μοναστήρι στ' Άγρίλια γιορτάζεται ό "Άγιος. Εκεί είχε

κτισθεί κουβούκλιο στο χώρο, όπου δίδαξε ό Κοσμάς. Καθώς αναφέρει ντόπια παράδοση εκεί υπήρχε καί ξύλινος σταυρός, πού είχε στήσει ό Κοσμάς.

ΜΑΝΟΛΗ ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ Τακτικού καθηγητή της Κλασσικής Φιλολογίας

στο Πανεπιστήμιο 'Ιωαννίνων

ΤΟΥ ΣΟΦΩΤΑΤΟΥ ΚΥΡΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΤΑ ΣΧΕΔΗ1 ΤΟΥ ΜΥΟΣ

Τοΰ 'Αθανάσιου Δ. Κομίνη

Στο περιοδικό «Δωδώνη»2 εϊχα κάνει μια σύντομη παρουσίαση της τελευταίας έκδοσης του ενδιαφέροντος βυζαντινού κειμένου τών Σχεδών τον μυός άπό τον Ί.­Θ. Παπαδημητρίου. Μια συστηματικότερη εξέταση και αυτής και τών προηγουμένων εκδόσεων επιτρέπει, νομίζω, μια νέα συζή­

τηση τών προβλημάτων πού θέτει αυτό το κείμενο καθώς και μια νέα έκ­

δοση του. Τα Σχέδη τοΰ μυός έχουν μέχρι σήμερα έκδοθή ή ξανατυπωθή τέσσε­

ρις φορές.

Ι. Ή έκδοση Boissonade

Ή editio princeps έγινε άπό τον Boissonade3 με βάση τον Parisinus Graecus 2652 (=Ρ) 4 , του 15ου αϊώνα, πού ήταν και το μόνο γνωστό χει­

ρόγραφο τών Σχεδών ως εκείνο τον καιρό. Ό Boissonade έκανε τέσσερις παραναγνώσεις : το ύπόπτευε (στ. 21) το διάβασε νπώπτενε, τό που (στ. 26) το διάβασε που, το πράξις (στ. 51) τό διάβασε πατρίς και τό λήψει (στ. 97) το διάβασε λήψ?]. Στον Boissonade οφείλονται μία επιτυχής διόρθωση (στ. 16 τούτω Boiss., cf. Manasses, Ecphrasis Telluris 1345 : τοντο codd.) και μία διόρθωση πού επιβεβαιώθηκε άπό τα χειρόγραφα ML6 (στ. 27 ενρήαειε Boiss. cum ML εύρήσεις Ρ εξενρε V), ενώ τρεις άλλες διορθώσεις

Ι.Γιά το λογοτεχνικό είδος τής σχεδογραφίας βλ. Η. Hunger, Die hochsprachli­

che profane Literatur der Byzantiner, Zweiter Band, Miinchen 1978, σελ. 22­29. 2. Δωδώνη Β' 1973, σελ. 290­293. 3. Βλ. J. Fr. Boissonade, Anecdota graeca e codicibus regiis, Ι (Παρίσι 1829),

429 ­ 35. 4. Βλ. H. Omont, Inventaire sommaire des manuscrits grecs... III Ancien fonds

grec (Paris 1888), 19. 5. Για τή σχέση τών Σχεδών τοϋ μυός μέ την "Εκφραση τής γης τοΰ Μανασσή βλ.

παρακάτω σελ. 388 ­ 390. 6. Για την άξια τής γραφής αυτής τών ML βλ. παρακάτω, σελ. 388.

— 378 —

του είναι ανεπιτυχείς (στ. 22 εμπερικρνπτοιτο VML: εμπερικρύπτετο Ρ εμπε­

ριεκρύπτετο Boiss., 36 κατάκομος VML : κατάσκοσμος Ρ κατάκοσμος Boiss., 89 ταύτα VM: ανθις L τοντο Ρ τούτω Boiss.1).

Ή σπουδαιότητα της εκδόσεως Boissonade είναι ότι έκανε για πρώτη φορά γνωστό το κείμενο αυτό και ότι δίνει τις παραπομπές σέ κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης πού ξαναβρίσκουμε στα υπομνήματα των εκδόσεων Horna και Παπαδημητρίου.

II. Ή έκδοση Σάθα

Το κείμενο του Boissonade ξανατυπώθηκε από τον Σάθα το 18942. Ό Σάθας έκανε τρεις αλλαγές, όλες περιττές (στ. 2 τήμερον codd. : αήμε­

ρον Sathas; 47 νμΐν το εστίαμα VP : ήμϊν το εστίαμα L ήμΐν εστίαμα [όχι εστ­] Sathas; 74 έλεγξες codd. : έλεγχες Sathas), υιοθέτησε στον στίχο 27 την εναλλακτική (και ανεπιτυχή) διόρθωση του Boissonade (εξενρε V : εύρήσειε ML εύρήσεις Ρ ενρήσει Boiss., ree. Sathas), τέλος έκανε μία παράλειψη (στ. 11­12 καΐ ούδε βλέπειν προσεποιήσατο om. Sathas) και ένα, προφανώς τυπογραφικό, λάθος (στ. 66 όσον αντί για τό ορθό όσων).

III. Ή έκδοση Horna

Ό Horna3 δημοσίευσε μια νέα έκδοση τών Σχεδών με βάση τό κεί­

μενο του Vaticanus Graecus 711 (=V), τοϋ τέλους τοϋ 14ου αιώνα4, χρη­

σιμοποίησε όμως και τό κείμενο του Parisinus, όπως τό δίνει ό Boissonade, τις διορθώσεις τοϋ πρώτου αύτοϋ έκδοτη και μιαν άντιβολή τοϋ Parisinus άπό τον Η. Omont, χάρη στην οποία διόρθωσε τις παραναγνώσεις τοϋ Bois­

sonade στους στίχους 21, 51 και 97, ενώ αντίθετα δέν σημειώνει τή γραφή που τών PV στον στίχο 26.

Ή σημασία της έκδοσης Horna είναι ότι μας έδωσε ένα πολύ ικανο­

ποιητικό κείμενο πού βασίζεται στο παλαιότερο χειρόγραφο V5 και σέ μια νέα και σωστή6 άντιβολή τοϋ χειρογράφου Ρ.

1. Ή διόρθωση αύτη, για τήν οποία ό Παπαδημητρίου σημειώνει στο κριτικό του υπόμνημα «fortasse recte», δέν έχει καμιά πιθανότητα νά είναι καλή· βλ. παρακάτω, σελ. 384.

2. Βλ. Κ. Ν. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, Τ. VII (Βενετία 1894), σελ. ριδ' ­ ριζ'. 3. Βλ. Κ. Horna, Analekten zur byzantinischen Literatur (Programm des Κ. Κ.

Sophiengymnasiums), Wien 1905, σελ. 12­16. 4. Βλ. R. Devreesse, Codices Vaticani Graeci, III. Codices 604­866( Vatican 1950),

σελ. 196. 5. Ό S. G. Mercati άντέβαλε μια δεύτερη φορά αυτό τό χειρόγραφο για χάρη τοϋ

Horna, πρβ. Horna, ο.π., σελ. 14. 6. Μόνο στον στίχο 47, άπό παρανάγνωση προφανώς τοϋ Omont, ό Horna γράφει

στο κριτικό του υπόμνημα ευτρεπειαε Ρ αντί για εΰτρέπειε πού δίνει πραγματικά αυτό τό χειρόγραφο.

— 379 —

IV. Ή έκδοση Παπαδημητρίου

Ό Παπαδημητρίου1 επισήμανε τα Σχέδη τοϋ μυός σέ τρία νέα χειρό­

γραφα πού έδιναν αυτό το κείμενο μετά από το κείμενο τοΰ Στεφανίτον καΐ Ίχνηλάτον, ή χειρόγραφη παράδοση τοΰ οποίου αποτελούσε το θέμα της διδακτορικής του διατριβής. Τα χειρόγραφα αυτά είναι τα έξης: ό Lei· densis Vulcanianus 93 (=L)2 , τοΰ 15ου αιώνα, ό Monacensis Miscellanei!s Graecus 551 (=M) 3 , του 15ου αιώνα, και ό Oxoniensis Miscellanei^ Grae­

cus 272 (=0)4 , τοϋ 16ου αιώνα, πού εϊναι απόγραφο του L, όπως πολύ σωστά διαπίστωσε ό εκδότης.

Ό Παπαδημητρίου μελέτησε τις σχέσεις των πέντε χειρογράφων και έδωσε μια νέα έκδοση του κειμένου. Κατά τρόπο μεθοδολογικά ανορθό­

δοξο, στηρίχτηκε για τό Ρ και το V στις αναγνώσεις των προηγουμένων έκδοτων και άντέβαλε, όπως γράφει5, μόνο τα τρία νέα χειρόγραφα ML και Ο. 'Αλλά έτσι επαναλαμβάνει μοιραία όλες τις παραναγνώσεις των προηγουμένων εκδοτών αυξάνοντας τες μέ τις παραναγνώσεις πού έκανε ό ίδιος, όταν άντέβαλε τα χειρόγραφα Μ και L. Τά, σχετικά πολλά για ενα τόσο σύντομο κείμενο, λάθη τοϋ Παπαδημητρίου6 και για τά τέσσερα χειρόγραφα VMPL είναι τά έξης :

1. Βλ. John­Theophanes Papademetriou, Ta σχέδη τοϋ μυός : New Sources and Text (Illinois Studies in Language and Literature, vol. 58, 1969, σελ. 210­222).

2. Βλ. P.C. Molhuysen, Bibliothecae Universitatis Leidensis Codices Monuscripti. I. Codices Vulcaniani (Leyden, 1910), σελ. 36­37.

3. Βλ. I. Hardt, Catalogue codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae Bava­

ricae, F(Munchen, 1812), σελ. 378. 4. Βλ. Η. Ο. Coxe, Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae.

Pars prima recensionem codicum Graecorum continens (Oxford, 1853), 814. 5. Βλ. J.­Th. Papademetriou, δ.π., σελ. 215, σημ. 19 «For the text of V, I have re­

lied totally on Horna's collation (verified by S. G. Mercati) as presented through his edi­

tion. MLO I have studied in photographs». Άλλα και το Ρ, για το Οποίο δέν λέει τίποτα, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι δέν το άντέβαλε, άφοΰ όχι μόνο διατήρησε όλες τις παρανα­

γνώσεις τοϋ Boissonade αλλά πρόσθεσε και δικά του λάθη. Το ερώτημα όμως παραμένει, σχετικά μέ τη «μέθοδο» τοΰ Παπαδημητρίου, αν επιτρέπεται, στον αιώνα των μικροται­

νιων, νά έπαναπαυώμαστε στις άντιβολές πού έκαναν ό Boissonade πριν άπό 140 χρόνια ή ô Horna πριν άπό 65.

6. Και σέ μιαν άλλη μελέτη μας (Διορθώσεις σέ κείμενα της δημώδους λογοτεχνίας, Παρνασσός 16, 1974, 464­68), κρίνοντας ορισμένες εργασίες τοϋ Φ.­Σ. Μπουμπουλίδη, είχαμε την ευκαιρία νά τονίσουμε πώς ή σωστή άντιβολή των χειρογράφων δέν απαιτεί καμιάν ιδιαίτερη πνευματική ικανότητα. Και όμως είναι αξιοπερίεργο πώς ορισμένοι εκδότες κάνουν τόσες πολλές παραναγνώσεις. Βλ., εκτός άπό τις παραναγνώσεις τοϋ Πα­

παδημητρίου και τοΰ Μπουμπουλίδη, και τις παραναγνώσεις πού επισημαίνουμε σέ εκδό­

σεις τοΰ Β. Ε. Perry (Aesopica Ι, Πλάτων 26, 1974, σελ. 289.­Ot Γνώμες τοϋ Σεκούνδου,

— 380 —

Σχετικά μέ τα χειρόγραφα Μ και L ό Παπαδημητριού παρέλειψε να σημείωση στο κριτικό του υπόμνημα τα έξης : στ. 5 τών παλαιών τις] τις των παλαιών L; 13 μάλα VPLpc: μάλλα MLac; 15 σαρκία VMP : σαρ­

κνΐα L; 16 φέρων] βλέπων Μ ; 18 ήπειγεν] επειγεν Μ; 21 ύπώπτενε V : ύπόπτευε MPL; 26 που VM : ποϋ PL; 27 άπραματεύτως L; πως om. Μ; 32 ευτύχησαν MLV1; 64 επωμίς] επωσμις Μ; εστίν om. L; 87 τών αρετών om. L; 96 τών προσευχών τά] τών προσεχόντων L2.

Διαβάζει εσφαλμένα: 19 ανταπήχε Lpc (αντί Lac) ; 37 εξ αίφνης L (αντί έ'| αίφνης) ; 45 ώς καθεξής L (θ p. corr.) (αντί ως και έξης) ; 52 συγκε­

κομένω ML (άντί συγκεκομμένω) ; 57 yoûv VPL: τοίνυν Μ (αντί yowVPM: TotVuv L); 58 γένη V (άντί γένη)3; 59 λ(κ°α)ικλήσκομαι Ρ (αντί χικλήσκομαι, όπου το πρώτο κ προέρχεται άπο διόρθωση ενός Α); 69 κανόνα δε MPL: καί κανόνα ôè V (άντί κανόνα <5ε PL: και κανόνα ôè VM); 86 καί ούτε στέαρ κλπ. L (άντί καί ούτε ελαιον ούτε στέαρ κλπ. ); 90 ταλλάρους Μ (άντί ταΛά­

oo­ucj ; 97 λείψει Ρ (άντί λήψει LP). Επαναλαμβάνει τήν παρανάγνωση του Boissonade στον στίχο 51

πατρίς Ρ (άντί πραξις) (πού τήν έχει διορθώσει ό Horna), καί τήν παρανά­

γνωση του Horna στον στίχο 26 ποϋ V (άντί που). Προσθέτει, παράδοξα, νέα λάθη στο υπόμνημα του πού δεν υπάρχουν

όμως ούτε στην έκδοση Boissonade ούτε στην έκδοση Horna, τις όποιες χρησιμοποιεί άντί νά διάβαση τά χειρόγραφα Ρ καί V: 31 εις F (άντί εις); 36 κατς κόσμος Ρ (άντί κατάσκοσμος) ; 72 ακριβή Ρ (άντί ακριβής*); 77 εβραχ'ίασα V (άντί εβρα*χίασα). Τέλος, παραλείπει νά σημείωση στον στίχο 26 τρυφαϊς MPL: τροφαΐς V5.

Δωδώνη, Ε', 1976, σελ. 370­371), τοϋ Α. Garzya. (Prolégomènes à une nouvelle édition des «Ixeutiques» deDionysios, Ελληνικά, 24, 1971, σελ. 247­ 254.—Κριτικά Σημειώματα: Μιχαήλ Ψελλός­'Οππιανοϋ Βίος, Δωδώνη Α', 1972, σελ. 303­306), τοϋ Α. Colonna (στο παραπάνω άρθρο, σελ.306), τοϋ R. Wagner(Pour une nouvelle édition de la «Biblio­

thèque)) d'Apollodore, Ελληνικά 26, 1973, σελ. 19­26 καί 34­38), της Ι. Gualandri (Observations sur la Paraphrase aux ((Halieutiques)) d'Oppien, Revue de Philologie 44, 1970, σελ. 49­51. — Sur les Thériaques d'Eutecnios, Revue de Philologie, 45, 1971, σελ. 84 ­ 85), τοϋ A. Palmer (A propos de la Metaphrase Planudéenne des Héroïdes d'Ovide, Φίλτρα, Τιμητικός Τόμος Σ. Γ. Καψωμένου, Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 118) καί τοϋ Α. Janssen (Mediaevalia, I. Narratio neograeca Apollonii Tyrii, Δωδώνη, Β',1973,σελ.283).

1. Για τη σημασία αυτής της γραφής βλ. παρακάτω, σελ. 385. 2. Ό Παπαδημητρίου γράφει μεν στο υπόμνημα του τών προσεχόντων L, έπρεπε

όμως νά διευκρίνηση ότι τό L δίνει αυτή τη γραφή άντί για τό τών προσευχών τά. 3. Βλ. παρακάτω, σελ. 387 σημ. 1. 4. Ό Παπαδημητρίου συγχέει προφανώς τό ακριβής VMP : ακριβή L στον στίχο 72

μέ τό ακριβή VMPL στον στίχο 70. Ή δουλιά όμως τοϋ έκδοτη κειμένων απαιτεί πριν άπ' όλα ακρίβεια.

5. Είναι αξιοπερίεργο πώς ό Παπαδημητρίου κάνει παραναγνώσεις διαβάζοντας

— 381 —

Μελετώντας τις σχέσεις τών τεσσάρων αυτών χειρογράφων ό Παπα­

δημητρίου κατέληξε σε επτά συμπεράσματα πού αποτελούν τή βάση του στέμματος πού προτείνει και πού ανατυπώνουμε εδώ:

V (=r archet y pu, <J

NOTES : Σ = archetype; a = a descendant of Σ which is the hyparchetype of γ and V; a '=a manuscript (=hyparchetype) intervening between the archetype Σ and the exemplars of Ρ and L; P = the exemplar of P; P' = a manuscript or series of manuscripts from which L descends; y = the exemplar of M in which the retractatio'preserved in M was made.

Γιά να ελέγξουμε την ορθότητα του στέμματος αύτοϋ, θα εξετάσουμε, ενα προς ενα, όλα τα επιχειρήματα του Παπαδημητρίου.

1. Σχετικά με το Μ, ό Παπαδημητρίου υποστηρίζει ότι «contains a far less trustworthy text because it has clearly undergone a deliberate revision in which it suffered certain losses and underwent linguistic revi­

sion»1. Γιά να στήριξη αυτή τήν άποψη, επικαλείται τήν παράλειψη του προοιμίου στο δεύτερο σχέδος (στ. 47 ­ 48), καθώς και τις σφαλερές γραφές και παραλείψεις του Μ.

Ή άποψη αυτή του Παπαδημητρίου γιά τήν ύπαρξη μιας retractatio πού χρησίμευσε ώς exemplar του Μ είναι εντελώς αστήρικτη και απίθανη. Τα λάθη του Μ είναι όλα κοινά λάθη ενός κάκου χειρογράφου2 και για να έξηγηθή ή προέλευση τους δέν χρειάζεται να υποθέσουμε καμιά ενδιά­

μεση retractatio ή deliberate revision, γιατί με τήν ίδια λογική θα έπρεπε να υποθέσουμε τέτοιες retractationes γιά οποιοδήποτε χειρόγραφο πού παρουσιάζει λάθη.

όχι μόνο χειρόγραφα άλλα και εκδόσεις όπως τοϋ Boissonade και τοϋ Horna : Ό Bois­

sonade γράφει 31 εΐς Ρ; 36 κατάακοσμος Ρ; 72 ακριβής Ρ, και ό Horna γράφει 26 τροφαΐς V, 32 ευτύχησαν V, 77 εβρα*χίασα V. Στον στίχο 97 οϋτε τό λήψΐ] πού σημειώνει ό Bois­

sonade ούτε το λείψει πού σημειώνει ό Παπαδημητρίου είναι ή γραφή τοϋ Ρ, άλλα τό λήψει, όπως τό σημειώνει ό Horna.

1. "Ο.π., σελ. 215. 2. Τό Μ κάνει τα έξης ιδιαίτερα λάθη: στ. 3 νμΐν το συσσίτιον]τήν παραβολήν ύμΐν;

— 382 —

2. Στη συνέχεια ό Παπαδημητρίου υποστηρίζει ότι «occasionally, Μ gives a better reading where all the other manuscripts seem to err; e.g., in line 435, 3 M reads μοναχικήν where the reading of the other manuscripts μοναδικήν makes no sense».

Είχαμε ήδη την ευκαιρία στο προηγούμενο άρθρο μας1 να αποδεί­

ξουμε ότι ή lectio facilior του Μ πού προτιμά ό Παπαδημητρίου είναι αδύ­

νατο για στεμματικούς λόγους να είναι ή σωστή και πώς αποτελεί απλώς εκλαΐκευση (banalisation) της, και στεμματικά σωστής, lectio difficilior μοναδικήν, πού τή δίνουν τα τρία άλλα χειρόγραφα, δηλαδή το V από τή μία οικογένεια και τα Ρ και L άπό τήν άλλη σύμφωνα με το στέμμα του Παπαδημητρίου. Ξεκινώντας από τήν εσφαλμένη βάση ότι ή γραφή μο­

ναχικήν του Μ είναι καλύτερη άπό τή γραφή μοναδικήν τών V Ρ L, ό Πα­

παδημητρίου διορθώνει στον στίχο 94 τή γραφή μοναδικών τών VPL (το Μ παραλείπει τή λέξη αυτή) σέ μοναχικών γράφοντας ((μοναχικών scripsi: μοναδικών VPL edd. om. M».

Με αυτήν τήν προτίμηση του για τή γραφή του Μ στην πρώτη περί­

πτωση ή με τή συναφή διόρθωση του μοναδικών σέ μοναχικών στή δεύτε­

ρη περίπτωση, ό Παπαδημητρίου παραγνωρίζει τα δεδομένα του στέμμα­

τος πού ό ϊδιος κατάρτισε και δείχνει μια πλήρη άγνοια της αρκετά κοινής στα λόγια βυζαντινά κείμενα σημασίας τοΰ μοναδικός = μοναχικός. Και αυτή τή σημασία τή βρίσκουμε όχι μόνο στο πατερικό λεξικό του Lampe2

άλλα και στο λεξικό της ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου του Sopho­

cles3. Άπό τό κριτικό υπόμνημα της έκδοσης του συνάγεται ότι και σέ ενα

άλλο σημείο ό Παπαδημητρίου θεωρεί ότι τό Μ σώζει μόνο του τή σωστή γραφή : στον στίχο 35 τό Μ γράφει γης και θαλάσσης, ενώ τα τρία άλλα

δε] γάρ; 7 βρωμάτων] βροτών; 16 φέρων] βλέπων; 18 ήπειγεν] επειγεν ; 20 άπέτρεχε VP: ύπέτρεχε Μ επέτρεμε L; έδώδιμον] εδώοημον; 27 πως om.; καθ' εαυτόν μεγαληγορών] μεγαληγορών καθ' εαυτόν; 28 τή κεφαλή] της κεφαλής; πυκνά πυκνά] πικνά πικνά; 31 ούδ'] ουδέ; 35 κατερχόμενος] κατεχόμενος ; θαλάττης] θαλάσσης; 36 τρυφαϊς] τρο­

φαΐς; 39 οντω] οΰτως; 42 προρρίζους om.; 47­48 om. ; 50 νϊωτό] πέφνκε; 52 τούτου] τού­

των; συγκεκομμένω] συγκεκομένω ; 53 ορών] δράν ; 54 διατρανοϋν] διακενοϋν; 56 αυτόν] προς αυτόν ; κάκιστε] ώ κάκιστε; 60 και ή μήτηρ Παστόλειχος] ή δέ μήτηρ ΙΊαστόλη­

χος; 63 τούτων] τούτως; 64 επωμίς] επωσμίς; δπερ] δ; 70 άγαθήν] αγαθή; 75 εκακώθην] και εκακώθην ; τέλους] σφόδρα; 78 ­79 και οι] οι; 90 τους τών μοναχών ταλάρονς] τους ταλάρους τών μοναχών; 91 τάς ελαιοδόχους] τάς τών ελαιοδόχων; 93 κάγώ om.; 94 μο­

ναδικών om.; από της κέλλης σου om.; 96 ώς αν έκεϊσε] ωσάν εκείθεν. 1. "Ο.π., σελ. 292­293. 2. Βλ. G. Lampe, A Patristic Greek Lexicon, s.v. μοναδικός. 3. Βλ. Ε. Α. Sophocles, Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods (From

B.C. 146 to A.D. 1100), s.v. μοναδικός.

— 383 —

χειρόγραφα V Ρ L δίνουν μόνο και θαλάττης. Ή γραφή τοϋ Μ, πού εΐναι στεμματικά αδύνατη, εφόσον αντίκειται στην κοινή γραφή τών V Ρ L, αποτελεί μια προσθήκη πού εϊναι και νοηματικά εντελώς περιττή : ό μυς επαίρεται για τήν ταχύτητα με τήν οποία πήδα από τις στέγες των σπιτιών μέχρι τα υπόγεια, έτσι πού εξυπακούεται πώς βασιλεύει παντού και παρά λίγο να βασίλευε ακόμα και στή θάλασσα1. Ή υπερβολή αυτή έχει σκο­

πό να τονίση τήν «πανταχού βασιλεία» τοϋ ποντικού, πού μέ το έπιδοτικό και υπονοεί ότι είναι ήδη βασιλιάς της γης, ενώ το Μ χρησιμοποιεί τή στε­

ρεότυπη έκφραση γης καΐ θαλάσσης. 'Από τα παραπάνω συνάγεται, νομίζω, καθαρά ότι ο ισχυρισμός τοϋ

Παπαδημητρίου πώς το Μ «occasionally gives a better reading where all the other manuscripts seem to err» στερείται άπό κάθε βάση.

3. Σχετικά μέ το L, ό Παπαδημητρίου2 διατυπώνει τήν άποψη ότι τα λάθη του «cannot be attributed to its copyist. The abundant misspellings and the retention of readings which make no sense but would be easy to cor­

rect show that the scribe was not well educated and copied what he saw with­

out attempting to improve it». Έτσι ό εκδότης υποθέτει τήν ύπαρξη ενός exemplar β', το όποιο αντέγραψε ό γραφέας τοϋ χειρογράφου L.

Ή άποψη αυτή είναι παράδοξη και εντελώς αστήρικτη : κανένα άπό τά 47 ιδιαίτερα σφάλματα τοϋ L3 δέν απαιτεί, για να έξηγηθή ή προέλευση του, τήν ύπαρξη αύτοΰ τοϋ φανταστικού ενδιάμεσου χειρογράφου β', ένώ παράλληλα ό «not well educated» γραφέας τοϋ L μποροϋσε κάλλιστα να

1. ΒαβαΙ της ταχντήτος, ης επλούτησα. . . Ταις κορυφαΐς τών μετεώρων οικημά­

των άναθρώσκων και αύθις εκείθεν ταχινώς κατερχόμενος μ ο ν ο ν ο υ χ ι βασιλεύω και θαλάττης. Πρβ. καί στ. 30 δτι περ ουδέ τα της θαλάττης .. . με λανθάνουσι. . ■

2. "Ο.π., σελ. 217. 3. Τα ιδιαίτερα σφάλματα του L είναι τα έξης : 2 βούλεσθε] βούλεσθαι L (corr. L2);

3 νμϊν το συσσίτιον]ήμΐν το σνσίτιον (συσσ­L2); οϊδατε] οϊκαδε; 7 ή ora.; 8 νπέσαινε] ύπέσαιμε; 10 έπέδραμε] ύπέδραμε; 15 σαρκία] σαρκνϊα; 17 ύπήνοιγε] άπήνοιγε; 20 άπέτρεχε VP: ύπέτρεχε Μ επέτρεμε L; 27 άπραγματεύτως] άπραματεύτως; 28 μεγαληγο­

ρών] μεγαληγορώς; 34 ταχινώς] ταχεινός; 40 τω πάθει] το πάθος; 45 ώς και καθεξής] ώς καθεξής (θ p. corr.); 47 άβρον] άμβρόν; νμϊν το έστίαμά] ήμ'ιν το εστίαμα; εντρεπίσειε] εντρεπήσειε; 50 νϊωτο] υπάρχεις; 51 ειπείν om.; 53 άσθματι] άσματι; τάμα] τα εμά; 56 εφη] εφης; 57 γοϋν] τοίννν; 59 κυρία μου] κνριόν μου; 60 Παστόλειχος] παστόλιχος; 64 εατιν om.; 66 απόδραση] αποδράσει; 65 + 69 μανδύας] μανδίας; 72 πέλει om.; ακριβής] α­

κριβή; 73 άνά το στόμα MV : άναστόμα Ρ άνεστόμα L; μου] μου λέγων ; 75 ή καρδία μου om.; 79 φοβερισμοί] φοβερισμοΐς; 80 εκείνο δε] εκεί; 83 εν om.; 86 και ουκ εφαγον— άλλα] και οϋτε ελαιον, οϋτε στέαρ, οντε μέλι, οντε γάλα, ούτε κρέας, ούτε τυρόν είσήλθεν εν τω στόματί μου, άλλα; 87 αγνών] άγνότων;87 ­ 88 τών αρετών om.; 88 το] εις τό; 89 ταύτα MV: τούτο Ρ αύθις L; φησί om.; συ] σε; 90 αναδιφά] αναδιφάς; 92 σον om.; 96 προσευχών τα] προσεχόντων.

­ 3 8 4 ­

εΐναι συγχρόνως και απρόσεκτος και να έκανε λάθη αντιγράφοντας από σωστό exemplar. Έπί πλέον, ο αριθμός τών σφαλμάτων αυτών δεν είναι υπερβολικά υψηλός σε σχέση με τον αριθμό τών λαθών στα άλλα χειρό­

γραφα (47 ιδιαίτερα λάθη του L έναντι 39 λαθών του Μ και 36 λαθών τοϋ Ρ). 4. Στη συνέχεια, ό Παπαδημητριού γράφει ότι «on some rare occa­

sions L seems to preserve the best reading (e.g. line 432, 1)». Στην πραγμα­

τικότητα, το L δεν δίνει μόνο του στο σημείο αυτό τη «σωστή» (ή τήν υποτιθέμενη σωστή) γραφή, αλλά συμφωνεί, κατά τρόπο στεμματικά απροσ­

δόκητο1 (αν πάρουμε ώς βάση το στέμμα τοϋ Παπαδημητρίου), με το Μ (εντός τών άρκύων ή αίλουρις ML: εντός σαρκίων ή αίλουρϊς V ή αίλουρίς εντός τών άρκύων Ρ).

Σε μιαν άλλη περίπτωση (στ. 84 κ.έ.), ό Παπαδημητρίου γράφει στο κριτικό του υπόμνημα ότι ή γραφή τοϋ L είναι πιθανόν ή σωστή. Δίνουμε το χωρίο όπως το εκδίδει ό Παπαδημητρίου μαζί με το κριτικό του υπό­

μνημα : ό ôè Ιδών, δτι ουκ ωφελεί, άλλα μάλλον καταγινώσκεται, «Ταύτα», φησιν, «εγώ, κυρία μου, εφυλαξάμην εκ νεότητας μου και ουκ εφαγον ούτε μέλι, ούτε γάλα, ούτε βούτυρον)) κλπ.

ταϋτα φησιν (ν om. V) εγώ κυρία μου MV : εγώ κυρία μου εφη Ρ ταϋτα εφη πάντα κυρία μου fortasse recte L.

Είναι προφανές δτι ό μΰς δεν εφυλάξατο ταϋτα, δπως το κατάλαβε ô Παπαδημητρίου, άλλα δτι το χωρίο πρέπει να γραφή ώς έξης2 : δ ôè Ιδών, δτι. . . καταγινώσκεται, ταϋτά φησιν : «'Εγώ, κυρία μου, εφυλα­

ξάμην κλπ.

ταϋτα MVL : om. Ρ || φησιν MV3: εφη (post κυρία μου trp. Ρ) PL || εγώ Μ VP: πάντα L.

Τήν ίδια έκφραση ταϋτά φησιν τή βρίσκουμε αμέσως παρακάτω (στ. 89): ή δε αίλουρίς ταϋτά φησι. Έπί πλέον, εϊναι απαράδεκτη ή υπόθεση τοϋ εκδότη ότι ή γραφή τοϋ L εΐναι ϊσως ή σωστή. "Αν ό Παπαδημητρίου είχε συντάξει σωστά τό κριτικό του υπόμνημα, θα είχε τότε αμέσως διαπιστώ­

σει δτι ή γραφή πάντα τοϋ L δεν μπορεί να είναι ή σωστή, γιατί ή γραφή εγώ τών MVP υπερέχει στεμματικά και επί πλέον τήν απαιτεί και ό usus

1. Δηλαδή κατά τρόπο πού αντίκειται στο στέμμα κωδίκων τοϋ Παπαδημητρίου. Άλλα γι' αύτη τή συμφωνία τοϋ L με το Μ βλ. παρακάτω, σελ. 391.

2. Ό Horna εκδίδει πολύ σωστά ταϋτα φησιν (('Εγώ, κυρία μου» κλπ. 3. Το έφελκυστικό ν το δίνει καί το V, αντίθετα μέ όσα γράφει ό Παπαδημητρίου

στο υπόμνημα του.

— 385 —

scribendi1, ενώ ή γραφή φησϊν τών MV υπερέχει από τή γραφή εφη τών PL, γιατί σ' όλο αυτό το κείμενο, πού διακρίνεται για το καλοδουλεμένο υφός του, έχουμε πρώτα τέσσερα εφη (στ. 53, 56, 59 και 67) πού ακολου­

θούνται συμμετρικά από τέσσερα φησϊ (στ. 71, 80, 85 και 89), όπου ô δρα­

ματικότερος ιστορικός ένεστώς φησϊ υποκαθιστά τον άχρωμο αόριστο εφη στο δραματικό τέλος του διαλόγου γάτας και ποντικού.

Συνεπώς μένει μια μόνο περίπτωση (στ. 77 ώλιγώθψ L : όλιγώθην MV ελιγώθψ Ρ), όπου το L δίνει μόνο του τήν καλή γραφή, αν και μπορεί κανείς να διαπίστωση στα χειρόγραφα του κειμένου αύτοϋ μία τάση απο­

φυγής της χρονικής ή συλλαβικής αύξησης2, έτσι πού κι αυτή ή περίπτωση να μήν είναι εντελώς σίγουρη.

5. Σχετικά με τό χειρόγραφο Ρ ό Παπαδημητρίου γράφει3 : «Ρ is a valuable source for the text, preserving many correct readings not found in V, M or L». Στην πραγματικότητα, τό Ρ κάνει 36 ιδιαίτερα σφάλματα4, ένώ μόνο σε μια περίπτωση (στ. 32 ηντνχησαν Ρ : ευτύχησαν MVL) δίνει ίσως τή γνήσια γραφή· και σ' αυτή όμως τήν περίπτωση, όπως λέμε παρα­

πάνω, έχουμε τό δικαίωμα να αναρωτηθούμε αν ό συγγραφέας τών Σχεδών δεν έχει κάποια τάση να άποφεύγη τήν αύξηση, εφόσον στις τρεις επίμα­

χες περιπτώσεις5 ή στεμματικά6 σωστότερη γραφή είναι εκείνη με τον άναύξητο τύπο πού δίνουν τα MV, ένώ στην τέταρτη (στ. 21) τον άναύξητο τύπο νπόπτευε τον δίνουν όλα τα χειρόγραφα της β' οικογένειας7. Σε

1. Πβ. στ. 58 'Εγώ, κυρία μου, 67 'Εγώ, κυρία μου, 73 Κυρία μου. 2. Πβ. στ. 6 άνακέκλιτο V άνακέκλοιντο Μ άνεκέκλιντο Ρ άνεκέκληντο L, 21 ύπώ­

πτενε V νπόπτευε MPL, 32 ευτύχησαν MVL ηντύχησαν Ρ. 3. "Ο.π., σελ. 217. 4. Τα ιδιαίτερα σφάλματα του Ρ είναι τα έξης : στ. 3 συσσίτιον] συσσίον; 8 νπέ·

σαινε] ύπέσενε; 14 και εν VL : και Μ καν Ρ ; 22 εμπερικρύπτοιτό] έμπερικρύπτετο ; 24 Ιδεΐν] Ιδείν εκεϊσε; μονονονχϊ] μονονχί; 27 άπραγματεύτως] άπραγματεύτων ; εξεϋρε V: εύρήσειε ML ενρήσεις Ρ; 27 καθ' εαυτόν] προς εαυτόν; 28 ­ 29 πυκνά πυκνά] πυκνά; 29 της orti.; 31 ης alt.] εις; 35 κατερχόμενος] μετερχόμενος; μονονονχι] μονονχί; 36 κατά­

κομος] κατάσκοσμος; 44 στήσωμεν] στήσομεν; 47 εύτρεπίσειε] εύτρέπειε; 49 εντός τών άρκύων ή αίλουρίς ML : εντός σαρκίων ή αίλουρίς V ή αιλουρις εντός τών άρκύων Ρ; 50 νϊωτο] νΐάτο; 52 συγκεκομμένα)] συγκενομμένω; 59 κικλήσκομαί] χικλήσκομαι (pr. κ ρ. corr. ex A); 61 τό om.; 65 + 69 μανδνίας; 66 ώς âv] ωσάν; 73 ανά τό στόμα MV : άνα­

στόμα Ρ άνεστόμα L; 77 ώλιγώθψ L: όλιγώθην MV ελιγώθην Ρ; 83 ελαίω] ελέω; 85 ταϋτα om.; 86 ­ 87 μόνων τών της V : μόνον τών της ML μόνον της της Ρ; 87 άπτομαι V : καθά­

πτομαι ML καθάπτειμαι Ρ; 89 ταϋτα] τοϋτο; 91 δτι περ ora.; 92 ένεδέδυσο] ενεδύσω; 95 γενήσεται] γενήση; 96 εκεϊσε] εκεί.

5. Βλ. στ. 6 άνακέκλιτο (­ντο M)VM , 21 νπόπτευε MPL, 32 ευτύχησαν M VL, 77 όλιγώθην MV.

6. Βλ. παρακάτω, σελ. 393, το στέμμα πού προτείνουμε. 7. Βλ. παρακάτω, σελ. 393, το στέμμα πού προτείνουμε.

25

— 386 —

μιαν ακόμη περίπτωση (στ. 73 άναστόμα Ρ : ανά το στόμα MV άνεστόμα L), ό Παπαδημητρίου προτίμα τη γραφή του Ρ âvà στόμα' όμως, έκτος άπό το ότι ή γραφή αυτή είναι βασικά ή ϊδια με τή γραφή άνεστόμα τοϋ L και θα έπρεπε συνεπώς να καταταχθή στις κοινές γραφές (ή στα κοινά σφάλματα) τών PL, εϊναι προφανές ότι υστερεί στεμματικά1 από τήν κοινή γραφή τών MV âvà το στόμα, ενώ δέν υπάρχει κανένας λόγος για να θεωρήσουμε ότι υπερέχει φραστικά.

6. Τέλος ό Παπαδημητρίου2 υποστηρίζει ότι «there are readings suggesting that Ρ et L had a remote common hyparchetype», δηλ. ότι τό Ρ κατάγεται άπό τό ύπαρχέτυπο α' μέσω ενός χαμένου exemplar β, κατά τον ίδιο λόγο πού και τό L κατάγεται άπό το α' μέσω ενός χαμένου exemplar β'3.

Αυτός ό ισχυρισμός δέν στηρίζεται σέ κανένα επιχείρημα (εφόσον ό Παπαδημητρίου δέν αναφέρει κανένα άπό αυτά τά readings), κι οΰτε αντέ­

χει σέ καμιά κριτική. Τά κοινά λάθη τών PL δείχνουν βέβαια ότι τά χει­

ρόγραφα αυτά έχουν τον ϊδιο πρόγονο, αλλά οΰτε τά χωριστικά σφάλματα τοϋ Ρ οΰτε τά χωριστικά σφάλματα τοϋ L παρουσιάζουν κανένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό πού να μας έπιτρέπη να υποθέσουμε τήν ύπαρξη κανενός ενδιάμεσου exemplar εϊτε για τό Ρ είτε για τό L.

7. Για τό χειρόγραφο V, ό Παπαδημητρίου δέχεται μέν ότι εϊναι τό καλύτερο άπό τά τέσσερα, προσθέτει όμως τά έξης4 : «The superiority of V, however, is not such as to eliminate the need to weigh carefully the evidence of the other codices whenever they differ from V. In the text printed below, the reading of V has usually been retained, particularly when confirm­

ed by either Ρ or L which represent the other branch in the transmission of the text. In numerous instances, however, the reading of one or more of the other codices has been adopted».

"Ας εξετάσουμε πρώτα τις γραφές όπου τό V είναι αντίθετο μέ τά τρία άλλα χειρόγραφα.

Σέ δέκα περιπτώσεις (στ. 12 δλος V : όλως MPL; 15 ^ν εκεϊσε V : ην εκεί MPL; 19 άντεπεϊχε V : άνταπεΐχε MPLpc ; 50 νϊωτο V: νιάτο Ρ τιέ­

φνκε Μ υπάρχεις L; 59 κικλήσκομαι V : χιλλήσκομαι Pac χικλήσκομαι Ppc

κεκλήσκομαι ML; 63 εις V : εις MP εις υπάρχεις L; 71 φησίΥ : om. MPL; 77 εβρα1 χίασα V : εβραχίασα MPL; 91 τύχοι V : τύχει MPL; 97 λήψη V : λή­

1. Βλ. παρακάτω, σελ. 393, το στέμμα πού προτείνουμε. 2. "Ο.π., σελ. 218. 3. Ή υπόθεση αυτή είναι εντελώς φανταστική και τό μόνο πού εξυπηρετεί είναι ότι

δίνει τήν εντύπωση πώς τό στέμμα είναι πολύ πιο σύνθετο και περίπλοκο άπό δ,τι πρά­γματι είναι.

4. °0.π., σελ. 217­218.

— 387 —

ψει PL λείψει Μ) είναι προφανές, και το δέχεται και ο Παπαδημητριού, ότι το V δίνει την καλύτερη γραφή1.

Σε μιαν άλλη περίπτωση (στ. 6 άνακέκλιτο V : άνακέκλοιντο Μ άνε­

κέκλιντο fere PL άνεκέκλιτο ci. Papademetriou) ή καλή γραφή, ή τουλά­

χιστον ή συντακτικά καλύτερη, είναι ή γραφή του V2. Στις παρακάτω τρεις περιπτώσεις υποστηρίζουμε ότι ή γραφή του V

εϊναι ή καλύτερη : α) στ. 25 τοιαύτα κανχώμενον V: τα τοιαύτα κανχώμενον MPL edd. Ή γραφή του V εϊναι αναμφισβήτητα καλύτερη άπο τή γραφή τών

άλλων χειρογράφων : το τα εϊναι εντελώς περιττό. β+Υ) σ τ · 86­87 μόνων τών της θαλάττης αγνών βραχέως άπτομαι V :

μόνον τών (της Ρ) της θαλάττης αγνών (άγνότων L) βραχέως καθάπτομαι (καθάπτειμαι Ρ) MPL, edd.

Ή γραφή μόνων του V εϊναι συντακτικά σωστότερη άπό τή γραφή μόνον τών MPL* επίσης ή γραφή του V άπτομαι («αγγίζω, μόλις πού αγγίζω πιάνοντας») εϊναι νοηματικά προσφορώτερη άπό τή γραφή τών MPL καθ­

άπτομαι («επιτίθεμαι για να αρπάξω, αρπάζω, κρατώ σφιχτά») : ό μυς δι­

καιολογείται πώς τρώει μόνο θαλασσινά, κι αυτά «μόλις πού τα αγγίζει)) (βραχέως άπτεται).

Σέ τρεις περιπτώσεις ή γραφή του V είναι ή καλύτερη ή τουλάχιστον ισοδύναμη μέ τή γραφή τών MPL, έτσι ώστε αυτές οι διαφορές να μή μπο­

ρούν να καταλογιστούν ούτε εις βάρος του V ούτε εις βάρος τών MPL. 'Επειδή δμως το V εϊναι το παλαιότερο χειρόγραφο και για τους λόγους

1. Ό Παπαδημητρίου προσθέτει και μερικές άλλες περιπτώσεις «υπεροχής» τοϋ V. Έτσι, ένώ το V δέν σημειώνει παρά μια φορά (στ. 57 φθέγγη) τήν υπογεγραμμένη στη δοτική και τήν υποτακτική, ό Παπαδημητρίου διακρίνει στο κριτικό υπόμνημα ώς δια­

φορετικές τις γραφές του V μέ η ή φ (πού βρίσκει, όχι φυσικά στο ίδιο το χειρόγραφο, άφοΰ δέν το άντέβαλε ό ίδιος [βλ. παραπ. σ. 379 σημ. 5], άλλα στην έκδοση Horna, όπου tacite αποκαθίσταται ή υπογεγραμμένη) από τις γραφές τών άλλων χειρογράφων «χωρίς υπογεγραμμένη». Βλ. στ. 52 συγκεκομμένα) ML (προφανώς σέ αντιδιαστολή μέ το φαντα­

στικό σνγκεκομμένω τοϋ V), 58 γένη V: γένη L, 66 απόδραση ΡΜ (προφανώς σέ αντιδια­

στολή μέ το φανταστικό απόδραση τοϋ V). Ή εντύπωση πού προκαλείται δέν είναι φυσικά πολύ σοβαρή, ιδίως πού ό Παπαδημητρίου (σελ. 219, σημ. 24) Ισχυρίζεται ότι «the merely orthographical errors of the manuscripts are not recorded in the apparatus except for those which could conceivably be significant for the relation of the codices». Τώρα, κατά ποιο τρόπο ή αντιδιαστολή τών τύπων αυτών τοϋ V πού έχουν δήθεν υπογεγραμμένη άπό τους αντίστοιχους τύπους τών MPL χωρίς υπογεγραμμένη είναι «significant» για τή σχέση τών κωδίκων, ίσως μας τό έξηγήση ό έκδοτης σέ προσεχές του δημοσίευμα.

2. Στο προηγούμενο άρθρο μου (ο.π., σελ. 292), παρασυρμένος άπό τό λανθασμένο στέμμα τοϋ Παπαδημητρίου (βλ. παραπάνω, σ. 381 και παρακάτω, σ. 393), νόμιζα πώς τήν καλύτερη γραφή τή δίνουν οπωσδήποτε τα MPL.

— 388 —

πού εκθέτουμε παρακάτω, προτιμούμε τις γραφές του άπο τις αντίστοιχες γραφές τών MPL :

α+β) στ. 25­27 'Αρά που καί βασιλεύς τοιαύταις τροφαΐς εναγάλλεται ; και που τοσαύτην πανδαισίαν άπραγματεύτως εξενρε;Υ: ... τρυφαϊς. . . εύρήσειε (­σεις Ρ) . . . MPL, edd.

Ή γραφή του V τροφαϊς είχε διαβαστή σωστά άπο τον Horna, άλλα ό Παπαδημητρίου παράδοξα την αγνόησε και γράφει τρυφαϊς, γραφή τών MPL πού πρέπει να είναι φιλολογική διόρθωση και να προέρχεται άπο τήν επίδραση τοΰ τρυφαΐς στον στίχο 36. Ή γραφή του V εξενρε με το ρήμα στην οριστική είναι σέ αντιστοιχία με τήν οριστική του εναγάλλεται : ό ισχυρισμός του μυός παίρνει έτσι μια θετικότερη χροιά παρά αν υιοθε­

τήσουμε τον μετριαστικό τύπο της ευκτικής εύρήσειε. γ) στ. 52 και δ δυστυχής εκείνος ευθύς κλπ. V : και ό δυστυχής ευθύς

κλπ. MPL. Δέν υπάρχει κανείς λόγος να αθετήσουμε το εκείνος του V1. Μένει να εξετάσουμε τέσσερις περιπτώσεις δπου ή υπεροχή της γραφής

του V ή τών MPL δεν είναι σαφής : α) στ. 14 λαγωοϋ ράχις V : ράχις λαγωοϋ Μ ήν εκεί και ράχις (­χης L)

λαγωοϋ PL2 ράχις λαγώ Horna conf. Manasses, Ecphrasis Telluris 120, ree. Papademetriou.

Ό Horna προτίμησε τή σειρά τών λέξεων ράχις λαγωοϋ όπως τή δίνει το Ρ, γιατί παρέβαλε το χωρίο αυτό με τήν Ecphrasis Telluris3 119­143 του Μανασσή, όπου πράγματι το ξαναβρίσκουμε σχεδόν αυτούσιο :

rHv εκεί και πέρδικος σκέλος και κνήμη γερανού και ράχις λαγώ' ήν εκεί και πτερών χύσις παντοδαπών και τρίγλης κρανίον και άκανθαι ύδατοθρεμμόνων Ιχθύων, ενι δέ τών οστών και λεπτά σαρκία περιεσωζετο, και ήσαν ενιαχοϋ και ύπόκρεω. . . (130 sqq) ^σθετο δε της οστώσεως και αίσθόμενος οξέως επέδραμε και επιδραμών τών μεν άλλων νπερε­

φρόνησε και παρήλθεν ώς άχρηστα και άφήκεν ώς αβρωτα και ούδε βλέπειν προσεποιήσατο, όλος δε τον κρανίου της τρίγλης εγένετο και τούτω φέρων επέρριψεν εαυτόν. ' Αλλ' ώ της

1. Πρβλ. καί πιο πάνω, στ. 36 ­ 37 δ δυστυχής εκείνος μυς. 2. Ουσιαστικά, τά Ρ L δίνουν τήν ίδια σειρά τών λέξεων όπως καί το Μ, με τή μόνη

διαφορά ότι προσθέτουν τις λέξεις rjv εκεί πού αποτελούν συνδετικό σφάλμα τών δύο αυτών χειρογράφων.

3. Ό πλήρης τίτλος του έργου, όπως τον δίνει ό Marcianus gr. 412, f. 75r, είναι ό έξης : Τοϋ φιλοσόφου και ρήτορος κνροϋ Κωνσταντίνου τοΰ Μανασσή εκφρασις εικονι­

σμάτων εν μαρμάρω κνκλοτερεΐ, κατά μέσον μεν τνπονντων τήν γήν εν μορφή γυναικός, κύκλω δέ παρόντων όπωρών καί τίνων ζώων θαλασσίων και άλλων διαφόρων. Ή έκδοση έγινε άπο τον Sternbach, Beitrâge zur Kunstgeschichte (Jahreshefte des Oesterreichis­

chen Archaeologischen Instituts 5, 1902, Beiblatt, col. 77, στ. 119 ­143). Οί ομοιότητες τών Σχεδών με τήν "Εκφραση της γης έκαναν τόν Horna να άποδώση τά Σχέδη στον Μανασσή.

— 389 —

σοφίας! εγραψεν αυτόν δ τεχνίτης καϊ λιχνενόμενον και φοβούμενον άμα το στόμα ύπήνοιγε και άμα ύπότρομος άνεπόδιζεν ή μεν γαστήρ ηπειγε προς τροφήν, το ôè δέος ύπέτρεπεν είς φυγήν το μεν ορεκτικον άνηρέθιζεν, αλλ' άντεπεΐχε το δειλοκάρδιον' άμα επέτρεχε καϊ άπέτρεχε' και ώς εδώδιμον ήθελε και ώς πολέμων έφευγε δείλαιος και την σωρείαν αυτών των όστέων ύπώπτευε, μη πού τις εν αύτοϊς κατοικίδιος αίλουρος παρακρύπτοιτο. Μετά τοιαύτης σοφίας 6 μϋς εκείνος εΐκώνιστο.

Οί δύο γραφές του V καί των MPL είναι κατ' αρχήν ισοδύναμες. Ή ομοιότητα όμως της γραφής τών MPL με τή γραφή της "Εκφρασης σημαί­

νει ότι ή γραφή αυτή πρέπει κανονικά να ύπερέχη άπό τή γραφή του V, κι αυτό γιατί ό συγγραφέας τών Σχεδών φαίνεται δτι έχει μιμηθή τον Μα­

νασσή.

Τό πρόβλημα της πατρότητας τών Σχεδών τοϋ μυός απασχόλησε τους μελετητές1. Ό Boissonade τα εκδίδει ώς κείμενο τοΰ Θεοδώρου Προδρόμου ακολουθώντας τή ση­

μείωση τοΰ Parisinus 2652. Ό Σάθας2 επίσης θεωρεί τό κείμενο Προδρομικό : «'Ιδού δε ή της Γαλεομυομαχίας κλείς τοϋ Προδρόμου, όστις πιθανώς έσχολίασεν ή ανανέωσε τό κωμικόν δράμα... ». Ό Maas3 δεν θέτει σε αμφισβήτηση τήν πατρότητα τοϋ Προδρό­

μου, θεωρεί όμως πώς ό Πρόδρομος μιμήθηκε τον Μανασσή. 'Αντίθετα, ό Horna4 τό αποδίδει στον Μανασσή «mit einer gewissen Wahrschein­

lichkeit», προβάλλοντας τα έξης τρία επιχειρήματα : α) ό Πρόδρομος δεν εφαρμόζει τον νόμο της clausula πού προτιμούσαν οί ρήτορες τοΰ τέλους τοΰ 12ου αιώνα5, ένώ στα Σχέδη τοϋ μυός ό νόμος αυτός παραβιάζεται πολύ σπάνια : συνεπώς τό έργο αυτό πρέπει να άνήκη στην εποχή τοΰ Μανασσή­ β) ή ομοιότητα ανάμεσα στα Σχέδη (στ. 9 ­ 23) καί τήν "Εκφραση της γης (στ. 119­ 143) εξηγείται, όχι άπό τό ότι έχουμε έδώ μίμηση τοΰ Μανασσή, όπως τό νόμιζε ό Maas6, άλλα άπό τό δτι τα δύο έργα είναι προϊόντα ενός κοινοΰ συγγραφέα­ γ) ορισμένα άλλα στοιχεία (όπως ή αναδίπλωση τοΰ πυκνά στους στί­

χους 19 ­ 20), καθώς καί ή κατακλείδα σε δωδεκασύλλαβους στο τέλος τών δύο κεφαλαίων τών Σχεδών είναι χαρακτηριστικά τοΰ Μανασσή.

Ό Mercati7 παρατηρεί ότι όλα αυτά τα στοιχεία, όπως ή clausula, ή αναδίπλωση καί ή έμμετρη κατακλείδα, δέν είναι ιδιαίτερα στοιχεία τοΰ Μανασσή (για τήν αναδίπλω­

ση μάλιστα βρίσκει πώς δέν είναι χαρακτηριστική τοΰ Μανασσή), άλλα απαντούν καί στους άλλους ρήτορες τής εποχής, όπως λ.χ. τον Νικηφόρο Βασιλάκη, ένώ καί άλλοι σχεδογράφοι κλείνουν τα έργα τους με δωδεκασύλλαβους, όπως ό Λογγιβάρδος. Συνε­

1. Ό Παπαδημητρίου (ό'.π., σελ. 213) βρίσκει παράδοξα πώς athe various views, however, fall outside the scope of this paper».

2. "Ο,π., σελ. ριδ'. 3. Βλ. P. Maas, Rhythmisches zu der Kunstprosa des Konstantinos Mariasses (BZ

11, 1902), σελ. 511, σημ. 1. 4. Βλ. Κ. Horna, δ.π., σελ. 14. 5. Πρβλ. P. Maas, δ.π., σελ. 505 ­ 512. 6. Βλ. P. Maas, δ.π., σελ. 511, σημ. 1. 7. Βλ. S. G. Mercati, Intorno agli Σχέδη μυός (Studi Bizantini Π, Roma 1927)

σελ. 14.

— 390 —

πώς, γράφει ό Mercati, το πρόβλημα μένει ανοιχτό, αν στα Σχέδη έχουμε ενα Μανασσή imitator sui, ή, μάλλον, ενα σχεδογράφο μιμητή του Μανασσή.

Τέλος, στις μέρες μας, ό Hunger1, πού είναι και ό πιο πρόσφατος μελετητής του θέματος, δέν αμφιβάλλει καθόλου για τήν πατρότητα του Προδρόμου και για τήν αντι­

στοιχία των Σχεδών με τήν Κατομνομαχία, θεωρεί όμως ότι ô Πρόδρομος εϊχε ώς πρό­

τυπο τήν "Εκφραση της γης τοΰ Μανασσή.

Παρόλο όμως πού τα Σχέδη έχουν ώς πρότυπο τήν "Εκφραση της γης και έτσι επαναλαμβάνουν σχεδόν αυτούσια ορισμένα μέρη της, παρουσιά­

ζουν και κάποιες μικροδιαφορές, πού είναι εύκολο να επισημανθούν από τήν παραβολή τών δύο αυτών κειμένων. Έτσι λ.χ. στην "Εκφραση ή απα­

ρίθμηση τών «λειψάνων» γίνεται πριν από τήν επίθεση τοΰ μυός, ένώ στα Σχέδη παρεμβάλλεται στην περιγραφή αυτής της επίθεσης* στο πρώτο κείμενο το ζεύγος πέρδικος ακέλος κατέχει τήν πρώτη θέση (καί πέρδικος σκέλος καί κνήμη γερανού και ράχις λαγώ), στο δεύτερο κείμενο τήν τρί­

τη (και γερανού κνήμη καί λαγωον ράχις καί πέρδικος σκέλος)' στο πρώτο κείμενο οί λέξεις κνήμη γερανού δίνονται μ' αυτή τή σειρά, στο δεύτερο μέ τή σειρά γερανού κνήμη. Δέν είναι λοιπόν κατ' αρχήν απίθανο ό συγ­

γραφέας τών Σχεδών νά αντέστρεψε τή σειρά τών λέξεων ράχις λαγώ πού βρήκε στο πρότυπο του καί να έγραψε λαγωοϋ ράχις, όπως δηλαδή είναι τό κείμενο τοΰ V, ένώ παράλληλα, μια καί δέν έχουμε τό αυτόγραφο τοΰ Μα­

νασσή, άλλα απλώς ενα κώδικα unicum πού διέσωσε τήν "Εκφραση της γης, δέν εϊναι απίθανο ή παραφθορά λαγωοϋ ράχις > ράχις λαγωον νά έγινε ανεξάρτητα τόσο στο κείμενο της "Εκφρασης όσο καί στο ύπαρχέτυπο άπό τό όποιο κατάγονται τό Μ καί τα PL. 'Αντίθετα, για τήν υπεροχή της γρα­

φής τοΰ V συνηγοροΰν δύο ενδείξεις : α) τό V είναι τό παλαιότερο χειρό­

γραφο καί συνεπώς έχει περισσότερες πιθανότητες νά περιέχη γνησιότερες γραφές, β) ή συμμετρική διάταξη προσδιορισμού κατά γενικήν + προσδι­

οριζόμενου (γερανού κνήμη, λαγωον ράχις, πέρδικος σκέλος) ολοκληρώ­

νεται μέ τό ίσόκωλο (συλλαβές 3+2, 3+2, 3+2). β) στ. 12 τον κρανίου της τρίγλης εγένετο (περιεγένετο L) MPL,

Ecphrasis Telluris 134, edd.: . . . εγίνετο V. Ή γραφή τοΰ V φαίνεται κατώτερη άπό τή γραφή τών MPL, γιατί αυτή

ή τελευταία συμπίπτει μέ τή γραφή πού δίνει ή "Εκφραση της γης στ. 134· δέν εϊναι όμως απίθανο καί στις δύο αυτές περιπτώσεις πού δίδεται ή γραφή

1. Βλ. Η. Hunger, Der Byzantinische Katz­Màuse­Krieg. Theodores Prodromos, Katomyomachia (Graz­Wien­Kòln, 1968), σελ. 59­60 καί σημ. 25.—Του ϊδιου, Die Hochsprachliche Profane Literatur der Byzantiner, Zweiter Band, Munchen 1978, σελ. 29.

— 391 —

εγένετο να έχουμε ανεξάρτητη παραφθορά του εγίνετο σε εγένετο : ή γρα­

φή του V εγίνετο θά μπορούσε να δικαιολογηθή ώς άποπειρατικός ή έναρ­

κτικος παρατατικός (πρβ. Σχέδη, στ. 23 τω κρανίω της τρίγλης ενέπιπτε), κι αυτό γιατί ή πράξη δέν έχει ακόμα συντελεσθή: ο μυς κάνει συνεχείς απόπειρες και όλο διστάζει να «γίνη του κρανίου».

γ) στ. 49 Ώς γαρ εκείνον εϊχεν εντός των άρκύων ή αίλονρίς (ή αίλου­

ρίς εντός των άρκύων Ρ) και κατέπαιζεν MPL : Ώς γαρ εκείνον εΐχεν εντός σαρκίων η αίλονρίς και κατέπαιζεν V.

Ή γραφή των MPL εντός των άρκύων πρέπει να ληφθή μεταφορικά" αντίθετα ή γραφή του V δίνει ένα συγκεκριμένο νόημα πού αποτελεί μά­

λιστα και ενα στοιχείο τραγικής ειρωνείας : τή στιγμή πού ό μϋς βρίσκεται ανάμεσα στα «σαρκία», δηλαδή στον κολοφώνα της ευτυχίας του, εκείνη ακριβώς τή στιγμή τον συλλαμβάνει ή αίλουρίς και τον κρατάει φυλακισμέ­

νο μέσα σ' αυτά, πρβλ. στ. 14 και εν τοις οστέοις λεπτά σαρκία περιεσώ­

ζετο. Συνεπώς ή γραφή του V εντός σαρκίων, πού τήν υιοθετεί ό Horna, δέν είναι κατ' ανάγκην απορριπτέα, μόνο πού θά έπρεπε ϊσως να διορθωθή σε εντός των σαρκίων.

δ) στ. 55 ούτω φιλαλήθως MPL : όντως φιλαλήθως V. Ή γραφή του V είναι λιγότερο σωστή άπό τή γραφή των MPL1 . Τέλος, σε δύο σημεία (στ. 35­36 βασιλεύω.. . υπάρχω MPL : βασι­

λεύων... υπάρχων Υ) έχουμε τις μόνες περιπτώσεις (ουσιαστικά πρόκει­

ται για ενα και τό αυτό λάθος) όπου ή υπεροχή της γραφής των MPL είναι σαφής, άλλα άφορα πιθανόν ενα σφάλμα του αρχετύπου πού ό κοινός πρό­

γονος τών MPL θά μπορούσε εύκολα να εχη διορθώσει. Δέν αποκλείεται λοιπόν, και αυτό τό υποβάλλω ώς ακραία υπόθεση, τό V νά είναι τό σωζό­

μενο αρχέτυπο άπό τό όποιο προήλθε ό χαμένος αυτός πρόγονος τών MPL πού διόρθωσε τά ελάσσονα αυτά λάθη του V.

Τα κοινά λάθη τών MPL στις δυο δεκάδες περίπου περιπτώσεις πού αναφέραμε παραπάνω αποδεικνύουν ότι τό Μ δέν αποτελεί μία οικογένεια με τό V, άλλα ότι έχει με τά PL κοινό πρόγονο, πού τον ονομάζουμε ψ και άπό τον όποιο και τά τρία αυτά χειρόγραφα κληρονόμησαν τά κοινά λάθη τους άλλα καί, ϊσως, ορισμένες διορθώσεις αντίστοιχων λανθασμένων γραφών του V.

'Αντίστροφα, τά συνδετικά λάθη τών PL σέ δώδεκα περιπτώσεις (στ. 6­7 ή τών βρωμάτων [βροτών Μ] VM : τών βρωμάτων PL; 7­8 οσμή τάς VM: δς μη τους Ρ + + μη yel/Ιμή τάς L; 12 εκεϊσε VM: εκεί PL; 13 εκεϊσε VM: εκεϊ PL; 14 ράχις λαγωοϋ [λαγωοΰ ράχις V] VM: ην εκεί και ράχις

1. Ό τύπος ουτιος άπαντα όμως καί μπροστά από σύμφωνο σέ ορισμένες σπάνιες περιπτώσεις.

— 392 —

[­χης L] λαγωοϋ PL; 38 τούτον VM: τούτου PL; 42 τρίχας VM: χαίτας PL; 65 et 69 μανδύας VM: μανδνίας Ρ μανδίας L; 84 ωφελεί VMLpc: ώψελή PLac; 85 ç^owVM: έ '^ (post μου trp. Ρ) PL1; 89 ταϋτα VM: τοΰτο Ρ αύθις L) έναντι της σωστής κάθε φορά γραφής τών VM αποδεικνύουν δτι τα PL αποτελούν, όχι μία οικογένεια, άλλα απλώς μία ομάδα στο εσωτερικό της οικογένειας ψ. Τά διαχωριστικά σφάλματα τών PL πρέπει να προέρχωνται άπο τον κοινό προγονό τους, πού τον ονομάζουμε δ.

'Αντίθετα, υπάρχουν μόνο δύο περιπτώσεις, όπου οί αντίστοιχες γρα­

φές τών VM άπο τη μιά, τών PL άπό την άλλη, φαίνονται ισοδύναμες : αν και ή γραφή τών PL φαίνεται σωστότερη, δέν αποκλείεται ή γραφή τών VM να είναι ή γνήσια. Οί περιπτώσεις αυτές είναι οί εξής:

α) στ. 12 ήσαν γαρ (δ' Μ) εκεϊσε VM ην γαρ (γαρ om. L) εκεί PL ην γαρ εκεϊσε ci. Papademetriou : "Αν και ή αττική σύνταξη ην θα ήταν εδώ σωστότερη, ό τύπος του πληθυντικού ήσαν δέν είναι απαράδεκτος, ενώ το εκεϊσε είναι οπωσδήποτε ή σωστή γραφή. Σέ μίαν άλλη περίπτωση (στ. 15 λεπτά σαρκία περιεσφζετο), ό συγγραφέας χρησιμοποιεί τήν αττική σύνταξη, άλλα σέ μία δεύτερη (στ. 30 τα της θαλάττης κάλλιστα με λανθά­

νονσι βρώματα) χρησιμοποιεί το ρήμα στον πληθυντικό. β) στ. 69 και κανόνα δε (τοϊς νπ ε με κατέστησα ακριβή) VM κανόνα

δε κλπ. PL: Ή γραφή τών VM δέν εϊναι απαράδεκτη, πρβλ. Πράξεις 'Απο­

στόλων 3,24 και πάντες δέ οί προφήται από Σαμουήλ, Τζέτζου "Εξήγησις εις Ίλιάδος Α, σ. 12, 17 Hermann και χρυσά δε έπη, σ. 12, 20 και έτεροι δέ μύριοι, σ. 18,12 και έτερα δέ τοιαύτα, σ. 18,19 και έτεροι δέ τών Ιστορικών.

Συνεπώς, μου φαίνεται κάπως ασταθής ή βάση δύο γραφών αμφισβη­

τούμενης υπεροχής για να στηρίξουμε επάνω της τήν υπόθεση δτι τά VM παρουσιάζουν κοινά σφάλματα έναντι τών PL και ότι άρα τό Ρ και τό L αποτελούν μία οικογένεια χωριστή άπό τά χειρόγραφα V και Μ.

Τέλος, μέ τό στέμμα πού προτείνει, ό Παπαδημητρίου δέν θα μπορούσε να εξήγηση τις τρεις περιπτώσεις όπου τά VP συμφωνούν ενάντια στα ML (στ. 5 τών παλαιών τις VP : τις τών παλαιών ML; 59 κικλήσκομαι VP : κε· κλήσκομαι ML; 83 κάί εν [εν om. L] ML : εν VP) καί τις πέντε άλλες όπου τά VL συμφωνούν ενάντια στα MP (στ. 6 εταίρους MP : έτερους VL; 26 και που (ποϋ L) VL: καί που (ποϋ Ρ) τίς MP; 57 φθέγγη VL : φθέγγει MP; 58 γένη VL : γίνη MP; 81 ελαιον VL : ελεον MP 2 .

*

1. Για τήν υπεροχή τής γραφής τών VM βλ. παραπάνω, σελ. 385. 2. Ή δική μας εξήγηση για τίς «αναρχικές» αυτές συμφωνίες τών χειρογράφων

είναι ότι πρόκειται για τυχαίες συμπτώσεις πού άφοροϋν μεμονωμένα καί επουσιώδη σφάλματα.

— 393 —

Ά π ο τα προηγούμενα συνάγεται, νομίζω, καθαρά πώς και οι επτά θέ­

σεις του Παπαδημητριού είναι αυθαίρετες και απαράδεκτες, γιατί στερούν­

ται άπο οποιαδήποτε επιστημονική βάση, και πώς δεν αντέχουν σε κανένα κριτικό έλεγχο* θα μπορούσαμε τώρα νά ανακεφαλαιώσουμε παρατηρώντας τά έξης :

νΑν το Μ αποτελούσε με το V μία οικογένεια, θά έπρεπε τότε τά δύο αυτά χειρόγραφα νά παρουσιάζουν κάπως περισσότερα κοινά σφάλματα από τις δύο αμφισβητούμενες περιπτώσεις στους στίχους 12 και 69.

'Αντίθετα, θά έμεναν τότε ανεξήγητες οί δυο δεκάδες περίπου περι­

πτώσεις, όπου το Μ παρουσιάζει κοινό σφάλμα μέ τά PL απέναντι στη σωστή γραφή του V.

Συνεπώς ήχοϋν κενές περιεχομένου, γιατί μένουν αστήρικτες άπο κάθε επιχείρημα, οί παρακάτω αποφάνσεις του Παπαδημητρίου :

' σελ. 215 «The closest congener of V is the Monacensis (=M)». σελ. 215 ­216 «When M agrees with V it is obvious that the reading

represents the hyparchetype from which they both descend. This is important because the preponderance of the evidence points to their hyparchetype as the better one of the two assumed in the stemma».

Συμπερασματικά, ό Παπαδημητρίου, παρά τή σημαντική ανακάλυψη τριών νέων χειρογράφων, έδωσε μια έκδοση πού άπο ορισμένες απόψεις υστερεί ακόμα και άπο τήν έκδοση Horna, γιατί έκανε έναν απαράδεκτα υψηλό αριθμό παραναγνώσεων και άλλων σφαλμάτων για ενα τόσο σύν­

τομο κείμενο, θεώρησε καλές ορισμένες κακές γραφές (στ. 35, 73, 86­87, 92, 94), έκανε κακή ταξινόμηση τών χειρογράφων και περιέπλεξε αδικαιο­

λόγητα τις γραμμές του στέμματος επινοώντας ανύπαρκτους ενδιάμεσους κρίκους.

'Από τ ή δική μας μεριά, τό στέμμα πού προτείνουμε εϊναι τό έξης :

— 394 —

Conspectus Siglorum

L = Codex Leidensis Vulcanianus 93, ff. 109v-112v , saec. XV M = Codex Monacensis Miscellanei^ Gr. 551, ff. 99v - 1 0 1 Γ , saec. XV Ο = Oxoniensis Miscellanei^ Gr. 272, ff. 140v -143 r , saec. XVI Ρ = Pari sinus Graecus 2652, ff. 110 r-114v , saec. XV V = Vaticanus Graecus 711, ff. 72 r -77 v , saec. XIV exeuntis ψ = Fon s communis codicum M et δ δ = Fons communis codicum Ρ et L / = spatium litterae

+ = littera erasa

— 395 —

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

TOY ΣΟΦΟΤΑΤΟΥ ΚΥΡΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ

ΤΑ ΣΧΕΔΗ ΤΟΥ ΜΥΟΣ

Ι

429,1 ΕΙ βούλεσθε, ώ παίδες, τραφήναι τήμερον λογικώς, Ιδού δ μϋς νμΐν το ava αίτιον δίδωσιν. Οϊδατε δε ώς το ζφον λίχνον εστί καϊ κατά τον Ποιητήν εμβασίχυτρον.

5 Διόπερ και που των παλαιών τις άριστον κατα\σκενασάμενος και 5 τους εταίρους αύτοϋ συγκαλέσας προς έστίασιν άνακέκλιτο' ή τών βρωμάτων δέ, ή μάλλον ειπείν, ή της σαρκοφαγίας οσμή τάς

10 γνάθους νπεσαινε τοϋ μυός. "Ενθεν τοι και μετά το τε\λεσθήναι το άβρον εκείνο τών φίλων εστίαμα τοις λειψάνοις 6 μϋς οξέως επέδραμε' και επιδραμών τών μεν άλλων ύπερεφρόνησε και παρήλ­ 10 θεν ώς άχρηστα και αφηκεν ώς άβρωτα και ούδε βλέπειν προσ­

15 εποιήσατο,δλος δε τοϋ κρανίου της τρίγλης εγίνετο.\Ήσαν γαρ εκεϊ­

σε μάλα πολλά και διάφορα λείψανα' ην εκεΐσε και γερανού κνήμη 430,1 και λαγωοϋ ράχις | και πέρδικος σκέλος και εν τοις όστέοις λεπτά

σαρκία περιεσώζετο' ην εκεΐσε και τρίγλης άγλαομόρφου κρανίον 15 και τούτω φέρων ο μϋς επέρριψεν εαυτόν. Καϊ ην όμοϋ λιχνευο­

5 μένος και φοβούμενος' άμα το \ στόμα ύπήνοιγε και άμα ύπό­

τρομος άνεπόδιζεν. Ή μεν γαστήρ ήπειγεν εις τροφήν, το δέ δέος

Test. 4 Batrachom. v. 137.

1 Τοϋ σοφωτάτου κυροϋ Θεοδώρου τοϋ προδρόμου Ρ: άπο τών ποιητικών μΰθος Μ ora. VL (0 ) | | τά σχέδη τοϋ μυός V : σχέδη μυός Ρ περί τοϋ μυός και της αιλουρίδος Μ om. L CO) 112 βούλεσθε VMP : βονλεσθαι L x | |3 νμΐν (ήμϊν L1) το σνσσίτιον (ονσσίον'Ρ) VPL : την παραβολήν νμΐν Μ | \οΐδατε VMP : οϊκαδε L\\ôè VPL : γαρ Μ||5 τών παλαιών τις VP : τις τών παλαιών ML| |6 εταίρους MP : ετέρους \1.\\άνακέκλιτο V, Horna : άνα­

κέκλοιντο Μ άνεκέκλιντο Ρ ree. Boissonade άνεκέκληντο L άνεκέκλιτο ci. Papademc­

trioujΙ ή VM: om. PL| |7 βρωμάτων V P L : βροτών Μ\\ή VPM : om. Ι.\\οσμή VM: δς μη P + + μη L| | r àç VMP : τους L | | 8 νπεσαινε VM : ύπέσενε Ρ νπέσαιμε L | | 10 επέδραμε VMP: νπέδραμε L| |12 όλος V : όλως ΜΫΥ\\εγίνετο V : εγένετο MP, edd. fort, recte, cf. Manasses Ecphr. Tell. 134 περιεγένετο L\\rjoav VM, Horna: ην PL, Papademetriou11 γαρ V P : δ' M om. L\\èxeîae VM : εκεί PL| |13 μάλα V P L 2 : μαλλα ML11 {εκεΐσε VM: εκεί PL1114 prius και VM : ήν εκεί και PL| [λαγωοϋ ράχις V : ράχις (­χης L) λαγωοϋ MPLfort . recte ράχις λαγώ ci. Horna cl. Ecphr. Tell. 120, ree. Papademetriou | | και εν VL: καν Ρ και Μ||15 σαρκία VMP : σαρκνία L|\εκείσε V : εκεί MPL||16 τούτω Boisso­

nade cl. Ecphr. Tell. 134: τοϋτο VMPL||<p?ç>coi' VPL: βλέπων M| |17 ύπήνοιγε VMP: απή­

— 396 —

ετρεπεν εις φυγήν το μεν όρεκτικον άνηρέθιζεν, αλλ' άντεπεϊχε το δειλοκάρδιον άμα επέτρεχε καΐ άμα άπέτρεχε' και ώς εδώδι­ 20

10 μον ήθελε και ώς πολέμων εφευγεν. Ύπώ\πτενε γάρ, μη πού τις κατοικίδιος αίλουρϊς τοις δστέοις έμπαρακρύπτοιτο. "Ομως δέ το δέος δψέ ποτέ άποτιναξάμενος τω κρανίω της τρίγλης ενέπιπτε. Και ήν ίδεΐν τον μϋν επιγανύμενον και χορεύοντα και μόνον ­

15 ουχί τοιαύτα κανχώμενόν τε | και λέγοντα' " ΎΑρά πον και 25 βασιλεύς τοιανταις τροφαΐς εναγάλλεται ; και που τοσαύτην παν­

δαισίαν άπραγματεύτως εξεϋρε;" Ταντά πως δ μυς καθ* εαυτόν μεγαληγορών και τη κεφαλή της τρίγλης περιχορεύων και πυκνά

20 πυκνά τοις όδοΰσΊ δάκνων αύ\τήν και, " *Ω της ευτυχίας" βοών, " ότι περ ουδέ τα της θαλάττης κάλλιατά με λανθάνουσι βρώ­ 30 ματα. ΒαβαΙ της ταχυτήτος, ης επλούτησα, και δυνάμεως, ης ούδ'

431,1 Αίας, ούδ' Άχιλλεύς, ουδέ Μενέ\λαοί τίνες, ουδέ Νέότορες ευτύ­

χησαν πώποτε, ους ή ποίησις αοψώς κατηγλάισε. Ταϊς κορυφαΐς τών μετεώρων οικημάτων άναθρώσκων και αύθις εκείθεν ταχινώς

5 κατερχόμενος μονονουχι βασιλεύω και \ θαλάττης και πάσαις 35 άλλαις τρυφαΐς υπάρχω κατάκομος." Ταϋτα λέγων δ δυστυχής εκείνος μϋς και πλείω φθεγγόμενος σοβαρώς, εξαίφνης, δπερ δέδοικεν, επαθεν' ή γαρ αίλουρίς πόθεν εκπηδήσασα τοϋτον

10 συνέλαβε' και ούτω παίγνιον ταύτης εμ\προσθεν δ δείλαιος προϋκειτο της συμφοράς τω πάθει νικώμενος. Και δ πριν ύπερή­ 40

νοιγε L| |18 ηπειγεν VPL : επειγεν Μ||19 άντεπεϊχε V : άνταπεΐχε (­πήχε L1) M P L 2 | | 20 άπέτρεχε VP : νπέτρεχε Μ επέτρεμε \^\\εδώδιμον VPL: εδώσημον Μ | | 21 νπώπτενε V : ύπόπτενε MPL| |22 εμπαρακρνπτοιτο scripsi cl. Ecphr. Tell. 142­3 εν αύτοϊς... παρακρνπτοιτο : έμπερικρνπτοιτο VML, Horna Papademetriou εμπερικρνπτετο Ρ εμπεριεκρνπτετο ci. Boissonade | | 24 ίδεϊν VML : Ιδεΐν έκεϊσε Ρ || επιγανύμενον Ρ : επιγανννμενον VML 11 μονονουχι VML : μονονχι Ρ | [25 τοιαύτα V : τα τοιαύτα MPL, edd. omnes |j 26 τροφαΐς V, Horna : τρυφαϊς MPL, Papademetriou | | πον VM : πον PL, edd. omnes 11 τοσαντην VL : τις τοσαντην PM| |27 άπραγματεντως VM : άπρα­

ματεντως L άπραγματεντων Ρ 11 εξενρε V, Horna : ενρήσειε ML, Papademetriou ενρήσεις Ρ ενρήσει vel ενρήσειε ci. Boissonade | | πως VPL : om. Μ||27­28 καθ' (προς V) εαυτόν μεγαληγορών (­ρώς L·) VPL : μεγαληγορών καθ' εαυτόν Μ||28 τη κε­

φαλή VPL : της κεφαλής Μ||28 ­ 29 πυκνά πυκνά VL : πυκνά Ρ πικνά πικνά Μ||29 της VML : om. Ρ| |31 alt. ης VML : είς Ρ*j [32 ευτύχησαν VML: ηντύχησαν Ρ| |34 ταχινώς ΡΜ : ταχεινώς V ταχεινος L||35 κατερχόμενος VL : κατεχόμενος Μ μετερχόμενος Ρ||μονο­

νουχι VML : μονουχι Ρ | | βασιλεύω MPL : βασιλεύων V|[prius και V P L : γης και Μ, Papademetriou 11 θαλάττης VPL : θαλάσσης Μ||36 τρυφαΐς VPL : τροφαΐς Μ\\νπάρχω MPL : υπάρχων V 11 κατάκομος VML : κατάσκοσμος Ρ κατάκοσμος ci. Boissonade 11 37 εξαίφνης VPL2 : εξ αίφνης Μ ί ' Ι ^ δ τοϋτον VM : τούτον PL| |39 οντω VPL : όντως Μ||40 τω πάθει VMP : το πάθος L||42 τρίχας VM : χα'ιτας ~?ν\\προρρίζους VPL : om.

— 397 —

φανός μυς άμφοτέραις χερσί τον γενείου εδράττετο καί τάς τοϋ πώγωνος τρίχας προρρίζους άνέσπα καί δάκρυσι τοϋδαφος άπαν κατέβρεχεν.

15 Άλλ' ει δοκεΐ, στήσωμεν ώδε τον λόγον, ώς και καθεξής μυός εκ των βρωμάτων 45 τραφήτε, παίδες, τή λογική δυνάμει. _

/ / 'Ιδού και σήμερον άβρον ύμϊν το εύτίαμα ή τον μυός εϋτρε­

πίσειε τράπεζα. 432,1 "Ως γαρ εκείνον εΐχεν εντός των σαρκίων ή αίλουρις και κατέ­

παιζεν, ήρώτα τοϋτον τίνος πατρός και μητρός υΐωτο παις και τις 50 ό βίος και ή πράξις, και απλώς ειπείν, αρχής απ' άκρης τα περί

5 τούτου\ ήρώτα μαθεϊν. Και ο δυστυχής εκείνος ευθύς συγκεκομμέ­

να) τω άσθματι,"Ού δύναμαι, κυρία μου", εφη "πλησίον ορών σε τά­

μα άτρόμω λόγω διατρανοΰν. Άλλ' ει βούλει, μικρόν άναχώρησον 10 και ούτω φιλαλήθως ερώ σοι πάντα τα κατ έμέ". Ή δε \ βλοσυρώς 55

αυτόν βλέψασα,' " "Ινα τι, κάκιστε τών μυών", εφη, "δολίως φθέγγη βουλόμενος άπατήσαί με; ή γοϋν φθέγγου τα σά, ή κατά­

βρωμα ήδη γένη καί σπάραγμα". Ό δ' αυτ/κα δακρύων, " 'Εγώ, 15 κυρία μου", εφη, " Έλαιοπότης κικλήσκομαι, \ δ δέ γε πατήρ

Λαρδοφάγος και ή μήτηρ Παστόλειχος". Ύπολαβοϋσα δ' ανθις ή 60 αιλουρίς ήρώτα τον μϋν "Και τι σου το τοσούτον δάκρυον; και

433,1 ποϋ δακρύειν μεμάθηκας; μή και παρ ύμϊν είσιν άσκηται προσ\ευ­

χόμενοι και δακρύοντες και τούτων εις καί αυτός; καί ποϋ ή επωμίς εστίν, δπερ λέγονσι παραμάνδυον ; ποϋ ή κίδαρις; ποϋ

Test. 51 αρχής άπ' άκρης : cf. Lycophr. Alexandra v. 2.

M||44 στήσωμεν\Μί­, : στήσομεν P||45 καί VMP : om. \.\\καθεξής VMP : καθ' έξης (θ p. corr.J L| I 47­48 praebent VPL: om. M | |47 άβρον VP : άμβρον L| \ύμΐν VP : ήμϊν L| |ε?3τρε­

πίσειεΥ: εύτρεπήσειε L εντρέπειε Ρ εύτρεπίζει ci. Boissonade εντρεπίσει ci. Mercati | |49 εντός τών fora. V, ex codd. MPL restituì) σαρκίων ή αυλονρίς V: ε'^τος τών άρκνων (αρ­

χείων Μ) ή αίλονρίς ML, Papademetriou εντός άρκνων ή αίλονρις Horna ή αίλονρίς εντός τών άρκνων Ρ\\50 υϊωτο V : νίατο Ρ πέφνκε Μ υπάρχεις L||51 ειπείν VMP: om. L|j52 τούτον V P L : τούτων Μ||εκε«>ος V, Horna: om. MPL, Papademetriou\\σνγκεκομμένω V: συγκεκομένω ML σνγκενομμένω Ρ| |53 ασθματι VMP: ασ/ματι L| |ορώ^ VPL: όραν Μ|| τάμα VMP : τα εμά L| |54 διατρανοΰν VPL : διακενοϋν Μ||55 οΰτω MPL : ού 'τωςν | |56 αυτόν VPL : προς αυτόν Μ\\κάκιστε VPL : ώ κάκιστε Μ\\εφη VMP : εφης L [ [57 φθέγ­

γη V L : φθέγγει PM| |yow V M P : τοίνυν L||58 γένη VL : γίνη ΜΡ||<5' V; ôè MPL| |59 κυρία VMP : κνριόν ^{κικλήσκομαι V : χικλήσκομαι (pr. κ p. corr. : λ a. corr.) Ρ κεκλήσκομαι ML| [60 και ή μήτηρ VPL : ή δέ μήτηρ Μ||61 το VML: om. Ρ||63 τούτων

— 398 —

ό μανδύας; ποϋ τα των ποδών οου σανδάλια;" Ό δε μυς έθέλων 65 5 | εαυτόν δικαιοϋν και δσιον έμφαινε tv ώς τα πολλά, ώς αν από­

δραση τον κίνδυνον, " "Εγώ, κυρία μου", εφη, "τών παρ ήμΐν μοναχών πέλω καθηγεμών και σχήματι μεγάλω κοσμούμαι και κίδαρις έμοϊ και μανδύας και τα λοιπά' και κανόνα δε τοις υπ' έμέ

10 \κατέστησα ακριβή, ώς δις τοϋ σαββάτου εϋχεσθαί σε ώς άγαθήν". 70 Ή δε, "Και μεμάθηκας", φησί, "ψαλτήριον ψάλλειν και εύχας άναπέμπειν και απερ πέλει τοις μοναχοΐς συνήθεια ακριβής;"

15 Και δς ευθύς τον ψαλμον άνά το στόμα ελάμβανε. "Κυρία \ μου, μή τω θυμώ σου έλεγξες με, μηδέ τη οργή σου παίδευσης με. 'Εκακώθην και έταπεινώθην εως τέλους." Και αύθις, " Ή καρδία 75 μου εταράχθη και δειλία θανάτου επέπεσεν έπ έμέ, ότι αϊ άνομίαι

20 μου ύπερήραν την κεφαλήν μου. \ Έβραγχίασα κράζων, ώλιγώθην 434,1 και εσίγησα και ή άλγηδών μου ενώπιον μου εστί δια παντός, και

οι φοβερισμοί σου έξετάραξάν με, και τα λοιπά". 5 Ή δέ αίλουρϊς αύθις φησιν, " 'Εκείνο δέ πώς ου \ ψάλλεις; τό, 80

"Ελαιον θέλω και ου θυσίαν, βούτυρον βοών και γάλα προβάτων μετά στέατος άρνών και, 'Αγαπητά μοι ταϋτα υπέρ μέλι' και, Έν έλαίω πίονι έχρισα και ελίπανα την κεφαλήν μου, καί τα

10 εξής". Ό δέ Ιδών, ότι ουκ ωφελεί, \ άλλα μάλλον καταγινώσκεται, ταϋτά φησιν " 'Εγώ, κυρία μου, έφυλαξάμην εκ νεότητας μου 85 και ουκ εφαγον ούτε μέλι, ούτε γάλα, ούτε βούτυρον, άλλα μόνων

Test. 73 ­ 74 cf. Psalm. 6,2 et 37, 2 Rahlfs || 75 ­ 76 cf. Psalm. 37,7 et 9 et postea 54,5 | | 76­77 cf. Psalm. 37,51|77 έβραγχίασα cf. Psalm. 6$,4\\ώλιγώθψ cf. Psalm. 106,39 ||78 cf. Psalm. 37,181|79 φοβερισμοί cf. Psalm. 87,17||81­82 cf. Ose. 6,6 et postea Deuter. 32, 14||82 νπέρ μέλι cf. Psalm. 18,111|83 εν έλαίω cf. Psalm. 88,21; 91,11; 22,51| 84 ωφελεί cf. Psalm. 88,231|85 cf. Marc. 10,20.

VPL : τοντως M||etç V : εΐς MP εϊς υπάρχεις L|| 64 επωμίς VPL : έπωσμίς Μ\\εστιν VMP : om. L ||ό'περ VLP: ô M||65 μανδύας MV: μανδνΐας Ρ μανδίας 1^\\εθέλων in marg. V manu prima | |66 ώς àv VML : ωσάν ~Ρ\\άποδράση VMP : αποδράσει L|| 69 μανδύας VM : μανδνίας Ρ μανδίας L\\xaì κανόνα VM : κανόνα PL1170 άγαθήν PVL: αγα­

θή Μ||71 φησί V : om. MPL||72 πέλει V : πέλλει MP om. L\\άκριβής VMP : ακριβή L||73 άνά το στόμα VM : άναστόμα Ρ άνεστόμα L ανά στόμα Horna Papademetriou | | μου VMP : μου λέγων L||74 παίδευσης VMP : παιδεύσεις L||75 έκακώθην VPL : και έκακώθην ΪΑ\\τέλους VPL : σφόδρα Μ|| ή καρδία μου VMP : om. L||77 έβραγχίασα V : έβραχίασα MPL| \ώλιγώθην L : όλιγώθην VM έλιγώθην Ρ||78 ­ 79 και οι VPL : και om. Μ||79 φοβερισμοί VMP : φοβερισμοϊς L||80 εκείνο δε VMP : εκεί L||81 "Ελαιον VM2L : ελεον MP11 82 ­ 83 και έν έλαίω Μ : και έλαίω L έν έλαίω V έν ελέω Ρ| |84 ωφελεί VML2 : ώφελή PL1||85 ταύτα VML : om. Ρ\\φησιν\Μ : εφη (post κυρία μου trp. Ρ) PL||'J5ycù VMP : πάντα L||86 και ουκ εφαγον — άλ?Λ VMP : και οϋτε ελαιον ούτε στέαρ οϋτε μέλι

— 399 —

τών τής θαλάττης αγνών βραχέίος άπτομαι, ha φθάσω των αρετών το άκρότατον". j

15 Ή δε αϊλουρίς ταντά φησι' "Και τις άλλος, εΐ μη συ, ω 435,1 καβηγούμενε τών μυών, τους τών μονα\χών ταλάρονς αναδιφά 90

και κατεσθίει δ,τι περ άρα καί τύχοι ; τις τάς ελαιοδόχους κανδήλας αποκενοΐ; και ει μεν την μοναδικήν σου στολήν ένεδέδυσο, ενετρά­

5 πην αν κάγώ και εδυσωπήθην δια το σχήμα | σου' επεϊ δ' άτερ τών μοναδικών αμφίων σου εξήλθες από τής κέλλης σου, το στόμα μου γενήσεται τάφος σου, 95

ώς αν εκεισε τών προσευχών τά γέρα λήψη πρεπόντως, ώ μυών καθηγέτα".

οϋτε γάλα οντε κρέας οντε τνρον είσήλθεν εν τω στόματί μου' άλλα L· 11 μόνων V Horna : μόνον MPL Papademetriou||87 τών τής VML : τής τής Υ\\άγνών VMP : άγνότων L | | άπτομαι V : καθάπτομαι (­πτειμαι Ρ) MPL, Horna Papademetriou||87 ­ 88 τών αρετών VMP : om. L||88 το άκρότατον VMP : εις το ακρότάτον L||89 ταϋτα VM : τοϋτο Ρ αύθις L τούτω ci. Boissonade 11 φησι VMP : om. L| \σύ VMP : σε L| |90 τους τών μοναχών ταλάρους VPL : τους ταλάρονς τών μοναχών Μ | [αναδιφά VMP : αναδιφάς L||91 ο,τι ττερ VML : om. Ρ||τυ^οι V : τύχει MPL| | r àç ελαιοδόχονς VPL : τάς τών έλαιοδόχων Μ||92 μοναδικήν VPL, Boissonade Horna : μοναχικήν M, Papademetriou | | σον VMP : om. L\\êveôéôvao V M L : ενεδύσω Ρ| |93 κάγώ VPL : om. Μ| |ό ' V : δε MPL| |94 μονα­

δικών VPL, Boissonade Horna : om. Μ μοναχικών ci. Papademetriou | | άπα τής κέλλης σου VPL : om. M||95 γενήσεται VML : γενήση P| |96 ώς αν εκεισε VL : ωσάν εκείθεν Μ ώς αν εκεί ~Ρ\\τών προσευχών τά VMP : τών προσεχόντων L||97 λήψη V : λήψει PL λείψει Μ.

ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΙΝΗ Εισαγγελέως 'Εφετών

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΙΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑΝ ΕΑΛΑΔΑ

Εις τάς αρχαίας 'Αθήνας τον Ε' και Δ' αΐώνα ή έκπαίδευσις ήτο ύπό­

θεσις ιδιωτική, το κράτος δεν συνετήρει σχολεία. Τα σχολεία ήσαν ιδιωτικά. Ό Πλάτων γράφει ('Αλκιβιάδης 122 β 5­7) σχετικώς με την έκπαίδευσιν: «της δε σης γενέσεως, ώ 'Αλκιβιάδη, και τροφής και παιδείας, ή άλλον ότου­

οϋν 'Αθηναίων, ώς έπος ειπείν ούδενί μέλει...» Δηλαδή ούτε ολίγον οΰτε πολύ κανείς δεν ενδιαφέρεται οΰτε δια τήν ίδικήν του, οΰτε δια κανενός άλλου 'Αθηναίου τήν άνατροφήν και τήν παιδείαν. "Αν και ή έκπαίδευσις ήτο ιδιωτική, οί αρχαίοι Έλληνες έθεώρουν ταύτην σπουδαίαν ύπόθεσιν. Περί τούτου μαρτυρεί ό Πλούταρχος (Θεμιστοκλής 10). Όταν οί 'Αθηναίοι κατά τήν έπιδρομήν του Ξέρξου ήναγκάσθηαν να στείλουν τα γυναικόπαιδα εις τήν Τροιζήνα, οί Τροιζήνιοι, έκτος τών άλλων, έθεσαν εις τήν διάθεσίν των και διδασκάλους δια να μή στερηθούν τα παιδιά των τήν μόρφωσιν οΰτε εις ενα τόσον κρίσιμον χρόνον.

Ύπήρχον και νόμοι περί υποχρεωτικής παιδείας. Ό Πλάτων (Κρίτων 50) γράφει: «ή ου καλώς προσέταττον... οί νόμοι παραγγέλλοντες τω πατρί τω σώ σε εν μουσική και γυμναστική παιδεύειν». Είς δε τους Νόμους (804) λέγει: α...το λεγόμενον πάντ' άνδρα και παΐδα κατά τό δυνατόν... παιδευτέον εξ ανάγκης». Ό 'Αριστοτέλης εις τα Πολιτικά του (βιβλίον 8ον) γράφει: «Ότι μεν ούν τω νομοθέτη μάλιστα πραγματευτέον περί τήν τών νέων παι­

δείαν, ουδείς αν άμφισβητήσειε». Και ναι μεν ή παιδεία ήτο ιδιωτική ύπόθεσις, ή πολιτεία όμως ένδιεφέ­

ρετο δια τήν ήθικήν άγωγήν τών νέων. Είς τήν έποχήν τοΰ Πλάτωνος και του 'Αριστοτέλους επικρατεί ή αρχή ότι, ή αρετή είναι σπουδαιότερα άπό τάς γνώσεις.

Είς τήν άρχαίαν Σπάρτην ή έκπαίδευσις ήτο κρατική, έλάμβανον δέ μέρος εις αυτήν και τα θήλεα. Εις τάς 'Αθήνας όμως και τάς περισσοτέρας πόλεις ή έκπαίδευσις περιωρίζετο μόνον εις τους άρρενας. Τα θήλεα ήσχο­

λοϋντο μέ τήν οίκιακήν οίκονομίαν, ό σκοπός των ήτο να γίνουν καλαί

— 401 —

οικοκυραί. Ό Πλάτων εις την Πολιτείαν του (455) παρουσιάζει ώς πεδία, ε'ις τα όποια διαπρέπει ή γυναίκα, την ΰφανσιν, το μαγείρευμα και γενικώς την οίκοκυρικήν. Το καθήκον της 'Αθηναίας, κατά τον Θουκυδίδην (Π, 45, 4), είναι να ζή τόσον αθόρυβα πού το ονομά της νά μη αναφέρεται οΰτε δι' έπαινον οΰτε δια ψόγον.

Εις τήν Σπάρτην τα θήλεα έλάμβανον μέρος και εις τα αγωνίσματα, όπως και οι άρρενες. Το έκπαιδευτικόν σύστημα είς τήν Σπάρτην ήτο πολύ σκλη­

ρόν. Οί μικροί Σπαρτιαται έπρεπε άπό τό 7ον έτος της ηλικίας των νά εγκα­

ταλείψουν τήν πατρικήν των οίκίαν. Έζων εις μίαν ομάδα (τήν ΐλην) και ήσαν υπό τήν έπίβλεψιν ενός πολύ αυστηρού παιδονόμου, ό όποιος πολλάκις έδερνε τούτους. Τό βάρος της όλης εκπαιδεύσεως ήτο είς τήν γυμναστικήν. Πριν συμπληρώσουν τό 7ον έτος τα άρρενα ήκολούθουν τον πατέρα των εις τάς λέσχας, ένθα ήκουον τους μεγάλους νά συζητούν, χωρίς δμως νά τους επιτρέπεται νά ομιλούν.

Ή έκπαίδευσις τοΰ 'Αθηναίου ήτο πολύπλευρος. 'Υπήρχε τό διδασκα­

λειον, ένθα έμάνθανον γράμματα και τό σχολεΐον τοΰ παιδοτρίβου (γυμνα­

στοΰ), ένθα έγυμνάζοντο σωματικώς. Οί γονείς έκανόνιζον τον χρόνον, καθ' δν εστελλον τά παιδιά των εϊς τό

σχολεΐον. Είς τό πρώτον κύκλον τών σπουδών (ή σημερινή κατωτάτη έκ­

παίδευσις) εΐχον τρεις διδασκάλους, τον γραμματιστήν, τον κιθαριστήν και τον παιδοτρίβην, ώς μας πληροφορεί ό Πλάτων είς τον Πρωταγόραν (312 β, 325, 326). Ό 'Αριστοτέλης αναφέρει είς τά Πολιτικά (8, 3) τά διδασκόμενα μαθήματα, άτινα ήσαν γράμματα, γυμναστική, μουσική. Ό κύκλος αυτός ήτο διαρκείας 8 ετών (6­14 ετών). Είς τό διάστημα αυτό οί μαθηταί έμάνθα­

νον νά διαβάζουν, νά γράφουν, νά απαγγέλλουν στίχους άπό τον Όμηρον και νά τραγουδούν τά ποιήματα τών λυρικών ποιητών. 'Επίσης έμάνθανον άριθμητικήν και αφιέρωναν πολλάς ώρας της ημέρας είς τήν γυμναστικήν.

Κατά τό τέλος τοΰ 5ου π. Χ. αιώνος άνεπτύχθη εν είδος μέσης εκπαιδεύ­

σεως, δια τους παΐδας τών 14­18 ετών. Ό 'Αριστοτέλης ορίζει τήν διάρκειαν τοΰ δευτέρου τούτου κύκλου τών σπουδών είς 3 έτη. Έδώ έδιδάσκετο ή θεω­

ρία τών αριθμών, ή γεωμετρία, ή λογική, ή φιλοσοφία, ή ρητορική. Ό κύ­

κλος ούτος της παιδείας ήτο περισσότερον δαπανηρός. Ό Πλάτων όμως και ο 'Αριστοτέλης έκαμον επιλογήν είς τους μαθητάς των και δέν έλάμ­

βανον δίδακτρα. "Αν και ή έκπαίδευσις είς τήν άρχαίαν Ελλάδα ήτο ιδιωτική και προ­

αιρετική, δέν συναντάται ό τύπος τοΰ αναλφάβητου. Όταν ό Νικίας και ό Δημοσθένης είς τους «Ιππείς» τοΰ 'Αριστοφάνους προσπαθοΰν νά εΰρουν τον πλέον άμόρφωτον και άγράμματον, ευρίσκουν τον άλλαντοπώλην, ό όποιος είναι άμουσος και άγύμναστος, άλλα και αυτός γνωρίζει γράμματα έστω και «κακά κακώς».

26

— 402 —

Εις ήλικίαν 18 ετών οί νέοι εδιδον τον όρκον του έφηβου και έγένοντο δημόται. Τότε ή πολιτεία ανελάμβανε την στρατιωτική ν των έκπαίδευσιν.

Ή έκπαίδευσις είς την άρχαίαν Ελλάδα, πλην της Σπάρτης, ήτο ιδιω­

τική, τοϋτο δέ κατέκρινεν ό 'Αριστοτέλης, αντιθέτως και εις τήν άρχαίαν Ελλάδα και εις τήν Ρώμη ν ή θρησκεία ήτο ύπόθεσις κρατική.

ΙΩΑΝΝΗΣ Ε. ΖΕΓΚΙΝΗΣ Είσαγγελεύς Εφετών

ΘΕΟΔΟΣΗ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ Φιλολόγου

Ο ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ

Ό σκοτεινός φιλόσοφος της 'Ιωνίας εϊναι εκείνος πού περισσότερο άπο κάθε άλλο στοχαστή γονιμοποίησε τη σύγχρονη σκέψη. Ό Νικόλαος Κου­

ζάνος (1401­1464) διατύπωσε την αρχή της «coincidentia ορρό sito rum», δη­

λαδή της σύμπτωσης των αντιθέτων: «Deus vivit intra mu.rum coincidentiae oppositorum, quem custodii angelus in ingrsessu paradisi constitutus»1

( = ó Θεός ζει μέσα στο τείχος της σύμπτωσης τών αντιθέτων πού το φυλάει άγγελος τοποθετημένος στην είσοδο του παραδείσου).

Το χάσμα όμως εϊναι τεράστιο ανάμεσα στην παγανιστική διαλεκτική του στοχαστή και τή χριστιανική διαλεκτική του θεολόγου.

Ό Jacob Boehme (1575­1624) πιστεύει πώς ο θεός «εϊναι ή ενότητα ανά­

μεσα στο φως και το σκοτάδι, στο μίσος και τήν αγάπη, στο καλό και το κακό»2. Ό Έγελος εϊναι ό πρώτος πού ανακαλύπτει τήν αληθινή σπουδαιό­

τητα της προσωκρατικής γενικά σκέψης και ιδιαίτερα του Ηράκλειτου. Στή «Λογική» του θα σημειώσει πώς ό Ηράκλειτος διέκρινε πρώτος το διαλεκτικό ρυθμό τοΰ γίγνεσθαι. Στή «Φαινομενολογία τοΰ πνεύματος» θα βάλει σαν έμβλημα το ηρακλείτειο απόφθεγμα 115 «ψυχής έστι λόγος εαυτόν αύξων» ( = ό λόγος τής ψυχής αυξάνει άπο τον εαυτό του).

Ό Μαρξ κάνει ερευνητικό σκοπό τής ζωής του τή διαλεκτική τής πρα­

γματικότητας πού αντανακλά τήν πορεία της στο πνεύμα. Στο πρώτο βιβλίο τοΰ «Κεφαλαίου» προκειμένου να αναλύσει τή διαδικασία πού σχετίζεται μέ τή μετατροπή τοΰ προϊόντος σε χρήμα και τή μετατροπή ξανά τοΰ χρήματος σέ προϊόν ό Μαρξ αναφέρεται ρητά στο ήρακλειτικό απόσπασμα πού μιλάει για τις ανταλλαγές τής φωτιάς πού μοιάζουν μέ ανταλλαγές πού γίνονται ανά­

μεσα στο χρυσάφι καί στα προϊόντα. Πράγματι το απόσπασμα 90 μας λέει:

1. De docta ignorantia lib. Ill, perotatio (opera, εκδ. J. F. Stapulensis, parisiis, Ι τόμ. MDXIIII, fol. 34r).

2. Epistolae theosophicae 47, 34 (Sâmtliche Werke, εκδ. Κ. W. Schiebler, Leipzig VII, 1847, σ. 521.

— 404 —

«πυρός ανταμοιβή τά πάντα, και πυρ απάντων, όκωσπερ χρυσού χρήματα και χρημάτων χρυσός» (=τά πάντα ανταλλάσσονται με τή φωτιά και ή φωτιά με τά πάντα, όπως ακριβώς τά πράγματα με το χρυσό και ό χρυσός μέ τά πράγματα).

Ό Ferdinand Lassalle, συνεργάτης τοϋ Μαρξ, έδημοσίευσε το 1858 το έργο «ό σκοτεινός Ηράκλειτος ô Έφέσιος»1. Γι' αυτόν το ουσιώδες στον Ηράκλειτο είναι ότι μ' αυτόν συλλαμβάνεται για πρώτη φορά ή τυπική αρχή της ιδέας της αφηρημένης σκέψης γενικά, κι αυτή ή αρχή εϊναι ή ενότητα των αντιθέτων σαν διαδικασία.

Ό Λένι θα χαρακτηρίσει τον Ηράκλειτο «πατέρα τοϋ διαλεκτικού υλι­

σμού» και βλέπει σαν μια πολύ καλή παρουσίαση τών άρχων τοϋ διαλεκτικοϋ ύλισμοΰ το απόσπασμα 30 πού λέει: «Κόσμον τόνδε ούτε τις θεών ού'τε αν­

θρώπων έποίησεν, άλλ' ήν αεί και εστίν και εσται πΰρ άείζωον άπτόμενον μέτρα και άποσβεννύμενον μέτρα» (=τόν κόσμο αυτό ού'τε θεός ούτε άνθρω­

πος τον έκαμε, μα ήταν πάντα και είναι και θα εϊναι φωτιά αιώνια πού ανάβει μέ μέτρο και σβήνει μέ μέτρο).

Δύο άπό τους σπουδαιότερους αντιπάλους τοϋ Έγελου, ό Κίρκεγκωρ και ό Νίτσε, πέρασαν κι αυτοί στή σχολή του Ηράκλειτου. Ό Κίρκεγκωρ αυτοαποκαλείται μαθητής τοϋ Ηράκλειτου, αν και στην καρδιά της δια­

λεκτικής κίνησης τοποθετεί τήν υπαρξιακή ανησυχία. Ό Νίτσε θα αρνηθεί μέ τήν ιδέα της «αιώνιας επιστροφής» τή στατικότητα, θα δημιουργήσει τήν προοπτική του «υπεράνθρωπου» και θα διακηρύξει πώς όσο ό κόσμος χρειάζεται τήν αλήθεια άλλο τόσο χρειάζεται και τον Ηράκλειτο2.

Και μετά το 19ο αιώνα πολλοί φιλόσοφοι και φιλόλογοι προσπαθοΰν να πιάσουν διάλογο μέ τον ήρακλειτικό λόγο. Έτσι ή ήρακλειτική σκέψη αποκαλύπτει τήν παγκοσμιότητα της και τή συμπαντικότητά της, το βάθος της και τήν πολυεδρικότητά της.

1. F. L a s s a l l e , Die philosophie Herakleitos des Dunklen von Ephesos, Berlin, 1858.

2. F. N i e t z s c h e , Die philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen (Die Geburt der Tragôdie, εκδ. A. Baeumler, Leipzig 1930, σ. 97).

ΔΗΜ. ΚΑΠΑΔΟΧΟΥ Φιλολόγου

Η ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΥΠΑΛΔΟΥ

29 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1826

Ό Κωνσταντίνος Τυπάλδος υπήρξε ένας άπο τους Καθηγητές της 'Ιονίου 'Ακαδημίας. Δίδαξε Δογματική Θεολογία, 'Εκκλησιαστική Ιστορία και 'Ιερά Κατήχηση. Γεννήθηκε στην Κεφαλλονιά το 1795. 'Αφιέρωσε τή ζωή του στην 'Εκκλησία και ανέβηκε όλους τους ιερατικούς βαθμούς. Δίδαξε και στο Φλαγκινιανο φροντιστήριο της Βενετίας. Έκεϊ τον γνώρισε ό Γίλφορδ και του πρότεινε να γίνει καθηγητής της 'Ιονίου 'Ακαδημίας. Ό Τυπάλδος, ιεροδιάκονος τότε, κήρυττε το θείο λόγο στην εκκλησία του 'Α­

γίου Γεωργίου. Φαίνεται ότι ήταν καλός ιεροκήρυκας, άφου ό Γίλφορδ, σέ μιά του έκθεση προς τήν 'Ιόνιο Κυβέρνηση στις 5 Νοεμβρίου του 1825, έγρα­

φε για τον Κωνσταντίνο Τυπάλδο: «Θέλει επομένως, κατά πάσαν πιθανότητα, άποβή χρήσιμος καί δια τό κοινόν και δια τήν Άκαδημίαν, άφ' ου μάλιστα αί όμιλίαι του ήσκουν τόσην έπιρροήν εις τήν ήθικοποίησιν του έν Βενετία ακροατηρίου του»1...

Ό Τυπάλδος δέν είχε διδακτορικό δίπλωμα, όταν ήλθε άπό τή Βενετία στην Κέρκυρα. Έπρεπε λοιπόν να ανακηρυχθεί διδάκτορας καί στή συνέχεια να αναλάβει τα καθήκοντα του καθηγητή στην 'Ακαδημία. Γι' αυτό, στην ίδια εκθεσή του, ό Γίλφορδ ζήτησε άπό τήν 'Ιόνιο Βουλή να συστήσει μια επιτροπή, ή οποία θα εξέταζε τον Κωνσταντίνο Τυπάλδο και εάν τον έκρινε ικανό, τότε να αναλάβει τα καθήκοντα του. Έγραφε λοιπόν στην εκθεσή του: «Ούτος ποιήσεται εναρξιν των παραδόσεων του ώς τάχιστα, επειδή όμως είναι ανάγκη να φέρη τον τίτλον του διδάκτορος της Θεολογίας, πα­

ρακαλώ ευσεβάστως να συσταθή επιτροπεία εκ του Μητροπολίτου Κερκύ­

ρας, άλλου τινός Τεράρχου τής Επτανήσου και του Άρχιμανδρίτου της 'Ακαδημίας 'Ανδρέου Ιδρωμένου προς άπονομήν του τίτλου τούτου, έν ή περιπτώσει ήθελε κριθή άξιος». Ή Βουλή δέχθηκε τήν πρόταση του Γίλ­

φορδ, καί σχημάτισε τήν επιτροπή αποτελούμενη άπό τον Μητροπολίτη

1. Γ ε ρ α σ ί μ ο υ Ι. Σ α λ β ά ν ο υ , Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία, 'Αθήναι 1949, σελ. 53.

— 406 —

Κερκύρας Μακάριο, τον Δεσπότη Παξών Χρύσανθο και τον 'Αρχιμανδρί­

τη 'Ανδρέα Ιδρωμένο. Στις 7 Φεβρουαρίου του 1828 ό Γραμματέας της Γερουσίας έστειλε στο

Μητροπολίτη Κερκύρας την παρακάτω επιστολή και τον παρακαλούσε να σλάβει μέρος την εξέταση.

Κέρκυρα 7 Φεβρουαρίουΐ 826

Σεβασμιώτατε, Έχοντας ή Γερουσία συστήσει μία επιτροπή, αποτελούμενη άπό τήν

Αΐδεσιμότητά Σας, τον Άρχιμανδρίτην τοϋ Πανεπιστημίου και τον δεσπό­

την των Παξών, για να κριθή διδάκτωρ Θεολογίας ό Διάκονος Κωνσταντίνος Τυπάλδος, αν πρόκυψη άξιος, δια τοϋτο Σας παρακαλώ να εύαρεστηθήτε να παρευρεθήτε στις σχετικές εξετάσεις, τήν ήμερα πού θα ορισθεί άπό τον άρχιγραμματέα.

Μετά τιμής προσκυνώ Σεβασμιώτατε

Ό ταπεινότατος σας υπηρέτης Υπογραφή

Γραμματεύς της Γερουσίας

Προς τον Σεβασμιώτατον 'Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Μητροπολίτην τών 'Ιονίων Κρατών1

Ήμερα της εξετάσεως ορίστηκε ή Παρασκευή 29 'Ιανουαρίου τοϋ 1826. Ό Μητροπολίτης Μακάριος, Πρόεδρος της εξεταστικής επιτροπής, κάλεσε τα άλλα δύο μέλη και ετοίμασαν τις ερωτήσεις. Το αντίγραφο τών πρακτι­

κών έχει ώς έξης:2

«αωκς' 'Ιανουαρίου κζ'/ε.α. Φεβρουαρίου /12

Ό Πανιερώτατος Μητροπολίτης Κερκύρας Κύριος, Κύριος Μακάριος άναγνούς τήν γραφήν τοϋ προς καιρόν εξ απορρήτου της Σεβαστής Βουλής

1. Ιστορικό 'Αρχείο Κέρκυρας, Μητροπολίτες, τόμος 64. 2. Τα έγγραφα τα παραθέτω, όπως έχουν.

— 407 —

σταλθεΐσαν εις την αύτοΰ Πανιερότητα κατά τήν 7/26 Φεβρουαρίου/Ιανουα­

ρίου Ε. Ν. ε. α. μέ τήν οποίαν ή Σεβαστή Βουλή διορίζει μίαν έπιτροπίαν άποτελουμένην άπο τήν αύτοΰ Πανιερότητα άπό τον Θεοφιλέστατον Έπί­

σκοπον Παξών κύρ Χρύσανθον, τον αίδεσιμώτατο Άρχιμανδρίτην της 'Ακαδημίας κύρ. Άνδρέαν Τδρωμένον δια να έξετάση, τον μέλλοντα άνα­

δεχθήναι το διδασκαλικον επάγγελμα της δογματικής Θεολογίας είς τήν Ά ­

καδημίαν, Τεροδιάκονον Κωνσταντίνον Τυπάλδονν. "Οθεν ή αύτου Πανιε­

ρότης προσκαλέσασα τους άνωθεν, κατά τον άνωθεν διορισμόν, και σκεψα­

μένη ακριβώς μετ' αυτών περί της τοιαύτης υψηλής υποθέσεως, τήν οποίαν εμελλον να άναδεχθοϋν, βοηθούμενοι άπό τους διαφόρους Πατέρας κατέ­

στρωσαν τάς ερωτήσεις και διωρίσθη ή ήμερα της έρεύνης ή Παρασκευή

'Ιανουαρίου 29/ε.α./ Φεβρουαρίου 10/Ε.Ν.

Ό Κερκύρας Μακάριος»1

Τήν Παρασκευή 29 'Ιανουαρίου, το πρωί, ό 'Ιεροδιάκονος Τυπάλδος παρουσιάστηκε στή Μητρόπολη της Κέρκυρας. Εκεί ήταν ό τόπος της εξετάσεως. Οί έξεταστέςε χουν πάρει τή θέση τους και ό Τυπάλδος μπροστά τους έτοιμος να εξεταστεί. Τα σχετικά έγγραφα μας λένε τα έξης:

«Κατά τήν κθ' 'Ιανουαρίου ε.α. συνελθούσης της επιτροπείας εν τή ίερφ Μητροπόλει έπαρρησιάσθη ό λογιώτατος Ιεροδιάκονος κύρ Κωνσταντίνος Τυπάλδος. "Οθεν ό Πανιερώτατος Μητροπολίτης, Πρόεδρος της Επιτρο­

πείας, έξεφώνησε το κάτωθεν. 'Επειδή δύσκολον, μάλλον δέ έπικίνδυνον: το περί Θεού λέγειν, ού μό­

νον τοις διδάσκουσιν ή έτερους άνακρίνουσι, αλλά και τοις άνακρινομένοις ή άκούουσιν, ως ουδέποτε συνεχωρήθη τή καθ' ήμας 'Ανατολική 'Εκκλησία έκ τών πατέρων άνωθεν χώρα τή σχολαστική λεγομένη Θεολογία, ουδέ Άριστοτελικοΐς ή Πλατωνικοϊς δόγμασι και συλλογισμοΐς καινοΐς άποφαί­

νεσθαι περί τών θειωδώς είρημένων, εδοξε και ήμΐν κελευσθεϊσι παρά τής έξοχωτάτης Βουλής προς άνάκρισιν, ού μέλλεις έγχειρεΐν επαγγέλματος, λόγοις σήμερον άπλοίς χρήσασθαι προς τήν σοι σεμνότητα. Διό, αγαπητέ, ώς προς πατέρας εισορών, θαρρών άποκρίνου προς τα ερωτώμενα. Ουδέ γαρ ήμεΐς τών άγαν σοφών, άλλ' δ φασί, άκροις δακτύλοις παιδείας άψάμε­

νοι, όσον άπό μελετών έν τώ νόμω Κυρίου, σπουδάζομεν ήμας αυτούς και το κοινό ν ωφελεί ν».

Ή εξέταση άρχισε και οί ερωτήσεις πού υποβλήθηκαν στον Τυπάλδο είναι οί παρακάτω:

1. Όπως και παραπάνω, Ιστορικό 'Αρχείο Κέρκυρας, Μητροπολίτες, τόμος 64.

- 408 —

'Ερωτήσεις: «Αον : Ποσαχώς έχει ή Θεολογία; Βον : Ποιον είναι το ύποκείμενόν της; Γον : Πώς εκλαμβάνεται ή ηνωμένη και πώς ή διηρημένη; Δον : Σαφήνισόν μας αύτας άπαλώτερον; Εον : Πώς δοξάζης τα επί Θεοϋ σωματικώς λεγόμενα; ΣΤον : Ποία είναι τα ιδιώματα της Θείας φύσεως;

Έρ. Πώς 'δοξάζεις περί της τοϋ παντός δημιουργίας; » Πώς δοξάζεις περί της ένσάρκου Οικονομίας; » Πώς φρονείς περί της μιας υποστάσεως τοϋ Θεοϋ Λόγου; )) "Οταν ό Θεάνθρωπος Ίησοϋς ένήργει, ώς άνθρωπος μόνον ένήργει ή

ώς Θεός; » ώς Θεός; Και όταν ώς Θεός ένήργει, ώς Θεός μόνον ένήργει ή και ώς

άνθρωπος; )) Είπε μας τα περί τοϋ πάθους του σώματος τοϋ Κυρίου και περί της απά­

θειας της Θεότητος αύτοϋ; » Διατί ό υιός ένανθρώπησε και ουχί ό πατήρ ή το πνεϋμα; » "Οταν απέθανε και ετάφη ό Ίησοϋς, ή ύπόστασις τοϋ λόγου ποίου τών

δύο, σαρκός και ψυχής ήτο ύπόστασις; » "Οταν εκ νεκρών ανέστη, άνέλαβεν άλλο σώμα ή μέ τό ϊδιον σώμα; » Τί έστι τό εκ δεξιών τοϋ Θεοϋ και πατρός καθήσαι; » 'Εάν ή Θεοτόκος έγέννησε δύο φύσεις και αν αί δύο φύσεις επί σταυροΰ

έκρέμαντο; » Τί φρονείς περί της Θεοτόκου; » Περί της αναστάσεως τών νεκρών; » Περί της προσκυνήσεως τών εικόνων και λειψάνων; » Δέχεσαι τάς παραδόσεις της εκκλησίας; » Δέχεσαι τάς επτά οικουμενικός συνόδους; » Είπε μας δια ποίον αίτιον εγινεν ή πρώτη σύνοδος και αί λοιπαί; » Πώς φρονείς περί τοϋ Μυστηρίου της ευχαριστίας και τών λοιπών;»

Αυτές οί ερωτήσεις δόθηκαν στο Τυπάλδο. Θα πρέπει όμως νά τα πήγε πολύ καλά, αν κρίνουμε από τήν συνέχεια τών πρακτικών:

«αωκς' Ιανουαρίου κθ' ε.α.

«Άκούσασα ή Τερά συνέλευσις πάσας τάς αποκρίσεις τοϋ ίερολογιω­

τάτου Κυρίου Κωνσταντίνου και μηδέν εύροϋσα εις αύτάς, ομοφώνως έκρι­

νεν αυτόν άξιον, ϊνα άναδεχθή τό διδασκαλικόν επάγγελμα της δογματικής θεολογίας εις τήν Άκαδημίαν. Έκρινεν ομοίως, ϊνα σταλθή δια γράμματος προς τον άρχοντα της 'Ακαδημίας έγγραφος πιστοποίησις, τοϋ ότι ηύρεν

— 409 —

αυτόν άξιον τοϋ άναδεχθήναι το επάγγελμα του δογματικού" Θεολόγου. Ω ­

σαύτως δέ και προς την σεβαστήν Βουλήν. Ό Κερκύρας Μακάριος Ό Παξών Χρύσανθος Ό της 'Ιονίου 'Ακαδημίας 'Αρχιμανδρίτης 'Ανδρέας Ιδρωμένος»

'Ακολούθως έστειλαν προς τήν Βουλήν το παρακάτω εγγραφον: «Έν τη Μητροπόλει Κερκύρας

αωκς' 'Ιανουαρίου κθ' ε.α.

Κατά τον δοθέντα ήμΐν εγγραφον όρισμον της Σεβαστής Βουλής, συν­

αθροισθέντες έν τη Μητροπόλει έξετάσαμεν τον λογιώτατον Ίεοροδιάκονον κύρ Κωνσταντΐνον Τυπάλδον επάνω εις τήν δογματικήν Θεολογίαν, και εύρόντες αυτόν ορθώς φρονοϋντα κατά τα δόγματα τής ημετέρας Όριθοδόξου 'Ανατολικής Εκκλησίας, κρίνομεν άξιον τοϋ να διδάσκη ώς δογματικός Θεολόγος και ύπογραφόμεθα. Ό Κερκύρας Μακάριος Ό Παξών Χρύσανθος Ό τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας 'Αρχιμανδρίτης 'Ανδρέας Ιδρωμένος»

Στον "Αρχοντα τής 'Ακαδημίας, Γίλφορδ, έστειλαν τό έξης εγγραφον: «Έντιμοεκλαμπρότατε "Αρχων,

Κέρκυρα 1826 'Ιανουαρίου 29

Ύπείκοντες εις τήν εγγραφον διόρισιν τής Σεβαστής Βουλής προσκα­

λέσαμεν τον λογιώτατον Ίεροδιάκονον κύρ Κωνσταντΐνον Τυπάλδον, δν έξετάσαντες εις τάς περί τής Δογματικής Θεολογίας και εύρόντες ορθώς φρονοϋντα εις τα δόγματα τής Μητρός ημών ανατολικής Εκκλησίας, ούδε­

μίαν έναντιότητα έχομεν εις τό διδάσκειν αυτόν. Διό προς πληροφορίαν σου σοι τό γνωστοποιοϋμεν και διαμένομεν.

Διάπυροι προς Θεόν εύχεται Ό Κερκύρας Μακάριος»

Ό Γίλφορδ τό άκουσε με τήν μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Έστειλε λοι­

πόν προς τον Μητροπολίτην Μακάριον τήν έξης απάντηση: «Κέρκυρα 9 Φεβρουαρίου 1826

Πανιερώτατε Δέσποτα, Μετά μεγάλης μου χαράς και άγαλλιάσεως ελαβον τήν εγγραφον άνά­

κρισιν περί τής 'Ορθοδοξίας και περί τής κατά τήν Δογματικήν Θεολογίαν Ικανότητος του 'Ιεροδιακόνου Κωνσταντίνου Τυπάλδου, τήν οποίαν έπέφε­

ρεν ή Πανιερότης της μετά τών αυτή παρακαθημένων τής επιτροπής μελών.

— 410 —

Αΰριον λοιπόν, εις τάς δώδεκα μεσημβρίας ελπίζω να τον στεφανώσω διδά­

κτορα της Θεολογίας της 'Ορθοδόξου 'Ανατολικής 'Εκκλησίας, έπ' ονόματι της 'Ακαδημίας.

Είμαι δε της 'Υμετέρας Πανιερότητος Ταπεινότατος δοΰλος

Κόμης Γίλφορδ

Τω Πανιερωτάτω Μητροπολίτη Κερκύρας»1

'Από τα παραπάνω έγγραφα πληροφορούμεθα ότι ό Κων/νος Τυπάλδος ανακηρύχθηκε διδάκτορας θεολογίας το Φεβρουάριο του 1826. "Ετσι τα καθήκοντα του τα ανάλαβε μετά τήν εξέταση του. Επομένως δε δίδαξε το 1825, καθώς αρκετοί συγγραφείς αναφέρουν, άλλα από το Φεβρουάριο του 1826 μέχρι το 1838.

Κατά τήν ερευνά μου στο ιστορικό Άρχεΐστής Κέρκυρας, βρήκα ακόμη δυο έγγραφα, πού μας πληροφορούν ότι ό Τυπάλδος, εκτός από τα καθηγη­

τικά του καθήκοντα στην 'Ιόνιο Ακαδημία, ήταν και ιεροκήρυκας, με μεγά­

λη επίδραση στο Κερκυραϊκό κοινό. Νά και τα σχετικά έγγραφα:

«Έκ τής Μητροπόλεως Κερκύρας 1827 'Απριλίου 12

Έκλαμπρότατε "Υπαρχε, Σέ είδοποιοΰμεν ότι κατά τό θέσπισμα τής Σεβαστής Διοικήσεως έξε­

φώνησε καθ' δλας τάς Κυριάκος τής 'Αγίας Μεγάλης Τεσσαρακοστής και κατά τήν ήμέραν τής Μεγάλης Παρασκευής, κατά τήν συνήθειαν, ό Ίερολο­

γιώτατος Δόκτωρ τής Θεολογίας Ιεροδιάκονος κύρ Κωνσταντίνος Τυπάλδος τον Εύαγγελικόν λόγον, ού μόνον με μεγάλην εύχαρίστησιν όλων των ακροα­

τών, αλλά και ψυχικήν ώφέλειαν πολλών, οΐτινες κεντηθέντες από τον Εύαγ­

γελικόν λόγον του, έπρόστρεξαν εις μετάνοιαν, κατά τάς αναφοράς όπου ελαβον άπό'τούς Πνευματικούς Πατέρας τής Πόλεως. Διό σοι τό δίδομεν εις εΐδησιν, δια νά γράψης όπου ανήκει, διά νά ήθελεν απόλαυση τήν άμοιβήν των κόπων του.

Και διαμένομεν Τής έκλαμπρότητός σου

Διάπυρος προς Θεόν εύχέτης Ό Κερκύρας Μακάριος»2

1. "Οπως και παραπάνω, ιστορικό Αρχείο Κέρκυρας, Μητροπολίτες, τόμος 64. 2. 'Ιστορικόν Άρχεΐον Κέρκυρας, Ίόνιον Κράτος, τόμος 50.

— 411 —

Ό Ευγένιος Βούλγαρης, όρισε με όρο της διαθήκης του να γίνονται δυο ομιλίες στην εκκλησία του 'Αγίου Σπυρίδωνα και ό ιεροκήρυκας να παίρνει ενα χρηματικό ποσόν. Ό Τυπάλδος ζήτησε να αναλάβει αυτός τις ομιλίες. 'Έτσι ό Μητροπολίτης της Κέρκυρας ζητάει με έγγραφο του από τον Ύπαρχο Κερκύρας να δοθεί ή σχετική άδεια στον Τυπάλδο:

«Κόρφους 1827 'Απριλίου 9/21

Έκλαμπρότατε Ύπαρχε, Ό Τεροκήρυξ, όπου κατά το παρόν με άδειαν της έκλάμπρου Βουλής

κηρύττει του άμβωνος ενταύθα εις τήν Κέρκυραν, μαθών ότι ό έν μακάρια τή λήξει 'Αρχιεπίσκοπος κύρ Ευγένιος Βούλγαρης έχει εις τήν διαθήκην του διορισμένον να γίνονται δύο όμιλίαι εις τήν έκκλησίαν του 'Αγίου Σπυ­

ρίδωνος, έπρόσφερεν τον εαυτόν του δια να κάμη τον έγκωμιαστικόν λόγον τήν τρίτην ήμέραν τοϋ Πάσχα, κατά τον διορισμόν της διαθήκης, εις τήν έκκλησίαν τοϋ Αγίου, τον όποιον γνωρίζοντες άξιον δια της πείρας, όπου ελαβον εις τάς ομιλίας, όπου έως τώρα έξεφώνησεν, έκραξα τους επιτρόπους και τους έφανέρωσα τήν προσφοράν του, οι όποιοι συμφώνως μένουν ευχα­

ριστημένοι. Μάλιστα μέ έπαρακάλεσαν δια νά σοι το κάμω γνωστόν. Διό και δεν λείπω δια τοϋ παρόντος νά σοι το δώσω είς εϊδησιν και προσ­

μένομεν τήν άποφασιστικήν γνώμην σου περί τούτου δια νά τον ειπώ νά προετοιμασθή.

Διαμένω Διάπυρος προς Θεόν εύχέτης

Υπογραφή»1

Ό Τυπάλδος μίλησε τήν Τρίτη τοϋ Πάσχα τοϋ 1827 στον "Αγιο Σπυρί­

δωνα. Ό Μητροπολίτης τον εφοδίασε μέ το παρακάτω σημείωμα, για να εισπράξει το φιλοδώρημα άπό τή διαθήκη τοϋ Βούλγαρη.

«Γνωστοποιοϋμεν ότι ό Τερολογιώτατος διδάκτωρ της Θεολογίας έξε­

φώνησε τον πανηγυρικόν λόγον, κατά τήν διάταξιν τοϋ έν μακάρια τή λήξει Κυρίου Ευγενίου Βουλγάρεως, εις τον ϊδιον Ναόν τοϋ έν Άγίοις Πατρός ημών Σπυρίδωνος τοϋ Θαυματουργοΰ, κατά τήν ήμέραν της Τρίτης της Δια­

καινησίμου, έν καιρώ ιερουργίας.

1. Ιστορικόν Άρχεΐον Κέρκυρας, Ίόνιον Κράτος, τόμος 50.

— 412 —

Όθεν άπαφήνομεν τήν παροϋσαν μας προς βεβαίωσιν, δια να ήθελε τω δοθή το παρά του Μακαρίτου διορισθέν φιλοδώρημα.

Έκ της Μητροπόλεως Κερκύρας Ό Κερκύρας Μακάριος1

Αυτά είναι τα έγγραφα τα σχετικά μέ τη διδακτορική εξέταση τοϋ Κων­

σταντίνου Τυπάλδου. Παρουσιάζουν ενδιαφέρον και συμπληρώνουν και τήν ιστορία τοϋ πρώτου Ελληνικού Πανεπιστήμιου, πού τόσα πρόσφερε στους δύσκολους εκείνους χρόνους.

ΔΗΜ. ΚΑΠΑΔΟΧΟΣ Καθηγητής Λεοντείου Σχολής

1. 'Ιστορικόν Άρχεΐον Κέρκυρας, Μητροπολίτες, τόμος 63.

ΕΥΓ. ΚΕΦΑΛΛΗΝΑΙΟΥ

Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝ «ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ» *

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΕΙΑΣ

Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, παρά τις πολεμικές συγκρούσεις και τις άλλες δυσμενείς συνθήκες κάτω άπό τις όποιες γινόταν ό αγώνας της 'Ανεξαρτησίας, οί Έλληνες έδειξαν μοναδική άρχαιοφιλία και βαθιά συναίσθηση του ίεροϋ τους χρέους προς τους μοναδικούς θησαυρούς πού τους κληροδότησαν οί αρχαίοι. Έλαβαν επίσημα μέτρα για τή διάσωση τους μέ νόμους, με ψηφίσματα των 'Εθνοσυνελεύσεων, μέ έγγραφα, με συνεχή ενημέρωση για τήν αξία τους άπό τον Τύπο καί μέ άλλες κυβερνητικές και ιδιωτικές πρωτοβουλίες.

Το κέντρο βάρους τών αρχαιοτήτων τήν εποχή εκείνη ήταν ή 'Αθήνα και μάλιστα οί αρχαιότητες της 'Ακρόπολης, οί πιο σπουδαίες καί γνωστές όχι μόνο στο Πανελλήνιο άλλα σέ όλο τον πολιτισμένο κόσμο της Ευρώ­

πης. 'Αρκετοί άπό τους Ευρωπαίους ώς περιηγητές, έμποροι, ναυτικοί ή διπλωματικοί υπάλληλοι θεωρώντας τον ελληνικό χώρο ξέφραγο αμπέλι καθ' όλη τή διάρκεια της Τουρκοκρατίας άλλα καί στα επαναστατικά

1. Ή «Έφημερίς τών Αθηνών» είναι ή πρώτη έντυπη αθηναϊκή εφημερίδα πού κυ­

κλοφόρησε στα χρόνια της Επανάστασης άπό τις 20 Αυγούστου τοϋ 1824 ώς τις 15 'Α­

πριλίου τοϋ 1826. Τυπωνόταν στο τυπογραφείο πού έφερε καί χάρισε στην Πόλη τών 'Αθηνών ό "Αγγλος Συνταγματάρχης Leicester Stanhope ώς αντιπρόσωπος τοϋ Ελληνικού Κομιτάτου τοΰ Λονδίνου. Ήταν δίστηλη καί τετρασέλιδη, διαστάσεων 26,50Χ 17 έκ. Κυκλοφορούσε κανονικά δυο φορές τήν εβδομάδα ώς τις 30 'Οκτωβρίου τοΰ 1825, πού 6κλεισε τον πρώτο εκδοτικό της χρόνο μέ 103 φύλλα στο ενεργητικό της. Άπό τις 11 Νοεμβρίου τοϋ 1825 ώς τις 15 'Απριλίου τοΰ 1826, οπότε καί διακόπηκε ή εκδοσή της λόγω τών πολεμικών γεγονότων γύρω άπό τήν 'Ακρόπολη, κυκλοφόρησαν 37 φύλλα σέ μη τακτές ημερομηνίες. Τή διεύθυνση της εφημερίδας εϊχε ό Γ. Ψύλλας, αξιόλογη πνευματική καί πολιτική προσωπικότητα τών επαναστατικών καί μετεπαναστατικών χρό­

νων, διαποτισμένη μέ ανθρωπιστικές, φιλελεύθερες καί δημοκρατικές Ιδέες για τήν πρα­

γμάτωση τών οποίων αγωνίστηκε μέ ενθουσιασμό καί πίστη. Ή εφημερίδα θεωρείται ώς ή πιο ανεξάρτητη της εποχής της καί προοδευτική στα περιεχόμενα, τον τρόπο καί τή γλώσσα μέ τήν όποια παρουσιάζει τα γεγονότα.

— 414 —

ακόμη χρόνια διέτρεχαν την Ελλάδα και άρπαζαν τά αρχαία για να τα μεταφέρουν στις πατρίδες τους και να στολίσουν τις ξένες Αυλές. Δεν αμφι­

σβητεί κανείς το γεγονός ότι ορισμένοι άπό τους άρχαιόφιλους ξένους1

κινήθηκαν από αγάπη και πάθος προς τά ανεπανάληπτα ελληνικά έργα τέχνης, οι περισσότεροι όμως ήταν βέβηλοι και είχαν ταπεινά κερδοσκο­

πικά ελατήρια. Ποιος δεν γνωρίζει τήν ανίερη ληστρική επιδρομή του Έλγίνου2 στις αρχαιότητες της 'Ακρόπολης πού ανάγκασε λίγα χρόνια αργότερα τον συμπατριώτη του Λόρδο Βύρωνα να χαράξει άγανακτησμένος στή δυτική πρόσταση του Παρθενώνα «Quod non fece runt Goti hoc fe­

cerunt Scoti», ή τις φοβερές αρχαιολογικές επιχειρήσεις των ξένων με τις αρχαιότητες του ναοΰ της 'Αφαίας 'Αθηνάς της Αίγινας3 καί του ναοϋ τοΰ 'Απόλλωνα στις Βάσσες της Φιγαλείας4. Ή Ευρώπη εκείνη τήν εποχή γνώρισε ενα άπό τά πιο φοβερά εμπόρια αρχαιοτήτων5.

Στο καταστρεπτικό αυτό έργο των ξένων ή «Έφημερίς των Αθηνών» μέ τό φωτισμένο και άρχαιόφιλο συντάκτη της θα παρακολουθήσει άπό κοντά τους άρπαγες ξένους επισκέπτες και θα υψώσει έντονη φωνή διαμαρ­

τυρίας για τή διαρπαγή των αρχαιοτήτων. Θα ζητήσει να ληφθούν αυστη­

ρότερα μέτρα άπό τήν Κυβέρνηση για τήν προστασία τους και θα συνεργή­

σει μέ τήν αρθρογραφία της στή διαφώτιση των πολιτών για τις υποχρεώ­

σεις πού έχουν σχετικά μέ τή διατήρηση της πατρογονικής κληρονομιάς καί τήν ευθύνη της προστασίας των αρχαίων. Ό ίδιος ό συντάκτης της εφημερίδας Γ. Ψύλλας ώς "Εφορος6 της Φιλόμουσου Εταιρείας κατά τον πρώτο χρόνο της επανασύστασης της, τό 1824, όπως καί σαν μέλος της

1. Κώστα Η. Μπίρη. Αι 'Αθήναι από τοΰ 19ου εις τον 20ον αιώνα, 'Αθήναι 1966, σελ. 16­ 18.

2. Ίω. Γενναδίου, Ό Λόρδος Έλγιν KUÌ οι προ αύτοϋ ανά τήν Ελλάδα καί τάς 'Αθήνας Ιδίως άρχαιολογήσαντες επιδρομείς 1440­ 1837, έν 'Αθήναις 1930.— Κ. Σιμο­

πούλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1800­ 1810, τ. Α', 'Αθήνα 1975, σελ. 557 ­ 582.— Άναστ. Κ. 'Ορλάνδου, Ή αρχιτεκτονική του Παρθενώνος, Β' πρώτον μέρος τοϋ κειμέ­

νου, 'Αθήναι 1977, σελ. 234. Γ'Δεύτερον μέρος τοϋ κειμένου, 'Αθήναι 1978, σελ. 460, 584. 3. C. R. Cockerell, The temples of Jupiter Panhellenius at Aegina and of Apollo Epi­

curius at Bassae near Phigaleia in Arcadia, London 1860.— A. Furtwângler, Aegina das. Heiligtum der Aphaia, Miinchen 1906, σελ. 10­21, 176­ 188.— AE 1937, σελ. 69­88.— Κ. Σιμοπούλου, ο.π.π., τ. Γ', σελ. 2, 132­ 136, 149.

4. Έμμ. Γ. Πρωτοψάλτη, Ή άρχαιοκαπηλεία των ξένων έν τή Τουρκοκρατούμενη Ελλάδι καί τά γλυπτά τής Φιγαλείας, ανατ. έκ τών 'Ολυμπιακών Χρονικών, τόμος Α, 1970, "σελ. 1 ­ 14.— Κ. Σιμοπούλου, ο.π.π., τ. Γ', 2, σελ. 132­ 133, 137 ­ 140.

5. Η. Williams, Travels in Italy, Greece and the Ionian Islands, Edinburg 1820, τ. II, σελ. 211­213.

6. Προκήρυξις τής έν 'Αθήναις Φιλόμουσου Εταιρείας (Περί ανασυστάσεως της

— 415 —

'Αρχαιολογικής Επιτροπής1 αργότερα το 1836, θά βοηθήσει πολύ στη διάσωση τών αρχαίων. Θα χρησιμοποιήσει αρκετές φορές τή γραφίδα του για να υποστηρίξει μέσω τής εφημερίδας του τα αιτήματα της Φιλόμουσου Εταιρείας.

Έτσι στα πρώτα βήματα τής βραχύβιας εφημερίδας διαβάζουμε τήν «Είδοποίησι περί τής έν Αθήναις Φιλόμουσου Εταιρείας»2 χρονολογη­

μένη τήν 1η Σεπτ. 1824 και τήν «Προκήρυξη τής έν 'Αθήναις Φιλόμουσου Εταιρείας»3 χρονολογημένη τήν 1η Όκτωβρ. 1824 μέ τις όποιες ύστερα άπό τρία χρόνια διακοπής τής δραστηριότητας της, άπό το 1821 εως το 1824 λόγω τών πολεμικών γεγονότων, ή Εταιρεία αναγγέλλει τό πρόγραμ­

μα της και καλεί να εγγραφούν ώς μέλη της όσοι φιλόκαλοι και φιλόμουσοι Έλληνες και ξένοι θα ήθελαν να βοηθήσουν τό σκοπό της. Σύμφωνα μέ τήν Είδοποίησι σκοπός τής Εταιρείας ήταν, όπως και πρίν, «να έμβάση εις τήν Ελλάδα τα φώτα τής παιδείας, να συνεργή είς τήν προκοπήν τών νέων και να συνάξη τα Παλαιά, φροντίζοντας και δια τήν φύλαξιν τών ευ­

ρισκομένων αρχαιοτήτων». Στή συνέχεια τοΰ προγράμματος της αναγγέλ­

λεται και ή ίδρυση Μουσείου στην 'Αθήνα : «Κατ' αύτάς θέλει συ­

στήσει και Μουσείον επάνω είς τον ναόν τής 'Αθηνάς δια να συνάξη εκεί όλα τα διασκορπισμένα Παλαιά, δια να τα βλέπη καθένας ελεύθερα»4. Τή διεύθυνση τοΰ νέου Μουσείου αποφάσισαν να τήν αναθέσουν στο Γ. Ψύλλα, συντάκτη και διευθυντή ήδη τής 'Εφημερίδος τών 'Αθηνών, και να χρησιμοποιηθούν Τούρκοι αιχμάλωτοι για τή συλλογή τών άρ­

τήν 1η 'Οκτωβρίου τοϋ 1824 μέ Εφόρους τους : Ίω. Γκούρα, Γ. Ψύλλα, Άνάργ. Πετράκη και Δ. Κ. Βιτάλη), Έφημερίς τών Έθηνών, 25 'Οκτ. 1824, φύλλ. 16, σελ. 4.

1. ΦΕΚ 67, 22 Νοεμβρ. 1836. Για τον Γ. Ψύλλα βλ. επίσης Μνημεία τής Ελλη­

νικής 'Ιστορίας 8, Γ. Ψύλλα, 'Απομνημονεύματα τοΰ βίου μου. ΕΙσαγωγή Ν. Λούρου, Έκδοσις και σημειώσεις Έλ. Πρεβελάκη, 'Αθήναι 1974.— Ε. Κεφαλληναίου, Ή Έ­

φημερίς τών 'Αθηνών, Τα 'Αθηναϊκά, ανατ. άπό τ. 66 και 67 (1977) σελ. 1 ­26. 2. Έφημερίς τών 'Αθηνών, 13 Σεπτ. 1824, φύλλ. 4, σελ. 3­4. Για τή Φιλόμουσο Ε­

ταιρεία πού ίδρύθηκε τό 1813 στην 'Αθήνα και ανασυστήθηκε το 1824 βλέπε τό καταστα­

τικό της καί τον κατάλογο τών πρώτων συνδρομητών της στα ελληνικά περιοδικά τής Βιέννης Λόγιος Ερμής 1814, σελ. 98 ­103 καί Ελληνικός Τηλέγραφος άρ. 150 24 Δεκ. 1814, σελ. 647 ­ 648 καί άρ. 151, 27 Δεκ. 1814, σελ. 651 ­ 652.— Έμμ. Πρωτοψάλτη, Νέα στοιχεία περί τής έν 'Αθήναις Εταιρείας τών Φιλόμουσων, 'Αθηνά 61 (1957) σελ. 253 ­288 (δπου πλούσια βιβλιογραφία).

3. Έφημερίς τών 'Αθηνών, 25 Όκτ. 1824, φύλλ. 16, σελ. 4. 4. Τό ναό τής 'Αθηνάς, πού κατά τή διάρκεια τοϋ 'Αγώνα χρησιμοποιόταν ώς απο­

θήκη πυρομαχικών τον είχαν παραχωρήσει οί Δημογέροντες στην Εταιρεία για τή σύν­

αξη τών αρχαίων μέ Εγγραφο τους άπό τΙς 18 'Απριλίου 1824 (βλ. Διονυσίου Σουρμελή Ιστορία τών 'Αθηνών, σελ. 93). "Ομως αυτό δέν πρόλαβε να πραγματοποιηθεί γιατί λίγο αργότερα τον 'Ιούνιο τοϋ 1826 ό Κιουταχής επιχείρησε τήν πολιορκία τών 'Αθηνών.

— 416 —

χαίων1. 'Αργότερα καταχωρίζεται ή αξιοσημείωτη αναφορά2 τών 'Εφόρων της έν λόγω Εταιρείας προς τήν Κυβέρνηση για «την άσφάλειαν τών ανεκτίμητων εκείνων της Ελλάδος θησαυρών και το καλόν της πόλεως ταύτης (τών Αθηνών) σχηματισμό ν» και τη συγκρότηση ειδικής 'Επι­

τροπής για τήν αντιμετώπιση αυτών τών προβλημάτων. Ί ο σχετικό κεί­

μενο έχει ώς έξης : Προ ολίγων ήμερων έφθασαν εδώ οϊ κύριοι Ν. Γερακάρης και Δενδρηνός,

διορισμένοι από τήν Διοίκησιν επίτροποι της εκποιήσεως τών εθνικών κτη­

ρίων. Μερικοί Φιλόκαλοι Πολίται και μάλιστα οι κύριοι "Εφοροι της εδώ Φιλόμουσου 'Εταιρείας, φροντίζοντες πάντοτε δια τον έσωτερικον και έξω­

τερικον στολισμον τούτον τον κλασσικού εδάφονς, και στοχαζόμενοι, δτι από τώρα πρέπει να άρχήση να δίδη προσοχήν ή Διοίκησις εις τήν τακτικήν άνόρθωσιν τών πόλεων της 'Ελλάδος, πριν να άρχίσονν πάλιν οι άνθρωποι να κτίζονν ατάκτως και ώς ετνχε τάς οικίας των, εκινήθη εις το να γράψη αμέ­

σως προς τήν Διοίκησιν το εξής γράμμα : Προς το Σ. ' Εκτελεστικον Σώμα. 'Αρκετά έδειξε εως τώρα ή Σ. Διοίκησις της 'Ελλάδος, πόσον είναι προ­

νοητική και ευδιάθετος δια τήν ακριβή σνντήρησιν τών αρχαίων λειψάνων, τών ωραίων τεχνών, τα οποία εισέτι καλλωπίζουν και λαμπρύνονν το Έλλη­

νικον έδαφος. "Εν από τα ιερά καθήκοντα της 'Εταιρείας είναι και ή περί ταύτα ενδεχομένη επιμέλεια και σννδρομή. "Οθεν ήμεϊς πληροφορούμενοι δτι κατά σννέπειαν τον περί εκποιήσεως νόμον μέλλονν να πωληθώσι κατ" αντάς εθνικά κτήρια εις τήν Πάλιν τών 'Αθηνών, και γνωρίζοντες πόσον ή περίστασις δύναται να συνεισφέρη εις το να λάβωσι δια πάντα κάποιαν περί­

θαλψιν και πρέπονσαν θέσιν πολλά αρχαία οικοδομήματα κακώς περιπεπλε­

γμένα μέσα εις τήν κακήν μορφήν, τήν οποίαν είχε δώσει ή βαρβαρότης και αμάθεια προ αιώνων εις αυτήν τήν Πάλιν, και τρέχοντα τον κίνδννον της παν­

τελούς εξοντώσεώς των είς αντάς μάλιστα τού πολέμον τάς περιστάσεις, θεω­

ρούμεν ώς χρέος μας να υπενθυμίσω μεν το πράγμα εις τήν Σ. Διοίκησιν, παρα­

καλούντες εν ονόματι της 'Αρχαίας εκείνης 'Ελληνικής δόξης να ενεργηθώσιν εν καιρώ τα δέοντα εις στερέωσιν τού κοινωφελούς τούτου προβλήματος μας. Μία επιτροπή συγκειμένη από τοπικάς 'Αρχάς, από τον φιλόμονσο Σνντα­

1. Colonel Leicester Stanhope, Greece in 1823 and 1824, London 1825, σελ. 130 136, 457­458.

2. Έφημερίς τών 'Αθηνών, 26 Ίαν. 1826, φύλλ. 18, σελ. 72.— Βλ. επίσης Έμμ. Πρωτοψάλτη, 'Ιστορικά Έγγραφα περί 'Αρχαιοτήτων καί λοιπών μνημείων της 'Ιστο­ρίας κατά τους χρόνους της Επαναστάσεως και του Καποδίστρια, έν'Αθήναις 1967, σελ. 21­22, άρ. 'έγγρ. 11.— 'Αθηνάς Καλογεροπούλου ­ Μαρίας Προύνη Φιλίπ, Στοι­χεία τής 'Ιστορίας της περί τών 'Αρχαιοτήτων μερίμνης άπο τής Τουρκοκρατίας μέχρι καί της 'Οθωνικής περιόδου, 'Αθήναι 1973, σελ. μη' ­ μθ'.

— 417 —

γματάρχην Κύριον Φαβιέρον και από ημάς, τολμοϋμεν να εϊπωμεν εάν έγκρίνη ή Σ. Διοίκησις, συνακουομένη μετά τής ενταύθα επί της εκποιήσεως 'Επι­

τροπής, δύναται και γνωρίζει να επιστατήση εις δσα άφορώσι την άξιέπαινον εκβασιν τον επιχειρήματος έχουσα δηλονότι την άδειαν να μη συγχώρηση την εκποίησιν μέρους τόπων εθνικών, όταν φανή συντεΐνον εις τον σκοπόν, και ακόμη να ρίξη κάτω, εάν ήναι ανάγκη και καμμίαν νεωτέραν σαθραν οικοδομήν, ήτις ήθελεν ευρέθη να γειτνιάζη παραπολύ εις άρχαϊον κτήριον, και να επα­

πειλή τον κίνδυνον της φθοράς του από περιστατικον πυρός. Ή τοιαύτη επιτροπή δύναται κατά τούτον τον τρόπον να προσέξη αδεία

της Διοικήσεως καϊ εις διορθώσεις δρόμων και είς δ,τι τοιούτον δυνατόν εις τάς παρούσας περιστάσεις ήθελεν άποβλέπη προς καλήν διάταξιν της Πό­

λεως. Δεν πρόκειται εκ τούτου κάμμία ζημία εις το εθνικον Ταμειον, αλλά και μικράς θυσίας δοθείσης, αύτη θέλει είναι το μηδέν ως προς την άσψάλειαν των ανεκτίμητων εκείνων της 'Ελλάδος θησαυρών, κάί τον καλόν της πόλεως ταύ­

της σχηματισμόν. Ή παρούσα μας ελπίζομεν να άξιωθή της ανηκούσης προσοχής της Σ.

Διοικήσεως, και να χαροποιηθώμεν ταχέως με τάς ανάλογους αποφάσεις της προς τα επ άγαθώ της 'Ελλάδος ταύτα αισθήματα της ημετέρας 'Εταιρείας,

νποσημειούμεθα με το ανήκον σέβας. Έν 'Αθήναις τή 18 Ίανουαρ. 1826 Οι "Εφοροι της Φιλόμουσου 'Εταιρείας

Ταλαντίου Νεόφυτος Ίω. Γκούρας Γρόπιους Μ. Τνρναβίτης Ν. Καρόρης Γραμ.

Ή αναφορά αύτη προκάλεσε την απάντηση του Εκτελεστικού Σώμα­

τος με την έκδοση του υπ' αριθ. 1660 ­ 1661 άπο 31 Ίαν. 1826 διατάγματος πού ικανοποιούσε όλες τις προτάσεις της Εταιρείας για «την έξασφάλισιν και περιποίησιν» των αρχαιοτήτων της 'Αθήνας και της 'Αττικής και φρόν­

τιζε για τή ρυμοτομία της πόλης των 'Αθηνών. Είδικώτερα για τήν τελευ­

ταία περίπτωση στο άρθρο γ' του διατάγματος αναφέρεται δτι : «Οί αυτοί (ό "Επαρχος τών 'Αθηνών μετά τών επιστατών της 'Επαρχίας, οί Έφοροι τής έν 'Αθήναις Φιλόμουσου Εταιρείας καί ό Συνταγματάρχης κ. Φαβιέρος, συνεννοούμενοι μετά τής έν 'Αθήναις 'Επιτροπής τής εκποιήσεως) θέλουν φροντίσει δια τήν διόρθωσιν καί ρύθμισιν τών αναγκαιοτέρων οδών ή πλατειών τής πόλεως, όταν μέ μικράν μεταβολήν ή άποχωρισμόν τών έθνι­

27

— 418 —

κών όσπιτοτόπων ή οικοδομών είναι δυνατόν τούτο να έπιτευχθή»1. Στη δραστηριότητα της Φιλόμουσου Εταιρείας για το σχεδιασμό της πόλης αναφέρεται και τό άχρονολόγητο έγγραφο, γραμμένο όμως πριν από την εισβολή του Κιουταχή, πού επιγράφεται : Κατάλογος τών Τουρκικών οι­

κοδομημάτων και οικοπέδων όπου ή αρχιτεκτονική Επιτροπή της Φιλό­

μουσου Εταιρείας τών 'Αθηνών κρίνει άναγκαΐον να φυλαχθώσι προς δημοσίαν χρήσιν2. Ή Φιλόμουσος Εταιρεία συνέχισε τό θαυμάσιο έργο της μέχρι τον 'Ιούνιο του 1826, οπότε ενέσκηψε ο Κιουταχής και άρχισε τήν πολιορκία της 'Ακρόπολης για τήν κατάληψη της.

Ή διάσωση τών αρχαιοτήτων, όπως ήταν φυσικό, δεν αποτέλεσε μο­

ναδικό έργο της Φιλόμουσου Εταιρείας. Τό ενδιαφέρον της Διοικήσεως εμφανίσθηκε από τα πρώτα επαναστατικά χρόνια επειδή γνώριζε ότι πολ­

λοί άπό τους άρχαιόφιλους ξένους επισκέπτες δεν ήταν απαλλαγμένοι κερδοσκοπίας και γιατί τό μεγαλύτερο μέρος τών κατοίκων λόγω αμάθειας δεν γνώριζε τήν αξία τών αρχαιοτήτων. "Ετσι άπό τό 1822 στή «Διακήρυξι του 'Αρείου Πάγου της 'Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» της οποίας συντά­

κτης ήταν ό μετέπειτα αρθρογράφος της 'Εφημερίδος τών 'Αθηνών Θεό­

δωρος Νέγρης3 περιλαμβάνονται μεταξύ τών άλλων εδάφια, όπου καθορί­

ζουν τήν οργάνωση τών 'Εφορειών και τα «Χρέη και δικαιώματα του 'Ε­

φόρου της Πολιτικής». Στην παρ. 4 τών χρεών του 'Εφόρου αναφέρεται ότι «φροντίζει δια τήν διαφύλαξιν τών αρχαιοτήτων»4. 'Αργότερα τον 'Ιανουάριο τοΰ 1825 ό "Εφορος της Παιδείας Γρ. Κωνσταντάς5 υπέβαλε

1. Έμμ. Πρωτοψάλτη,'Ιστορικά έγγραφα..., σελ. 23, άρ. έγγρ. 12.—Κ. Γ. Κων­

σταντινίδη, Ή προστασία τών αρχαιολογικών μνημείων της 'Επαναστάσεως, Νέα Εστία 25 (1939) σελ. 516­517.— Δ. Σουρμελή, Ιστορία τών 'Αθηνών, εν'Αθήναις 1853, σελ. 131 ­ 132.— ΓΑΚ, φάκελος 'Εκτελεστικού και 'Αστυνομίας.

2. Δ. Γρ. Καμπούρογλου, Αί Παλαιαί 'Αθήναι, 'Αθήναι 1922, σελ. 401. 3. Για τον Θεόδ. Νέγρη βλ.'Αν. Γούδα, Βίοι παράλληλοι τών έπί τής αναγεννήσεως

τής Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, τ. Στ', έν'Αθήναις 1874, σ. 289 ­ 310.— Χρ. Στασι­

νόπουλου, Λεξικό τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως τοΰ 1821, 'Αθήνα 1972, τ. 3, σελ. 236­

237. 4. Α. Ζ. Μάμουκα, Τα κατά τήν Άναγέννησιν τής Ελλάδος, έν Πειραιεϊ 1839, τ.

1, σελ. 99.— Γ. Π. Οικονόμου, Τα εκατόν έτη τής έν 'Αθήναις 'Αρχαιολογικής Εται­

ρείας. Λόγος πανηγυρικός τοΰ Γραμματέως τοΰ Συμβουλίου ρηθείς τή 23η 'Οκτωβρίου 1938 έν τω Παρθενώνι κατά τήν Πανηγυρικήν Συνεδρίαν τής Εκατονταετήρίδος, έν 'Α­

θήναις, σελ. 2. 5. Για τον Γρ. Κωνσταντά βλ. Ρήγα Ν. Καμηλάρι, Γρηγορίου Κωνσταντα Βιογρα­

— 419 —

στο Βουλευτικον «Σχέδιον1 δια τα χρέη του 'Εφόρου της Παιδείας», το όποιο εν συνεχεία έστειλε «εις το Έκτελεστικόν δια να ένεργηθη». Ή ενέργεια αύτη εϊχε σαν αποτέλεσμα την έκδοση διατάγματος άπό τον Υπουργό Εσωτερικών Γρηγόριο Δίκαιο για τα «Χρέη και Δικαιώματα του 'Εφόρου της Παιδείας», στις 10 Φεβρουαρίου 1825. Σ' αυτό μεταξύ των άλλων περι­

λαμβάνεται ότι ό "Εφορος οφείλει : ((&. Να δώση παραγγελίαν εις τους κατά τόπους έπαρχους και δημο­

γέροντας και επιτρόπους και διδασκάλους των σχολείων δια να συνάξουν τάς αρχαιότητας δπου κατά καιρούς ευρίσκονται εις κάθε τόπον νομίσματα δηλαδή, αγάλματα, επιγραφαϊ και δ,τι άλλο λείψανον αρχαιότητος, δια να τα αποταμιεύσουν εις τα σχολεία, δια ν' απόκτηση με τον καιρόν, παν σχο­

λεϊον το Μουσειον του' πράγμα άναγκαιότατον δια την ιστορίαν, δια την άνακάλυψιν των αρχαίων ονομασιών των πόλεων και τόπων, δια την γνώρι­

σιν της δεξιότητος των προγόνων μας και δια την πρόληψιν την οποίαν δι­

καίως εχουσιν εις τα τοιαύτα τα σοφά της Ευρώπης έθνη, οι όποιοι μας μέμ­

φονται, διότι τα χαρίζομεν ή τα πωλοϋμεν αντί μικροϋ τιμήματος εις τους θαμίζοντας εις την Ελλάδα περιηγητάς των))2.

Τα διορισμένα εξάλλου από την εξουσία τοπικά αστυνομικά όργανα επαγρυπνούσαν κατά δύναμη λόγω της διενεργούμενης εκείνη την εποχή άρχαιοκαπηλείας. Χαρακτηριστικό είναι επί τοΰ προκειμένου ή έκθεση3

τοΰ Γενικού 'Αστυνόμου 'Αθηνών 'Ανδρέα Ξάνθη προς το Ύπουργεϊον της 'Αστυνομίας με ημερομηνία 14 'Ιουλίου 1825 εξαιτίας της άρχαιοκαπη­

λείας τοΰ "Αγγλου Πίτζελ, κομαντάντου φρεγάτας, μαζί με πολλούς αξιω­

ματικούς. Ό Στρατηγός Γκούρας, Φρούραρχος τών 'Αθηνών εκείνα τα χρόνια και μέλος της Φιλόμουσου Εταιρείας, φρόντισε επίσης πολύ για τον τόπο και τα αριστουργήματα του. Χαρακτηριστικό του ενδιαφέροντος του είναι τα αναφερόμενα σε άρθρο για τό θάνατο του στην Γενική 'Εφη­

μερίδα της Κυβερνήσεως : «Ό προς τάς κλεινάς 'Αθήνας έρως περί τών οποίων έφρόντιζεν όχι μόνον να σωθώσιν άλλα και να διατηρήται εις αυτός

φία, Λόγοι ­ Έπιστολαί, εν 'Αθήναις 1897.— Κ. Θ. Δημαρά, Φροντίσματα, μέρος Α', 'Αθήνα 1962, σελ. 89­102.

1. Έφημερίς τών 'Αθηνών, 24 Ίαν. 1825, φύλλ. 38, σελ. 3­4 (ανατύπωση άπό τήν εφ. Ό Φίλος τοϋ Νόμου, 19 Ίαν. 1825, φύλλ. 89, σελ. 3 ­ 4 και 23 Ίαν. 1825, φύλλ. 90, σελ. 1 ­ 2).

2. Θ. Σπεράντσα, ό Γρηγόριος Κωνσταντάς ώς Έφορος της Παιδείας άνα τάς Κυ­

κλάδας, Έπετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, 1 (1961) σελ. 32 ­140. Έδώ αναφέ­

ρεται επίσης ότι τό έγγραφο αυτό όπου ό Γρηγόριος Δίκαιος καθορίζει με λεπτομέρειες τό έργο τοΰ 'Εφόρου της Παιδείας απόκειται στην πολύτιμη βιβλιοθήκη τών Μηλεών.— Βλ. επίσης Άπ. Δασκαλάκη, Κείμενα ­ Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής 'Επαναστά­

σεως, Γ' τα περί Παιδείας, 'Αθήναι 1963, τ. 1, σελ. 68­ 70. 3. Έγγραφο στα Γενικά 'Αρχεία τοϋ Κράτους (φάκελλος Εκτελεστικού και Αστυ­

νομίας).— Κ. Γ. Κωνσταντινίδη, ο.π.π., σελ. 516.

— 420 —

και ή εκ τών τεχνών και ηθών καλλονή, τον παρεκίνησε να εμποδίζη κάθε εξαγωγήν ή βλάβην είς τα λείψανα τών αυτόθι αριστουργημάτων της αρ­

χαιότητος» 1.

Στο φύλλο της 25 Νοεμβρίου 1825 της Εφημερίδος τών 'Αθηνών παρακολουθούμε την κακοήθη συμπεριφορά ενός ξένου αξιωματούχου του Όλλανδοϋ Συνταγματάρχη Ρόττιερς 2, ό όποιος στις 16 του ϊδιου μήνα έφθασε στον Πειραιά συνοδευόμενος άπό τό γιό του με τήν ολλανδική κορβέττα Περσεφόνη και ανέβηκε κατευθείαν στην πόλη τών 'Αθηνών. Έδώ σε συνομιλίες πού εϊχε με μερικούς πολίτες άπέβλεψε δολίως νά τους τρομάξει απελπίζοντας τους ότι τα πάντα χάθηκαν και ότι σε λίγο ή Ελλάδα θα ύπέκυπτε και πάλι στους Τούρκους. Τα λόγια του αυτά δημιούργησαν υπόνοιες πώς σε κάτι άλλο σκόπευε και πώς μ' αυτό τον τρόπο προσπαθούσε ν ' αποσπάσει τήν προσοχή τών απλοϊκών και φοβι­

σμένων ανθρώπων.

((Ή Αστυνομία μας δμως (αναφέρει ό συντάκτης) έλαβε τα αναγκαία μέτρα εως δτου έφθασε να πιάση ενα αλογον φορτωμένον με αρχαία από αυτόν διευθυνόμενον δια τον Πειραιά. 'Απελπισμένος διότι δεν επέτυχε του σκοποϋ του, άνεχώρησεν εντεύθεν χωρίς νά πλήρωση το ξενοδοχεΐον, εις το όποιον εκατοίκησεν και διαφόρους άλλους πτωχούς όπου τον έδούλευσαν και φοβερίζωντάς μας ακόμη να οδήγηση τους εχθρούς πώς να πολιορκήσουν τήν πόλιν μας. Περί πλέον εμάθαμεν από αξιόπιστους άνδρας ότι αυτός ό ϊδιος επήγεν εις Μήλον και επήρεν εκείθεν με βίαν και με τα δπλα μερικά άλλα αρχαία όπου εσώζοντο είς αυτήν τήν νήσον».

Πρόκειται λοιπόν για τό ϊδιο πρόσωπο πού λίγες ήμερες νωρίτερα ανάγκασε και τον Ί . Βασιλείου, έναν άπό τους 'Επιτρόπους του νησιού της Μήλου, νά στείλει αναφορά3 προς τό Βουλευτικόν στις 29 Αυγούστου του

1. Γενική Έφημερίς της Ελλάδος, 8 Δεκ. 1826, σελ. 39­40. 2. Ό Ρόττιερς είχε επισκεφθεί τήν 'Αθήνα το 1819 και ήταν γνωστός άπό τις ανα­

σκαφές πού έκανε κατά τήν προεπαναστατική περίοδο μαζί με το Fauvel και το Gropius στα περίχωρα τών 'Αθηνών όπως στην Αίξώνη και μεταξύ Γλυφάδας και Βούλας. 'Από τις ανασκαφές αυτές προέρχονται τα αρχαία αντικείμενα πού πούλησε το 1821 στην Όλλαν δική Κυβέρνηση (Η. Eliot, Coastal Demes of Attica, Toronto 1962, σελ. 13 ­ 15). 'Αρχαία πού αγοράστηκαν άπό τον Ρόττιερς αναφέρει καί ό Πιττάκης στην 'Αρχαιολογική 'Ε­φημερίδα 1853, σελ. 828­829, άρ. 1350 καί 1859, σελ. 1847, άρ. 3545.

3. Έμμ. Πρωτοψάλτη, 'Ιστορικά έγγραφα σελ. 20­21, άρ. εγγρ. 9 καί 10.— 'Αθηνάς

— 421 —

1825 για σχετικό επεισόδιο και να ζητήσει άπα τήν Κυβέρνηση να εκδώσει «διαταγάς δραστηρίως, δια να εμποδισθώσιν από το τοιούτον σκάψιμον κάθε Δυνάμεως άνδρες)). Έ ν συνεχεία το Βουλευτικον γνωμοδότησε στις 26 Μαρ­

τίου 18261 προς το Έκτελεστικόν «να διάταξη τήν Διευθυντικήν Έπιτροπήν τον Αιγαίου Πελάγους να διορίση τους Δημογέροντας εκείνης της Νήσου να προσέξωσιν εις το εξής να μην αφήσουν κανένα οποιονδήποτε να πάρη από την Νήσον των καμμίαν αρχαιότητα, άλλ' δταν εύρίσκωνται, να τάς εναποθέτουν αυτοί εις ασφαλή μέρη και να ειδοποιούν αμέσως την Διοίκησιν περί αυτών)). Το Έκτελεστικόν Σώμα απηύθυνε στις 28 Μαρτίου 1826 τή σχετική εντολή προς τους δημογέροντες2 της νήσου και ανέφερε σχετικά προς το Βουλευ­

τικσν3 στις 29 Μαρτίου 1826. Πολύ ενωρίτερα όμως από τις ενέργειες αυτές της Διοικήσεως ό Γενικός Γραμματεύς 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος σ' επιστολή πού έστειλε στο Ρόττιερς από το Ναύπλιο στις 9/21 Σεπτεμβρίου 1825, όταν ό τελευταίος ζήτησε άπό τή Διοίκηση έφοδιαστικό έγγραφο προς όλες τις αρχές τών νησιών για να συνεχίσει ανενόχλητα τα ταξίδια του και τις έρευνες του στα νησιά, του έστειλε τήν επόμενη επιστολή4.

Κύριε συνταγματάρχα!

'Επειδή δ Κύριος Έμ. Ξένος με εϊπεν δτι επιθυμείτε να εφοδιασθήτε με γράμμα τής προσωρινής ελληνικής Διοικήσεως προς δλας τάς αρχάς τον Αιγαίου πελάγους, δια να εξακολουθήσητε ήσύχως τα ταξίδια σας και τάς φιλολογικός έρευνας σας, σπεύδω να εκτελέσω τήν αϊτησίν σας, καί Ιδού σας πέμπω το περί ου δ λόγος γράμμα τής Διοικήσεως. Λαμβάνων δε τήν εύκαι­

ρίαν ταύτην σπεύδω δχι όλιγώτερον, να σας εξηγηθώ, Κύριε συνταγματάρχα, με εκείνην τήν παρρησίαν, τήν οποίαν νπαγορεύουσιν εις έμέ και τα ϊδιά μου αισθήματα, και ή εσωτερική μου πεποίθησις, εν ω διευθύνομαι προς άνδρα σοφόν, και, το δποϊον είναι περισσότερον ακόμη, προς σοφον φιλέλληνα.

Έάν al αρχαιότητες ai εύρισκόμεναι εις τήν κλασικήν τής Ελλάδος γήν τιμώνται παραπολύ είς δλα τα έθνη, το έθνος, το δποϊον χύνει καθ' εκάστην ποτα­

μούς αιμάτων, δια ν' απόκτηση αύτάς πάλιν δια τών δπλων, και να τάς ανασκάψγ]

Καλογεροπούλου ­ Μαρίας Προύνη Φιλίπ, ο.π.π., σελ. νγ' ­ νδ'.— Ί . Κοντή, Ένας ση­μαντικός σταθμός για τήν προστασία τών έργων τέχνης, Ν. Εστία 48 (1950) σελ. 1527 — Revue des Etydes Greques, 25 (1912) σελ. 421 ­ 423.

1. Έμμ. Πρωτοψάλτη, Ιστορικά έγγραφα..., σελ. 27, αρ. εγγρ. 17. 2. Έμμ. Πρωτοψάλτη, 'Ιστορικά έγγραφα..., σελ. 27­28, αρ. έγγρ. 18. 3. Έμμ. Πρωτοψάλτη, 'Ιστορικά έγγραφα, σελ. 28, άρ. εγγρ. 19. 4. Γενική Έφημερίς τής Ελλάδος, 9 Δεκ. 1825, φύλλ. 19, σελ. 75. Τήν απαγορευτική

διαταγή του αντιπροσώπου τής επαναστατικής αρχής για τή διενέργεια ανασκαφών καί τήν εξαγωγή αρχαιοτήτων άπό ξένους αναφέρει καί ό ίδιος ό Β. Rottiers στον πρόλογο τοϋ βιβλίου του Description des Monument des Rhodes, Bruxelles 1838, σ. 9­10.

— 422 —

εκ τών σπλάγχνων τής γης, δπου μόλις εδυνήθησαν να διαφύγωσι τάς ύβρεις της πλέον επονειδίστου βαρβαρότητος, έχει αναμφίβολους έπ αντάς ιερότατα και αναμφισβήτητα δικαιώματα. Πας άνθρωπος πρέπει να ομόλογη, και να αέβηται τα δικαιώματα ταύτα' αλλ' ό σοφός και φιλέλλην θέλει θεωρεί ώς ίεροσνλίαν και την παραμικράν εις αύτάς γινομένην βλάβην. Και εμπορεϊ ποτέ δ τοιούτος να άγνοή το αποτέλεσμα, το όποιον θέλει έχει ποτέ εις τάς προόδους της ηθικής και μόνη ή δψις αυτών τών αρχαιοτήτων, ανακαλούσα εις την μνήμην τών 'Ελλήνων τάς άρετάς τών προγόνων των; "Ηθελε τολμήσει να στέρηση αυτούς από αυτά τού πολιτισμού τα μέσα, τα όποια άλλως τε ανή­

κουσιν εις αυτούς δικαιωματικώς, εν ω μάλιστα έχει χρέος να πολλαπλασιάζη αυτά τα μέσα δπου δεν ύπάρχουσι ; Και δμως το εις Μήλον πολίτευμα σας, Κύριε συνταγματάρχα, δεν ανταποκρίνεται, ώς επρεπεν, εϊς τάς ερωτήσεις ταύτας. Ή Διοίκησίς μου μ' εδιώρισε να παραπονηθώ επισήμως εις την δι­

οίκησιν της A.M. τού βασιλέως τού Βελγίου περί της αρπαγής δλων τών αρχαιοτήτων, τάς οποίας εύρήκατε εις την άνω είρημένην νήσον, και θέλω νο­

μίσει εμαυτον ευτυχή εάν δυνηθώ να αναβάλω την εκτέλεσιν τών διαταγών της, έλπ'ιζων δτι θέλετε διορθώσει το πράγμα, άποκαθιστώντες τα άρπαχθέντα.

Δεν είναι λόγος ενταύθα, Κύριε συνταγματάρχα, περί πραγμάτων, τα όποια δύνανται ν' άντικατασταθώσιν. 'Εάν τις σας εζήτησε χρφίατα, ώς γράφετε προς τον Κύριον Ξένον, έπρεπε να συμπονέσητε εκείνους, οϊτινες ήθελαν πράξει τούτο, και αντί να προσφέρητε δώρον εν τουφέκιον τού κυνηγίου, εχρεωστεϊτε, ώς φιλέλλην, να τους διδάξητε δτι παν το εις τους προγόνους αυτών άναφερόμενον πρέπει να ήναι επίσης πολύτιμον εις τα όμματα αυτών, ώς αύτη ή Ιδία ελευθερία.

Ώς τόσον, Κύριε συνταγματάρχα, ή εξαγωγή παντός αρχαίου πράγματος είναι εμποδισμένη δια νόμου. Ή Ισχύς ημπορεί να παραβίαση τον νόμον αυτόν, επειδή ήθέλαμεν έχει χρε'ιαν περισσοτέρων φυλάκων τών αρχαιοτήτων παρ δσους εχομεν πολίτας' πλην δεν θέλομεν παύσει ποτέ ν' απαιτώμεν το εις ημάς ανήκον, και τιμώντες παραπολύ την φρόνησιν τών Ευρωπαϊκών διοικήσεων πειθόμεθα δτι θέλουσι δικαιώσει τάς απαιτήσεις μας.

Είμαι πεπεισμένος δτι ή παρρησία μου δέν θέλει σας πειράξει, επειδή εξέθεσα τάς αρχάς, αϊ όποΐαι με υπαγόρευσαν αυτήν. "Εχω δε τήν τιμήν κ.τ.λ.

'Από Ναυπλίου, 9/21 Σεπτεμβρίου 1825. Ό σχολιαστής της επιστολής αυτής στη Γενική Εφημερίδα τής Ελ­

λάδος γράφει : «Ή επιστολή αύτη έπρεπε να κάμη τον Όλλανδον να εντρα­

πή και να πολιτεύηται επί τής εις τήν "Ελλάδα διατριβής του, ώς πρέπει να πολιτεύηται άνθρωπος με άγωγήν και παιδείαν, εις ξένον τόπον και εϊς ξέ­

νην διοίκησιν, και δχι μόνον τα άρπαχθέντα έπρεπε να επιστρέψω, άλλ' ούδε άλλοτε πλέον να θελήση ν' άρπάση' πλην κανεν τούτων δεν εγινεν' αλλ' ετόλ­

— 423 —

μησε μάλιστα va πέραση και είς 'Αθήνας. . . και να θέληση κρνφίως και δο­

λίως να άρπάση κα\ εκείθεν . . . ήμεϊς ας προσέχωμεν, να μην αφίνωμεν τους τοιούτους να φέρωνται και τώρα προς την 'Ελλάδα, ώς εφέροντο προς αυτήν επί της τουρκικής διοικήσεως, αρπάζοντες τα Ιερά λείψανα των προπα­

τέρων μας. . }». 'Αλλά και ô αρθρογράφος της Εφημερίδος των 'Α­

θηνών Δ.Κ. προκειμένου να ανακόψει το καταστρεπτικό έργο του ξένου, απευθύνεται προς τό Βασιλιά της Όλλανδίας και του ζητεί να μεσο­

λαβήσει, γιατί είναι βέβαιος πώς «δεν θέλει ύποφέρη να περιέρχονται τοι­

αύτα ποταπά υποκείμενα να πραγματεύωνται τα ερείπια της δυστυχούς Ελ­

λάδος και να δυσφημούν το Σεβαστόν όνομα της Μεγαλειότητας του»2. Λίγο αργότερα στις 17 'Ιανουαρίου του 18263 εξ αφορμής τής σχετι­

κής αρθρογραφίας στή Γενική 'Εφημερίδα για τή συμπεριφορά του Ρότ­

τιερς και όλων όσων είχαν κινηθεί με ανάλογες προθέσεις στον ελληνικό χώρο ό φιλόμουσος συντάκτης τής Εφημερίδος τών 'Αθηνών Γ.Χ.Γ., πού θα πρέπει να είναι τα αρχικά του ονόματος του Αυστριακού Πρέσβεως στην 'Αθήνα Γεωργίου Χριστιανού Γρόπιους4, μέλους τής Φιλόμουσου Εταιρείας, σε τετρασέλιδο γεμάτο άρχαιοφιλία άρθρο με τίτλο «Περί τών 'Αρχαιοτήτων τής Ελλάδος» στηλιτεύει τήν άξεστη συμπεριφορά έναντι τών αρχαίων μνημείων τόσο τών ντόπιων του παρελθόντος δσο και τών σύγ­

χρονων του ξένων. Στην πρώτη περίπτωση κατηγορεί τους ντόπιους δτι κατά τό παρελθόν από αμάθεια, αισχροκέρδεια ή για τήν εξυπηρέτηση ατομικών τους αναγκών πουλούσαν και κατέστρεφαν τή δυσεύρετη και πολύτιμη αρχαι­

ότητα5. Σ' αυτό τό καταστρεπτικό έργο έρχεται να προστεθεί και ό αδιάλ­

λακτος κηρυγμένος πόλεμος τών Τούρκων εναντίον κάθε έργου τών Γκια­

ούρηδων6. Στή δεύτερη περίπτωση, στην οποία και ανήκει, προσπαθεί

1. Γενική Έφημερίς τής Ελλάδος, 9 Δεκ. 1825, φύλλ. 19, σελ. 76. 2. Έφημερίς τών 'Αθηνών, 25 Νοεμβρ. 1825, φύλλ. 5, σελ. 16. 3. Έφημερίς τών 'Αθηνών, 17 'Ιαν. 1826, φύλλ. 16, σελ. 52­56. 4. Έμμ. Πρωτοψάλτη, Ό Γεώργιος Χριστιανός Gropius και ή δρδσις αύτοΰ εν

Ελλάδι, έν 'Αθήναις 1947. 5. Ελένης Βουραζέλη, Ό βίος τοΰ Ελληνικού λαοϋ κατά τήν Τουρκοκρατίαν

έπί τή βάσει τών ξένων περιηγητών, Τεύχος Α', έν 'Αθήναις 1939, σελ. 118.— L, Ross, Erinnerungen, σ. 149.— Ε. Dodwell, A Classical and Topographical Tour Through Greece During the Years 1801,1805 και 1806 τ. 1, σελ. 324 ­ 327.Ό ίδιος όμως ό περιηγητής στο δεύτερο τόμο τοΰ βιβλίου του σελ. 405 δίνει μαρτυρίες για τήν επίγνωση πού είχαν οί Έλληνες τής αξίας τής αρχαίας κληρονομιάς τους. Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τήν άρχαιολατρεία τών Ελλήνων βλ. Αίκ. Κουμαριανοϋ, Περιηγήσεις στον Ελληνι­

κό χώρο, Επιλεγόμενα Κ. Θ. Δημαρά, 'Αθήνα 1968, σελ. 44. 6 Άγγ Κόκκου, Ή μέριμνα για τις αρχαιότητες στην Ελλάδα καί τά πρώτα μου­

σεία,'Αθήνα 1977, σελ. 23 ­ 26.— Ί . Τραυλού, Πολεοδομική Έξέλιξις τών'Αθηνών, 'Αθήναι 1960, σελ. 195­196.

— 424 —

να δικαιολογήσει τις άρχαιοκαπηλικές ενέργειες των ξένων του παρελθόν­

τος, πλην τοϋ Έλγιν, — όσων βεβαίως ήταν αληθινοί εραστές του ωραίου — ότι ήταν σωτήριες για τα αρχαία φθάνει μόνο να υπάρχουν και να είναι σε χρήση τοϋ επιστήμονα καί τοϋ τεχνίτη. Διακρίνοντας λοιπόν ό αρθρογρά­

φος σαφώς τους προηγούμενους καιρούς από τους τωρινούς του, όπου ό τόπος εϊχε διοίκηση εθνική, ελεύθερη, φωτισμένη καί ικανή νά ασφαλίσει καί διατηρήσει τα αρχαία, αντιδρά έντονα στην οποιαδήποτε απογύμνωση του τόπου άπό τους καλλιτεχνικούς του θησαυρούς καί ζητεί άπό τήν Κυβέρ­

νηση νά λάβει όσο τό δυνατό αυστηρότερα μέτρα για τήν προστασία τους. Τό σχετικό απόσπασμα τοϋ κειμένου έχει ώς έξης :

'Αλλά τώρα, άλλα εις το έξης, καθείς είναι βέβαιος, δτι στέκει εϊς το χέρι της Διοικήσεως, των 'Υπουργών της, και εις τήν σταθεράν θέλησιν τών πολιτών της 'Ελλάδος, νά ασφαλίσουν με άρκετήν ενέργειαν και προστασίαν αυτά τα σεβάσμια λείψανα, καί με αυτόν τον τρόπον να κάμουν να έχουν άδι­

κον δσοι ξένοι θελήσουν και τώρα ακόμη να πράττουν, καθώς, κατά τήν γνώ­

μην μας, ήτον δίκαιον να πράττουν, άρχήτερα. Ό φρόνιμος και πατριωτικός νόμος, τον όποιον επροκήρυξεν ή Διοί­

κησις εναντίον της εξαγωγής τών 'Αρχαίων, είναι το πρώτον βήμα προς ενα τοιούτον σκοπόν καί άλλα μέτρα όμως πρέπει νά ληφθούν ύστερον από τού­

το, καθώς καί είμεθα βέβαιοι, δτι θα ληφθούν όγλίγωρα καί αυστηρά καθ' ο­

λην τήν 'Ελλάδα. Τόσο τό ώς άνω δημοσίευμα όσο καί οι παράλληλες ενέργειες της Φι­

λόμουσου Εταιρείας προς τήν Κυβέρνηση είχαν τα αποτελέσματα τους γιατί τό Εκτελεστικό Σώμα στις 27 Φεβρουαρίου τοϋ 1826 έλαβε μέτρα για τήν προστασία τών αρχαιοτήτων καί εξέδωσε τό κατωτέρω διάταγμα1.

Προσωρινή Διοίκησις της 'Ελλάδος. Τό Έκτελεστικόν Σώμα,

'Επειδή όλα τά λείψανα της αρχαιότητος είναι εθνικά. 'Επειδή ή διατήρησις αυτών είναι αναγκαία. 'Επειδή ευρίσκονται εις 'Αθήνας πολλαί αρχαιότητες διεσπαρμέναι

ένθεν κάκεϊθεν, ή περιπεπλεγμένοι κακώς μεταξύ τών νέων οικοδομών, καί κεκρυμμέναι εις τους τοίχους αυτών.

Θεώρησαν τό υπ' 'Αριθ. 1195 Προβούλευμα καί τάς αναφοράς της φι­

λόμουσου εταιρείας.

1. Γενική Έφημερίς τής Ελλάδος, 27 Φεβρ. 1826, φύλλ. 41, σελ. 161 ­162.

— 425 —

Δ ι α τ άτ τ ε ι.

Α'. Το επαρχεϊον "Αθηνών κάί ή φιλόμουσος εν 'Αθήναις εταιρεία, συν­

εννοούμεναι μετά της επιτροπής της εκποιήσεως των φθαρτών κτημάτων να φροντίζουν δια την εξασφάλισιν και περιποίησιν των αρχαιοτήτων.

Β'. Εις οποιονδήποτε εθνικον κτίριον, οίκόπεδον, ή κήπον, εκποιούμενον ή μή, ευρίσκονται αρχαιότητες, να εκβάλλωνται και να φυλάττωνται εις ασφα­λές μέρος.

Γ'. 'Επειδή τίνες τών αρχαίων 'Ελληνικών οικοδομών ευρίσκονται τοιουτοτρόπως περιπεπλεγμέναι εις τα νέα κτίρια, ώστε ημπορούν να κινδυ­

νεύσουν από τάς ενδεχομένας πυρκαϊάς, τα νέα αυτά κτίρια όσα πλησιάζουν τοιουτοτρόπως τάς αρχαιότητας, θέλουν μένει άνεκποίητα, και το επαρχεϊον μετά της φιλόμουσου εταιρείας, έχουν την αδειαν να τα διαθέσουν όπως κρί­

νουν συμφερώτερον, ως προς την διατήρησιν και άσφάλειαν τών αρχαιοτήτων. Α'. Εις όσα αρχαία κτίρια ευρίσκονται εμπρηστικοί ϋλαι, ή άλλα πρά­

γματα, τα όποια ημπορούν να επιφέρουν βλάβην εις αυτά, να άδειασθοϋν αμέ­

σως μετά την κοινοποίησιν της παρούσης διαταγι^ς. Ε'. Ή αυτή φροντις και επιμέλεια να γίνεται και δι' δσας αρχαιότητας

ευρίσκονται καθ' δλην την επαρχίαν της 'Αττικής. ΣΤ'. Τα υπουργεία τών εσωτερικών και της οικονομίας να ενεργήσουν

την παροϋσαν διαταγήν, καθ' όσον ανήκει εις τον κλάδον εκάστου. Έν Ναυπλίω τη 22 Φεβρουαρίου 1826.

Ό Πρόεδρος (Τ.Σ.) Γεώργιος Κουντουριώτης.

Γ κ ί κ α ς Μπότσαρης. 'Αναγνώστης Σπηλιωτάκης. Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης. Ίοίάννης Κ ω λ έ τ τ η ς.

Ό Γεν. Γραμματεύς Ά. Μαυροκορδάτος.

Ή δραστηριότητα της 'Εφημερίδος τών 'Αθηνών για την προστασία τών αρχαιοτήτων, υστέρα άπ' όσα σημειώσαμε, κρίνεται σημαντική, αν μάλιστα λάβουμε ύπόψει δτι οι χρόνοι της ύπαρξης της ήταν οι δύσκολοι χρόνοι της Επανάστασης, όπου έμαίνετο όχι μόνον ό πόλεμος με τον εχθρό, αλλά και ό εμφύλιος πόλεμος πού συντάραζε τον ελληνισμό. Ί ο γεγονός και μόνο ότι αγωνίστηκε μέσα στις φλόγες του πολέμου, στην άπαιδευσία και στις προλήψεις των Ελλήνων να τους εμφυσήσει τήν αγάπη και τή συναίσθηση του ίεροϋ τους χρέους προς τήν πολύτιμη κληρονομιά τών προγόνων τους, καλώντας τους να γίνουν όλοι φύλακες τών αρχαιοτήτων, προκαλεί συγκίνηση και θαυμασμό στον άρχαιόφιλο κόσμο.

RALPH WALDO EMERSON 1803 ­1882 Ο

ΑΝΤΑΜΟΙΒΗ

Tà φτερά τού Χρόνου είναι μαΰρα και άσπρα, Ποικιλόστικτα από μέρες καί νύχτες. Το βουνό ψηλό και δ ωκεανός βαθύς Τρεμάμενη Ισορροπία «δεόντως διατηρημένη)). Στην αλλαγή τον φεγγαριού, στοϋ νερού την παλίρροια, Λάμπει το φέουδο της Κατοχής και Ανάγκης. Μετρά περισσότερο ή λιγότερο στο διάστημα 'Ηλεκτρικό άστρο και τού μολυβιού παιχνίδι. Μόνη ή Γη ανάμεσα στις σφαίρες, Που τρέχονν στους αΐώνιονς δρόμονς, "Ενα βαρύ πράγμα πετώντας στο κενό, Σνμπληρωματικος αστεροειδής, "Η σπινθήρας ανταμοιβής, Σημαδεύει ανάμεσα από το ουδέτερο Σκότος. Ό άνθρωπος είναι φτελιά και κλήμα ο Πλούτος, Σταθερά και δννατά δίδυμα βλαστάρια . . . Δεν έχεις μερίδιο; Me φτερωτά πόδια Σπεύδει εσένα νά συνάντηση. Και ότι έκανε δικό σον ή φύση, Πετώντας στον άνεμο ή γλνστρώντας στο βράχο, Θα σχίση τονς λόφονς και θα κολνμπήση Και σαν τη σκιά σου θ à σ' άκολουθήση.

1. 'Αμερικανός φιλόσοφος. Έγεννήθη εις Βοστώνην. Θεωρείται ιδρυτής τοϋ υπερ­

βατισμού (Transcendentalism). Διετέλεσε διευθυντής τοϋ περιοδικού Atlantic Monthly. Αι κυριώτεραι πραγματεΐαι του είναι: 'Αντιπρόσωποι της άνθρωπότητος, Αύτοπεποίθησις. Το ύπερπνεϋμα, Κοινωνία καί άπομόνωσις, Έπιστολαί καί κοινωνικοί επιδιώξεις, Τρόπος τοϋ ζην καί 'Ανταμοιβή.

— 427 —

'Ακόμη από τον καιρόν της νεότητός μου εΐχον επιθυμήσει να γράψω μίαν πραγματείαν επί της ανταμοιβής. Διότι μου έφαίνετο, όταν ήμην πολύ νέος, ότι έπί τοϋ αντικειμένου αύτοϋ ή ζωή ήτο πλέον προχωρημένη άπό τήν Θεολογίαν και ό κόσμος έγνώριζε περισσότερα άπό ό,τι έδίδασκον οί ιεροκήρυκες. 'Ακόμη τα στοιχεία, άπό τα όποια εξήχθη τό δόγμα, εθελγον τήν φαντασίαν μου με τήν χωρίς τέλος ποικιλίαν των και εύρίσκοντο πάντοτε ενώπιον μου ακόμη και εις τον ΰπνον μου. Διότι είναι τα εργαλεία εις τάς χείρας μας, ό άρτος εις τον σάκκον μας, αί συναλλαγαί εις τους δρόμους, τό αγρόκτημα και ή κατοικία μας. Χαιρετισμοί, σχέσεις, χρέη και δάνεια, ή έπίδρασις του χαράκτηρος, ή φύσις και τα χαρίσματα όλων των ανθρώπων. Μου έφαίνετο επίσης δτι εις αυτό ήτο δυνατόν να φανερωθή εις τους ανθρώ­

πους μία άκτίς της θεότητος, ή παρούσα δρασις του πνεύματος αυτού του κόσμου, καθαρού άπό κάθε ϊχνος της παραδόσεως.

Κατ' αυτόν τον τρόπον ή καρδία τοΰ άνθρωπου δύναται να λουσθή άπό μίαν πλήμμυραν αιωνίας αγάπης, συνομιλούσα με αυτό τό όποιον γνωρίζει, δτι ήτο πάντοτε και πάντοτε πρέπει να είναι, διότι πραγματικώς είναι τώρα. Έφαίνετο επί πλέον, δτι εάν τό δόγμα αυτό ήδύνατο να όρισθή εν σχέσει με οιανδήποτε φαινομενικότητα προς αύτάς τάς λαμπράς διαισθήσεις, εις τάς οποίας ενίοτε αποκαλύπτεται αυτή ή αλήθεια εις ήμας, θά ήτο εν άστρον εις πολλάς σκοτεινάς ώρας και σκόλιας διαβάσεις τοΰ ταξιδιού μας, πράγμα τό όποιον θά μας έκαμε να μή χάσωμεν τον δρόμον μας.

Τελευταίως εχω βεβαιωθή δια τάς επιθυμίας αύτάς άκούων μίαν όμιλίαν άπ' άμβωνος εις τήν έκκλησίαν. Ό ίεροκήρυξ, άνθρωπος εκτιμώμενος δια τήν όρθοδοξίαν του, έξεδίπλωσε μέ τον συνήθη τρόπον τό δόγμα της τε­

λευταίας κρίσεως. Ύπεστήριξεν δτι ή κρίσις δεν εκτελείται εις τον κόσμον αυτόν, δτι οί διεστραμμένοι επιτυγχάνουν, δτι οί καλοί είναι δυστυχείς και κατόπιν ωθούμενος άπό τήν λογικήν και τάς γραφάς εΐπεν δτι μία ανταμοιβή θά δοθή εις αμφότερα τα μέρη εις τήν έπομένην ζωήν. Δέν έφάνη να έθίγη τό εκκλησίασμα άπό τό δόγμα αυτό. Ό σ ο ν ήδυνάμην να παρατηρήσω, όταν ή συγκέντρωσις έλύθη, άνεχώρησαν χωρίς καμμίαν παρατήρησιν έπί της ομιλίας.

Τώρα ποία ήτο ή σπουδαιότης αυτής της διδασκαλίας; Τί ήννόει ό ίερο­

κήρυξ ότι οί καλοί είναι δυστυχείς εις αυτήν τήν ζωήν; Ήτο αυτό ότι οίκίαι και κτήματα, αξιώματα, ποτά, ϊπποι, ένδυμασίαι, πολυτέλειαι κατέχονται άπό ανθρώπους χωρίς αρχάς, ενώ οί άγιοι είναι πτωχοί και περιφρονημένοι; Και ότι μία ανταμοιβή θά δοθή εις αυτούς τους τελευταίους κατόπιν, δια της παροχής εις αυτούς μίαν άλλην ήμέραν καταθέσεων τραπεζών, χρυσών νο­

μισμάτων, κρεάτων έλάφου και σαμπάνιας; Αυτή πρέπει νά είναι ή προτεινο­

μένη αμοιβή. Τί άλλο ήδύνατο νά είναι; Είναι δτι θά τους έπέτρεπον νά προ­

σεύχωνται και νά υμνούν, νά αγαπούν και νά υπηρετούν τους ανθρώπους;

- 428 -

Άλλα αυτό δύνανται να το κάνουν καί τώρα. Το νόμιμον συμπέρασμα το όποιον ήδύνατο να έξαχθή άπο το δόγμα ήτο: «Πρόκειται να εχωμεν τάς αύτάς ωραίας απολαύσεις, τάς οποίας έχουν τώρα οί αμαρτωλοί» ή δια να το ώθήσωμεν εις τήν άκροτάτην συνέπειάν του «'Αμαρτάνετε τώρα, άμαρτάνετε καί πάλιν καί πάλιν. Μη επιτυγχάνοντες άναμένομεν τήν έκδίκησίν μας αύριον».

Τό λάθος ευρίσκεται είς τήν άπειρον συναίνεσίν μας, ότι οί κακοί επι­

τυγχάνουν, ότι ή δικαιοσύνη δεν αποδίδεται τώρα. Ή τύφλωσις του ίεροκή­

ρυκος συνίσταται είς τήν βάσιν τήν έκτιμωμένην υπό της αγοράς, του τί συνι­

στά μίαν άνθρωπίνην επιτυχίαν, αντί νά αντιμετώπιση καί να πείση τον κό­

σμον περί της αληθείας. Άναγγέλλων τήν παρουσίαν του πνεύματος, τήν παντοδυναμίαν της θελήσεως καί νά καθιέρωση τό μέτρο ν του καλοϋ και του κάκου, της επιτυχίας καί του ψεύδους.

Εδρον μίαν παρομοίαν βάσιν είς τα σύγχρονα λαϊκά θρησκευτικά έργα καί τα αυτά δόγματα υποστηριζόμενα από μορφωμένους ανθρώπους, όταν κατά τύχην διαπραγματεύωνται σχετικά θέματα. Νομίζω ότι ή θεολογία μας έχει κερδίσει εις στολισμόν καί όχι εις αρχάς επί των προλήψεων, τάς οποίας έχει αντικαταστήσει. 'Αλλά οί άνθρωποι είναι καλύτεροι από τήν θεολογίαν των. Ή καθημερινή ζωή της δίδει τό ψευδός. Έκαστον ευφυές καί έμπνευ­

σμένον πνεύμα άφίνει τό δόγμα οπίσω του, εις τήν ίδικήν του πείραν καί όλοι οί άνθρωποι αισθάνονται ενίοτε τό ψεύδος, τό οποίον δέν δύνανται ν' αποδείξουν. Διότι οί άνθρωποι είναι σοφώτεροι άπό ό,τι τό γνωρίζουν. "Οτι αυτό τό όποιον άκούουν είς τό σχολεΐον καί είς τον άμβωνα χωρίς μεταγε­

νεστέρας σκέψεις, έάν λεχθή έν συνδιαλέξει θά ήδύνατο νά έρωτηθή ίσως με σιωπήν. Έάν εϊς άνθρωπος δογματίζη εις μίαν συναναστροφήν έπί της Προνοίας καί των θείων νόμων, λαμβάνει μίαν άπάντησιν με σιωπήν, ή οποία δίδει αρκετά καλά εις ενα παρατηρητήν τήν δυσαρέσκειαν των ακροα­

τών, αλλά καί τήν ανικανότητα των νά κάμουν ίδικήν των κρίσιν. θ ά προσπαθήσω εις τό έπόμενον κεφάλαιον νά μνημονεύσω μερικός

πράξεις αί όποιαι ένδεικνύουν τό ϊχνος του νόμου της 'Ανταμοιβής. Ευτυχής πέραν προσδοκίας εάν πραγματικώς δυνηθώ νά σύρω τό μικρότερον τόξον αύτοϋ του κύκλου.

Πόλωσιν ή δράσιν καί άντίδρασιν συναντώμεν είς εκαστον μέρος της φύσεως, εις τό σκότος καί εις τό φως, είς τό άρρεν καί τό θήλυ, εις τήν εϊσ­

πνοήν καί έκπνοήν των φυτών καί των ζώων, είς τήν έξίσωσιν της ποσότητος καί πιότητος των υγρών εις τό σώμα τών ζώων, είς τήν συστολήν καί διαστο­

λήν της καρδίας, είς τήν κύμανσιν τών υγρών καί τοϋ ήχου, είς τήν κεντρό­

φυγον καί κεντρομόλον δύναμιν, εις τον ήλεκτρισμόν, τον γαλβανισμόν καί τήν χημικήν συγγένειαν. Μαγνήτισις της βελόνης εις τό εν άκρον επιφέρει μαγνήτισιν εις τό άλλο άκρον. Έάν ό νότος δλκη, ό βορράς απωθεί. Δια νά

­ 429 ­

κένωσης έδώ πρέπει να συμπύκνωσης εκεί. Εις αναπόφευκτος δυϊσμός διχο­

τομεί την φύσιν, οΰτως ώστε εκαστον πράγμα εϊναι το ήμισυ μιας εννοίας και απαιτεί έτερον ήμισυ δια να καταστήση αυτήν πλήρη. Ώς πνεϋμα­ΰλη, άνήρ­

γυνή, άρτιον­περιττόν, υποκειμενικό ν­άντικειμενικόν, εντός­έκτός, άνω­κάτω κίνησις­άκινησία, ναί­δχι.

Ένώ ό κόσμος είναι οΰτω διπλούς, κατ' αυτόν τον τρόπον εϊναι και εκα­

στον τμήμα του. Το όλον σύστημα των πραγμάτων αντιπροσωπεύεται εις εκαστον τμήμα του. Είναι κάτι το όποιον ομοιάζει τήν άμπωτιν και πλημμυ­

ρίδα τής θαλάσσης, τήν ήμέραν και τήν νύκτα, τον άνδρα και τήν γυναίκα, εις μίαν μόνην βελόνην του πεύκου, εις ενα κόκκον σίτου, εις εκαστον άτομον οιασδήποτε φυλής ζώων. Ή άντίδρασις, τόσον μεγάλη εις τα στοι­

χεία επαναλαμβάνεται εντός των μικρών αυτών ορίων. Παραδείγματος χάριν, εις το βασίλειον τών ζώων ό φυσιολόγος έχει παρατηρήσει ότι δέν υπάρχει είδος εύνοηθέν, άλλα ποια τις ανταμοιβή ισοζυγίζει κάθε δώρον και κάθε ελλειψιν. "Εν επί πλέον διδόμενον εις εν μέρος, πληρώνεται με μίαν έλάτ­

τωσιν εις άλλο μέρος του αύτοϋ δημιουργήματος. Έάν ή κεφαλή και ό λαιμός έχουν εύρυνθή ό κορμός και τα άκρα είναι βραχέα.

Ή θεωρία τών μηχανικών δυνάμεων είναι εν άλλο παράδειγμα. Ό , τ ι κερδίζομεν εις δύναμιν χάνεται εις χρόνον και τό άντίστροφον. Τα περιοδικά ή ανταποδοτικά λάθη τών πλανητών εϊναι μία άλλη περίπτωσις. Ή έπίδρασις του κλίματος και του εδάφους επί τής πολιτικής ιστορίας εϊναι μία άλλη. Τό ψυχρόν κλίμα ενδυναμώνει. Τό άφορον έδαφος δέν τρέφει πυρετούς, κρο­

κοδείλους, τίγρεις ή σκορπιούς. Ό αυτός δυϊσμός ευρίσκεται ύπό τήν φύσιν καί τους όρους του άνθρω­

που. Έκαστη υπερβολή προξενεί μίαν ελλειψιν. "Εκαστον γλύκισμα έχει τήν οξύτητα του. Έκαστη ιδιότης, ή οποία εϊναι πρόξενος ηδονής, έχει τήν τιμωρίαν της επί τής καταχρήσεως της. Δι' εκαστον κόκκον σοφίας υπάρχει εϊς κόκκος μωρίας. Δι' εκαστον πράγμα τό όποιον απωλέσατε, έκερδίσατε κάτι άλλο. Έάν ό πλούτος αύξάνη γίνονται περισσότεροι οί χρησιμοποιούν­

τες αυτόν. Έάν ό συλλέγων συλλέγη πολλά, ή Φύσις αφαιρεί άπό αυτόν άπό ό,τι θέτει εις τό στήθος του. Εξογκώνει τήν περιουσίαν ,άλλά φονεύει τον ίδιοκτήτην. Ή φύσις μισεί τα μονοπώλια καί τάς εξαιρέσεις. Τα κύματα τής θαλάσσης δέν δύναται να υπερβούν εν ώρισμένον ύψος, διότι ή ποικιλία τών όρων τείνει να τα εξίσωση τό εν προς τό άλλο. Πάντοτε υπάρχει μία εξισωτική περίστασις, ή οποία υποβιβάζει τήν ύπεροχήν του ισχυρού, του πλουσίου, του τυχερού ουσιωδώς εις τήν αυτήν στάθμην μέ τους άλλους. (Σημ. μετ.: Περίπτωσις 'Ωνάση καί Σάχη).

Ό γεωργός φαντάζεται ότι δύναμις καί αξιώματα εϊναι υπέροχα πρά­

γματα, άλλα ό Πρόεδρος τής Δημοκρατίας έχει πληρώσει ακριβά δια τον Λευκόν Οικον. Του έχει στοιχίσει όλην τήν είρήνην καί τάς καλυτέρας άπό

- 430 -

τάς άνδρικάς ιδιότητας. Δια να διατήρηση επί μίαν βραχεΐαν διάρκειαν μίαν τόσον επιφανή έμφάνισιν προ του κόσμου εΐναι αναγκασμένος να τρώγη σκόνιν ενώπιον των πραγματικών κυρίων, οι όποιοι ϊστανται όπισθεν του θρόνου. (Σημ. μετ.: Όμολογία 'Αϊζενχάουερ, πάθημα Κένεντυ). "Η οί άν­

θρωποι επιθυμούν τό πλέον ούσιαστικόν και διαρκές μεγαλείον της μεγαλο­

φυίας; Ούτε αυτή είναι άτρωτος. Εκείνος ό όποιος με τήν δύναμιν τής θε­

λήσεως ή τής σκέψεως είναι μέγας και υπερέχει χιλιάδων άλλων ανθρώπων, έχει καί τα βάρη αυτής τής υπεροχής. Με κάθε πλησμονήν φωτός έρχονται νέοι κίνδυνοι. (Σημ. μετ.: Περίπτωσις Λίντμπεργκ). Έχει τό φως, πρέπει να φέρη μαρτυρίαν περί του φωτός καί πάντοτε πρέπει να παρατρέχη αυτήν τήν συμπάθειαν, ή οποία προκαλεί τόσον οξεϊαν ίκανοποίησιν δια τής πίστεως εις τάς νέας αποκαλύψεις του ακαταπαύστου πνεύματος. Πρέπει να μισή πατέρα καί μητέρα, σύζυγον καί τέκνα. (Σημ. μετ.: Περίπτωσις Ψυχάρη). 'Εάν εχη ό,τι ό κόσμος θαυμάζει καί ζηλεύει, τότε πρέπει να ρίπτη όπισθεν του τον θαυμασμόν των καί να τους θίγη με τήν πίστιν του είς τήν ίδικήν του άλήθειαν καί να γίνεται παροιμία καί σφύριγμα αποδοκιμασίας.

Τό δίκαιον γράφει τους νόμους των πόλεων καί των εθνών. Είναι μά­

ταιον να οικοδομοϋμεν ή να συνωμοτοϋμεν ή να κάνωμεν «κομπίνες» εναν­

τίον του. Τα πράγματα αρνούνται μακράν κακομεταχείρισιν. Res nolunt diu male administrari. "Αν καί δέν αναφαίνεται κύρωσις δια εκαστον νέον κακόν, ή κύρωσις υπάρχει καί θα άναφανή. Έάν ή κυβέρνησις είναι σκληρά ή ζωή του κυβερνήτου δέν εΐναι ασφαλής. Έάν φορολογήτε πολύ βαρέως, ό φόρος δέν θ' άποδώση. Έάν τα εγκλήματα τιμωρούνται πολύ αυστηρά, οί ένορκοι δέν θα καταδικάζουν. Έάν ό νόμος είναι πολύ επιεικής, τότε υπεισέρχεται ή ιδιωτική έκδίκησις. (Αυτοδικία). Έάν ή κυβέρνησις είναι μία τρομοκρατική δημοκρατία, οί πολϊται απαντούν είς τήν πίεσιν με μίαν ύπερφόρτωσιν ενερ­

γείας καί ή ζωή φωτίζεται από μίαν άγριωτέραν φλόγα. Ή αληθής ζωή καί ικανοποιήσεις του ανθρώπου φαίνονται να υπεκφεύγουν τάς ακραίας σκλη­

ρότητας καί εύδαιμονίαν των περιστάσεων. 'Υπό δλας τάς κυβερνήσεις — εις τήν Τουρκίαν καί τήν Νέαν Άγγλίαν — έπίδρασις του χαράκτηρος παρα­

μένει περίπου όμοία. Ύπό τους αρχικούς δέσποτας τής Αιγύπτου, ή ιστορία ομολογεί τιμίως, ότι ό άνθρωπος έπρεπε να ήτο τόσον ελεύθερος όσον ό πολιτισμός ήδύνατο να τον κάμη.

Αύται αϊ φαινομενικότητες δεικνύουν ότι ή φύσις αντιπροσωπεύεται εις εκαστον άπό τα τεμάχια της. "Εκαστον πράγμα εις τήν φύσιν περιέχει δλας τάς δυνάμεις τής φύσεως. Εκαστον πράγμα είναι κατασκευασμένον άπό ιδίαν ΰλην. Καθώς ό φυσιογνώστης βλέπει ενα τύπον ύπό έκάστην μεταμόρ­

φωσιν, θεωρεί τον ϊππον ώς τρέχοντα άνθρωπον, ενα ίχθϋν ώς ενα κολυμ­

βώντα άνθρωπον, εν πτηνόν ώς ενα πετώντα άνθρωπον, εν δένδρον ώς ενα ριζωμένον άνθρωπον. Έκαστη νέα μορφή επαναλαμβάνει όχι μόνον τα

­ 4 3 1 ­

κύρια χαρακτηριστικά τοΰ τύπου, άλλα τεμάχιον προς τεμάχιον δλας τάς λεπτομέρειας, όλους τους σκοπούς, τάς προόδους, τα εμπόδια, τάς ενεργείας και το όλον σύστημα κάθε άλλου. Έκαστη άπασχόλησις, επάγγελμα, τέχνη, συναλλαγή είναι μία σύνοψις τοϋ κόσμου και σχετική με οιοδήποτε άλλο. Έκαστον πράγμα είναι εν πλήρες έμβλημα τής ανθρωπινής ζωής, τοϋ καλοϋ και τοΰ κάκου της, των δοκιμασιών της, τών εχθρών της, τής διαδρομής της και τοΰ τέλους της. Και έκαστος πρέπει κάπως νά συμβιβάζη τον όλον άν­

θρωπον και νά διηγήται όλον τον προορισμόν του. Ό κόσμος συσφαιροΰται εις τήν σφαϊραν μιας δρόσου. Το μικροσκό­

πιον δεν διακρίνει ζωϋφιον όλιγώτερον τέλειον επειδή είναι μικρόν. 'Οφθαλ­

μοί, ώτα γεΰσις, όσφρησις, κίνησις, άντίστασις, όρεξις και όργανα ανα­

παραγωγής, τα όποια συνεχίζονται εις τήν αιωνιότητα, όλα ευρίσκουν χώρον νά υπάρξουν εις το μικρόν δημιούργημα. Κατ' αυτόν τον τρόπον θέτομεν τήν ζωήν μας εις έκάστην πράξιν. Ή αληθής σημασία τής πανταχοΰ παρουσίας είναι ότι ό θεός εμφανίζεται εις εκαστον βρύον καί άράχνην. Ή αξία τοΰ κόσμου συνίσταται εις τό νά ρίπτη εαυτόν εις εκαστον σημεΐον. Έάν τό κα­

λόν είναι έκεϊ, ούτως είναι καί τό κακόν, εάν ή ελξις ούτω καί ή άπωσις, εάν ή δύναμις ούτω καί ό περιορισμός.

Κατ' αυτόν τον τρόπον ό κόσμος είναι ζωντανός. Ό λ α τά πράγματα είναι ηθικά. Τό πνεΰμα τό όποιον εντός ημών είναι εν αίσθημα, εκτός ημών είναι νόμος. Αίσθανόμεθα τάς εμπνεύσεις του. Άλλα εις τήν ίστορίαν δυνά­

μεθα νά ϊδωμεν τήν μοιραίαν ίσχύν του. «Είναι έν τω κόσμφ καί ό κόσμος έγένετο υπ' αύτοΰ». Ή δικαιοσύνη δεν αναβάλλεται. Μία τελεία ΐσότης έπιι φέρει τήν ΐσορροπίαν της εις όλα τά τμήματα τής ζωής. «'Αεί γαρ ευ πίπτουσι οι Διός κύβοι». (Σημ. μετ.: ελληνικά εις τό κείμενον). Τά ζάρια τοΰ θεοΰ είναι πάντοτε φορτισμένα. Ό κόσμος φαίνεται ώς πίναξ πολλαπλασιασμού ή μία μαθηματική έξίσωσις, εις τήν οποίαν όσον καί νά τά «στρίψης» εξισορρο­

πούνται. Λάβετε οιονδήποτε αριθμόν θέλετε, ή ακριβής του αξία επιστρέφει εις σας. Έκαστον μυστικόν κοινοποιείται, εκαστον έγκλημα τιμωρείται, εκά­

στη αρετή αμείβεται. Κάθε άδικον επανορθώνεται έν σιωπή καί βεβαιότητι. Ό,τ ι όνομάζομεν άνταμοιβήν είναι ή παγκόσμιος ανάγκη, με τήν οποίαν εμφανίζεται τό όλον, όταν εμφανίζεται τό μέρος. Έάν βλέπης καπνόν εκεί πρέπει νά ύπάρχη καί «φωτιά». Έάν βλέπετε μίαν χείρα ή ενα πόδα, γνωρίζετε ότι ό κορμός εις τον όποιον ανήκουν είναι εκεί οπίσω.

Έκαστη πράξις ανταμείβει εαυτή ν ή με άλλας λέξεις ολοκληρώνει έαυτήν κατά ενα διπλοΰν τρόπον. Πρώτον εις τό πράγμα ή τήν πραγματικήν φύσιν καί δεύτερον εις τήν περίστασιν ή εις τήν φαινομένην φύσιν. Οι άν­

θρωποι ονομάζουν τήν περίπτωσιν άντιμισθίαν. Ή τυχαία αμοιβή ευρίσκεται είς τό πράγμα καί βλέπεται άπό τό πνεΰμα. Ή ανταμοιβή εις τήν περίστασιν βλέπεται από τήν νόησιν. Είναι αχώριστος από τό πράγμα αλλά συχνά

- 432 -

και ύβρεων επί οικιών και προσώπων, αυτών τα όποια έχουν αυτήν. Ενθυ­

μίζουν το «παρδαλό ντύσιμο τών παιδιών» τα όποια τρέχουν μέ πυροτεχνή­

ματα δια να εξουδετερώσουν την έρυθρωπήν άνταύγειαν τών άστρων. Τό άπαραβίαστον πνεύμα στρέφει τό πείσμα των εναντίον τών κακοποιών. Ό μάρτυς δεν δύναται να άτιμασθή. Έκαστον μαστίγωμα ενεργεί ώς γλώσσα πυ­

ρός. Έκαστη φυλακή μία διάσημος διαμονή. Έκαστον καιόμενον βιβλίον ή οικία φωτίζει τον κόσμον. Ώραι υγείας και συλλογισμών έρχονται πάντοτε εις τάς «κοινότητας» και τα άτομα, όταν ή αλήθεια καθίσταται ορατή και οί μάρτυρες δικαιώνονται.

Τοιουτοτρόπως όλα τα πράγματα διδάσκουν τήν άδιαφορίαν τών περι­

στάσεων. Τό παν είναι ό άνθρωπος. Έκαστον πράγμα έχει δύο όψεις, μίαν καλήν και μίαν κακήν. Έκαστον πλεονέκτημα έχει τον φόβον του. Μανθάνω να εϊμαι ευχαριστημένος, αλλά τό δόγμα της ανταμοιβής δεν είναι «δόγμα αδιαφορίας».

Υπάρχει μία βαθύτερα πραξις εις τό πνεύμα άπό τήν άνταμοιβήν. Τό πνεύμα δέν είναι μία ανταμοιβή, άλλα μία ζωή. Ουσία και θεός δεν είναι μία σχέσις ή τμήμα, άλλα τό όλον. Έξ άλλου δέν είναι δυνατόν να λεχθή ότι τό κέρδος της εύθύτητος πρέπει να αγοράζεται μέ οιανδήποτε ζημίαν. Δέν υπάρ­

χει ποινή της αρετής, ούτε ποινή της σοφίας. Είναι ϊδιαι προκτήσεις της υπάρξεως. Εις μίαν ένάρετον πραξιν ευρίσκομαι εις τήν κατάλληλον θέσιν. Μέ μίαν άνάρετον πραξιν προσθέτω εις τον κόσμον. Φυτεύω είς τήν έρημον κατακτηθεΐσαν άπό τό Χάος καί τό Μηδέν, και βλέπω τό σκότος νά ύποχωρή είς τα όρια τοΰ ορίζοντος. Δέν είναι δυνατόν νά ύπάρχη υπερβολή είς τήν άγάπην, ουδεμία είς τήν γνώσιν, ουδεμία είς τήν ωραιότητα. Τό πνεύμα αρ­

νείται τα όρια καί πάντοτε έπιβεβαιοϊ μίαν Αίσιοδοξίαν, ουδέποτε μίαν Άπαισιοδοξίαν.

Ό γενναίος άνθρωπος είναι μεγαλύτερος άπό τον δειλόν, ό αληθής, ό σώφρων είναι περισσότερον άνθρωποι καί όχι όλιγώτερον άπό τον άνόη­

τον καί τον κατεργάρην. Δέν υπάρχει φόρος είς τα αγαθά της αρετής, διότι αυτά είναι εισόδημα τοΰ ιδίου τοΰ θεοΰ, ή απολύτου υπάρξεως, χωρίς σύγ­

κρισιν τινά. Τό ύλικόν αγαθόν έχει τον φόρον του καί αν έρχεται είς έμέ χωρίς ερημον καί χωρίς ίδρωτα, δέν έχει ρίζαν εντός έμοΰ καί ό πρώτος άνε­

μος θά τό παρασύρη μακράν. Άλλα όλον τό αγαθόν της φύσεως ανήκει είς τό πνεΰμα καί δύναται ν' άποκτηθή έάν πληρωθή μέ τό νόμιμον νόμισμα τής φύσεως, δηλαδή δια τής εργασίας, τήν οποίαν επιτρέπουν ή καρδία καί ή κεφαλή. Δέν επιθυμώ ν' αποκτήσω εν αγαθόν τό όποιον δέν εχω κερδίσει, παραδείγματος χάριν νά εΰρω πίθον θαμμένου χρυσοΰ, γνωρίζω ότι θά φέρη μαζύ του νέα βάρη. Δέν επιθυμώ περισσότερα υλικά αγαθά, ούτε κτήματα, ούτε τιμάς, ούτε ίσχύν, ούτε πρόσωπα. Τό κέρδος είναι εμφανές. Ό φόρος βέβαιος. Άλλα δέν υπάρχει φόρος εις τήν γνώσιν, ότι ή ανταμοιβή υπάρχει

- 4 3 3 -

έξαπλώνεται (αναβάλλεται) έπί μακρόν χρόνον και κατ' αυτόν τον τρόπον δέν καθίσταται αντιληπτή παρά έπειτα από πολλά ετη. Ή ειδική ταινία είναι δυνατόν ν' ακόλουθη αργά μετά τήν προσβολήν, άλλα ακολουθεί διότι τήν συνοδεύει. Τό έγκλημα και ή τιμωρία φύονται άπό το αυτό στέλεχος. Χωρίς να τον ύποπτεύωνται ή τιμωρία είναι καρπός ό όποιος ωριμάζει εντός του άνθους της ηδονής, ή οποία τό αποκρύπτει. Αιτία και αποτέλεσμα, μέσα και σκοποί, σπέρματα και καρποί δέν δύναται να διαχωρισθοϋν, διότι τό αποτέ­

λεσμα ήδη ανθεί εις τήν αίτίαν, ό σκοπός προϋπάρχει τοΰ μέσου, ό καρπός εις τό σπέρμα.

'Ενώ ό κόσμος είναι ολόκληρος και αρνείται να διαμελισθή, έπιζητοΰμεν να ένεργώμεν μερικώς, να διαχωρίσωμεν, να οικειοποιηθώμεν. Παραδείγμα­

τος χάριν διά να εύχαριστήσωμεν τάς αισθήσεις, διαχωρίζομεν τάς ήδονάς τών αισθήσεων άπό τάς άνάγκας του χαράκτηρος. Ή έπινοητικότης του αν­

θρώπου έχει πάντοτε άφιερωθή εις τήν λύσιν ενός προβλήματος — πώς ν ' άποχωρίση τό αίσθησιακόν γλυκύ, τό αισθησιακόν βαθύ, τό ηθικόν ορθόν. Δηλαδή να έπιτύχωμεν εν άκρον χωρίς τό άλλο άκρον. Τό πνεύμα λέγει «φά­

γε», τό σώμα θα πανηγυρίση. Τό πνεύμα λέγει: «Άνήρ και γυνή έσονται εις σάρκα μίαν και εν πνεύμα». Τό σώμα θα συνενωθή μόνον μέ τήν σάρκα. Τό πνεύμα λέγει «κυριάρχησε όλων τών πραγμάτων προς τον σκοπόν της αρετής», τό σώμα θά κυριάρχηση έπί τών πραγμάτων διά τους ιδικούς του σκοπούς.

Τό πνεύμα προσπαθεί αμέσως να ζή και νά εργάζεται διά μέσου όλων τών πραγμάτων. "Ολα τα πράγματα θά προστεθούν εις αυτό — δύναμις, ηδονή, γνώσις, ώραιότης. "Εκαστος άνθρωπος έχει ώς σκοπόν νά γίνη «κάποιος». Νά τακτοποίηση μίαν κατάστασιν διά τον εαυτόν του. Νά μεταφέρη και διαφιλονικήση εν ίδιωτικόν αγαθόν και ιδιαιτέρως νά ίππευση ο,τι δύναται νά ίππευση, νά ένδυθή δ,τι δύναται νά ένδυθή, νά φάγη ο,τι δύναται νά φάγη, και νά κυβέρνηση διά νά διακριθή. Οί άνθρωποι επιζητούν νά είναι μεγάλοι, νά έχουν γραφεία, πλούτη, δύναμιν και φήμην. Νομίζουν ότι διά νά είναι μεγάλοι πρέπει νά κατέχουν εν μέρος της φύσεως, τό γλυκύ, χωρίς τήν έτέραν του πλευράν, τό πικρόν

Ή ιστορία τών διωγμών είναι μία ιστορία τών προσπαθειών νά έξαπα­

τήσωμεν τήν φύσιν, νά κάμωμεν τό ύδωρ νά ρεύση προς τα άνω τών λόφων, νά συστρέψωμεν εν σχοινίον άπό άμμον. Δέν υπάρχει διαφορά αν οί δράσται είναι πολλοί ή εις, τύραννος ή όχλος. Ό όχλος είναι μία εταιρία σωμάτων οίκειοθελώς στερούντων εαυτούς άπό τήν λογικήν καί τεμαχιζόντων τό έργον της. "Οχλος είναι άνθρωπος έθελοντικώς κατερχόμενος εις τήν φύσιν τοΰ κτήνους. Ή κατάλληλος ώρα ενεργείας του είναι ή νύξ. Αί πράξεις του είναι παράφρονες, όπως καί όλη ή συγκρότησίς του. θά έμάστιζε τό δίκαιον, θά έπίσσωνε καί θά έκάλυπτε μέ πτερά τήν δικαιοσύνην, διά θέσεως πυρός

28

- 4 3 4 -

καί δτι δέν είναι έπιθυμητον να έκθάπτη θησαυρούς. 'Εδώ απολαμβάνω μίαν γαληνιαίαν αίωνίαν είρήνην. Συμφωνώ με τήν σοφίαν του 'Αγίου Βερνάρ­

δου. «Τίποτε δέν δύναται να μου προξενήση ζημίαν έκτος από τον εαυτόν μου. Τήν βλάβην, τήν οποίαν υφίσταμαι τήν φέρω μαζύ μου και ουδέποτε υποφέρω παρά άπό τα ίδικά μου λάθη».

Δέν δυνάμεθα ν' άποχωρισθώμεν άπό τους φίλους μας. Δέν δυνάμεθα ν' άφίσωμεν να φύγουν οί άγγελοι μας. Δέν βλέπομεν ότι πρέπει να φύγουν δια να γίνουν αρχάγγελοι. Είμεθα ειδωλολάτραι του παλαιού. Δέν πιστεύομεν εις τα πλούτη του πνεύματος, εις τήν ΐδίαν αύτοϋ αιωνιότητα και πανταχού παρουσίαν. Δέν πιστεύομεν δτι υπάρχει μία δύναμις εις τό σήμερον δια να άναδημιουργήση αυτό το θαυμάσιον χθες. Άργοποροϋμεν εις τα ερείπια της παλαιάς οικίας, όπου μίαν φοράν εϊχομεν άρτον και καταφύγιον, ούτε πι­

στεύομεν ότι το πνεύμα δύναται να μας θρέψη, να μας σκεπάση και να μας ζωογόνηση πάλιν. Δέν δυνάμεθα πάλιν να εΰρωμεν τί τό τόσον γλυκύ, το τόσον χαριτωμένον. Άλλα καθήμεθα και θρηνοϋμεν είς μάτην. Ή φωνή τοΰ Παντοδυνάμου λέγει: «'Επάνω και απόκτησε και πάλιν». Δέν δυνάμεθα να μένωμεν μεταξύ ερειπίων. Ούτε έμπιστευόμεθα τό νέον. Καί τοιουτοτρόπως περιπατοϋμεν μέ ανεστραμμένους τους οφθαλμούς, όπως εκείνα τα τέρατα τα όποια βλέπουν οπίσω.

Καί τώρα ή ανταμοιβή της δυστυχίας γίνεται εμφανής εις τήν νόησιν έπειτα άπό μακρόν χρονικόν διάστημα. Είς πυρετός, εϊς ακρωτηριασμός, μία σκληρά άπογοήτευσις, μία απώλεια πλούτου, μία απώλεια φίλων, φαί­

νονται προς στιγμήν απώλεια χωρίς άναπλήρωσιν καί χωρίς πληρωμή ν. Άλλα βεβαίως τα ετη αποκαλύπτουν τάς βαθείας θεραπευτικός δυνάμεις, αί όποΐαι υποκρύπτονται εις όλας τάς πράξεις. Ό θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, φίλου, συζύγου, αδελφού, έραστοϋ, ό οποίος έφαίνετο καθαρά στέρησις, κάπως άργότερον λαμβάνει τήν όψιν ενός οδηγού ή ενός πνεύμα­

τος. Διότι συνήθως δημιουργεί εξελίξεις είς τον τρόπον ζωής μας, περατώνει μίαν έποχήν παιδικής ή νεανικής ηλικίας, ή οποία είχεν ανάγκην να κλεισθη, διακόπτει μίαν απηρχαιωμένη ν άπασχόλησιν ή ένα «νοικοκεριό» ή τρόπον ζωής καί επιτρέπει τον σχηματισμόν νέων τοιούτων, πλέον φιλικών δια τήν άνάπτυξιν χαράκτηρος. 'Επιτρέπει ή περιορίζει τον σχηματισμόν νέων γνω­

ριμιών καί τήν άποδοχήν νέων επιδράσεων, αί όποιαι αποδεικνύονται μεγί­

στης σπουδαιότητος είς τα επόμενα ετη. Καί ό άνήρ ή ή γυνή, οί όποιοι ήδύνατο να μείνουν εν ήλιόλουστον άνθος του κήπου χωρίς χώρον δια τάς ρίζας του καί πολύν ήλιον δια τήν κεφαλήν του, δια της πτώσεως των τοίχων καί τής αμελείας τοϋ κηπουρού έχει γίνει τό πένθιμον φόρεμα τοΰ δάσους παρέχον σκιάν καί καρπούς εις τήν εύρείαν γειτονίαν των ανθρώπων.

Μετάφρασις: ΜΙΛΤ. ΞΙΦΙΑ

ΜΙΧΑΗΛ Φ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δρ φιλοσοφίας πανεπιστημίου Freiburg i. Br.

NIETZSCHE ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ Ένας χαρακτηρισμός της 'Ατομικής φιλοσοφίας

Παράδοξα ίσως ηχεί ό τίτλος του θέματος πού διαλέξαμε. Και πράγματι, τί θα μπορούσε να συνδέη τον φιλόσοφο του «υπεράνθρωπου», τον συγγρα­

φέα της «Der Wille zur Macht» — για τον όποιο ακόμα και κάθε γνώση δεν είναι παρά μια μορφή άποκαλύψεως της βουλήσεως προς δύναμη — με τον «ύλιστή» επιστήμονα και φιλόσοφο(1) Δημόκριτο, τον ιδρυτή της 'Ατομι­

κής Σχολής; Και όμως δεν πρέπει κατ' αρχήν να λησμονήται ότι ό Δημόκριτος είναι

και αυτός ένας προσωκρατικός φιλόσοφος, έστω και αν χρονολογικά άνήκη στην ϊδια περίοδο με τον Σωκράτη καί, έν μέρει, με τον Πλάτωνα. Και ό θαυμασμός(2) του Nietzsche για τήν ρωμαλέα υγεία και ενστικτώδη αρετή

1. Πρβλ. Anast. Giannaras, Gehôrt Demokrit in die Geschichte der Philosophie oder in die Geschichte der Wissenschaft (Έπιστ. Έπετ. της Φιλοσ. Σχ. τοϋ Πανεπ. Άθ., 1977 ­78, σελ. 50 ­ 65), όπου ό Γιανναράς με αφορμή το έργο τοϋ Alex. Kojève, Essai d'une hi­

stoire raisonnée de la philosophie païenne, toni. I, Les présocratiques, Paris, 1968 (Bibl. des Idées), προβαίνει στην εξέταση τοϋ διλήμματος αν και κατά πόσο ό Δημόκριτος άνή­

κη στον επιστημονικό χώρο μάλλον παρά στην περιοχή της φιλοσοφίας. 2. Σέ αντίθεση με τήν άδικη, κατά τή γνώμη μας, κριτική πού άσκεϊ ό Nietzsche

εναντίον τοϋ Σωκράτους (Εύριπίδου και Πλάτωνος). Ό έξ ενστίκτου αριστοκράτης Nietz­

sche παραγνωρίζοντας τον σωκρατικό χαρακτήρα πού πρέπει να εχη κάθε γνήσια καί άξια τοϋ ονόματος της φιλοσοφία, χαρακτηρίζει τον Σωκράτη «αμόρφωτο», «πληβείο», «δημαγωγό» καί «δημοκράτη». (Πρβλ. Nietzsche's Werke, Band XIX (Alfred Kroner Ver­

lag), Leipzig, 1913, σελ. 227 κ.έξ. καί Band Χ, σελ. 180 ­ 188. Διαμετρικά αντίθετος ό Karl Popper, Die offene Gesellschaft und ihre Feinde, Τόμ. I, Der Zauber Platons (Francke Verlag), Munchen, 19754, σελ. 248 κ.έξ. (ό τίτλος στα 'Αγγλικά: The Open Society and its Enemies, I, The Spell of Plato, London, 1945). Κριτική κατά τοϋ «ήθικοϋ στοχασμού» καί της «οίκουμενικότητος» τής ορθολογικής καί κριτικής διαλεκτικής τοϋ Σωκράτους πού τον θεωρεί υπεύθυνο για τήν αποσύνθεση τών «ελληνικών ενστίκτων» άσκεϊ ό Nietz­

sche καί στο έργο του : Die Geburt der Tragôdie aus dem Geiste der Musik (1872) καί στην

­ 4 3 6 —

των «τραγικών» καινοτόμων της προσωκρατικής φιλοσοφίας πού τους συγ­

κρίνει με τα κραταιά πρότυπα της αρχαίας τραγικής τέχνης, είναι πρωταρ­

χικός και μεγάλος. Ή φιλοσοφία εν τούτοις του Nietzsche έχει περισσότερα κοινά σημεία με τή φιλοσοφία άλλων Προσωκρατικών, όπως λ. χ. του Ηρα­

κλείτου και του 'Εμπεδοκλέους, ή ακόμα με τή φιλοσοφική διανόηση τών Σοφιστών, καί ελάχιστα ϊσως ή καθόλου με τήν ατομική θεωρία του Δημο­

κρίτου. Συνεπώς το ενδιαφέρον του Nietzsche γιά τον Δημόκριτο είναι κατά κύριο λόγο ίστορικοφιλοσοφικό, χωρίς τούτο νά σημαίνη ότι ή φιλολογική κριτική^) τον αφήνει αδιάφορο. 'Αντίθετα, αυτή τοΰ χρησιμεύει ώς instru­

mentum γιά μια γνήσια φιλοσοφική εμβάθυνση καί ερμηνεία, πράγμα ακρι­

βώς πού ενδιαφέρει καί εμάς εδώ. Ή προσπάθεια μας ώς εκ τούτου δεν κατευ­

θύνεται προς μια ενδεχόμενη φιλοσοφική συγγένεια μεταξύ τοΰ Nietzsche καί του Δημοκρίτου, άλλα συγκεντρώνεται πάνω στην πολύ ενδιαφέρουσα, κατά τή γνώμη μας, εικόνα πού μας παρέχει ό Nietzsche γιά τον Δημόκριτο.

Τα Democritea(2) του Nietzsche έχουν γραφή περί τό 1866­68 καί στην προμετωπίδα τους υπάρχει ή ακόλουθη φράση: «Δημόκριτος: μια ωραία ελ­

ληνική φύση, φαινομενικά ψυχρή σαν άγαλμα, κατά βάθος όμως πλημμυρι­

σμένη απόκρυφη ζεστασιά». Έξ άλλου, σε μια έπιστολή(3) τοΰ Nietzsche προς τον Erwin Rohde βλέπουμε πόσο μεγάλη συμπάθεια έτρεφε αυτός γιά τή

Wille zur Macht (1906). Πρβλ. επίσης R. Oehler, Fr. Nietzsche und die Vorsokratiker, , Leipzig, 1904.

1. Είναι γνωστή ή αρνητική στάση πού έτήρησαν ό Ritschl, διδάσκαλος τοΰ Nietz­

sche, καί ό περίφημος φιλόλογος Willamowitz ευθύς μετά τή δημοσίευση τοΰ πρώτου 6ρ­

γου του Nietzsche : Die Geburt der Tragôdie. Tò έργο αυτό τοΰ Nietzsche άπερρίπτετο ώς στερούμενο αυστηρός φιλολογικής έπιστημονικότητος. Πρβλ. καί Ε. Howald, Nietzsche und die klassische Philologie, Gotha, 1920. Ή αύστηρότης ωστόσο αυτή τοΰ Willamowitz καί τοΰ Ritschl θα έπρεπε, πιστεύουμε, να μετριασθή άπό το γεγονός ότι το 1872 πού γρά­

φει ό Nietzsche, ούτε οί Doxographi Greci (1879), ούτε πολύ περισσότερο Die Fragmente der Vorsokratiker (1901) τοΰ H. Diels είχαν δη τό φως τής δημοσιότητος. Πρβλ. καί Ι ­

ωάννου Θεοδωρακοπούλου, Ή κλασσική φιλολογία καί ό Nietzsche στο έργο του : Φι­

λοσοφία καί ζωή, 'Αθήναι, 1967, σελ. 469 κ.έξ. 2. Πρβλ. Nietzsche's Werke, ενθ' άνωτ., Band XIX, σελ. 325 κ.έξ.Στον τόμο αυτό κα­

θώς καί στον τόμο Χ (Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen 1873), περιέ­

χονται εργασίες τοΰ Nietzsche καί για τους άλλους προσωκρατικούς φιλοσόφους (ό Nietz­

sche γράφει «προπλατωνικούς» καί περιλαμβάνει σε αυτούς καί τον Σωκράτη). 'Ωστόσο ή δική μας προσοχή καί τό ενδιαφέρον στρέφονται πρωτίστως στις Weitere Notizen iiber Demokrit στή σελίδα 368 μέχρι 382 τοΰ τόμου XIX. Τήν αξία τών αποσπασματικών αυτών σημειώσεων τοΰ Nietzsche γιά τον Δημόκριτο δεν μπορεί, άπό φιλοσοφικής απόψεως, να μειώση ή αύστηρότης τής φιλολογικής κριτικής τοΰ Willamowitz, γιά τήν οποία έγινε παραπάνω λόγος.

3. Πρβλ. R. Oehler, ενθ' άνωτ., σελ. 99.

- 4 3 7 —

φιλοσοφική μορφή του Δημοκρίτου και μέ πόσο ενδιαφέρον επιθυμούσε να άποδώση δικαιοσύνη σ' έναν άνδρα, το έργο του οποίου οί «σκοτεινές κεφα­

λές))(1)τόσων αιώνων κατεσυκοφάντησαν και κατεδίωξαν χωρίς οίκτο. Στην Εισαγωγή πάλι των Demokritea ο Nietzsche αναφέρεται στην πρόθεση του «θείου» Πλάτωνος να θέση πϋρ(2) (συμφλέξαι τα Δημοκρίτου συγγράμματα) στα έργα του Δημοκρίτου, καθώς και στην προσπάθεια των Πυθαγορείων Άμύκλου και Κλεινίου να τον αποτρέψουν άπό ενα τέτοιο ανώφελο εγχεί­

ρημα, τή στιγμή κατά τήν οποία τα έργα του Δημοκρίτου ήσαν ευρέως ήδη διαδεδομένα στο πλήθος.

Άλλα ό Nietzsche δεν εϊχε επίσης καμμιά ψευδαίσθηση και για τήν τύχη καί ερμηνεία του Δημοκρίτειου έργου άπό τους συγχρόνους μέ αυτόν ιστο­

ρικούς της φιλοσοφίας, πού όπως, λέγει, και στην περίπτωση του Επικού­

ρου είναι αρκετά «ψευδευλαβεΐς», ώστε να αντιμετωπίζουν τον Δημόκριτο κατά τον τρόπο πού οί 'Ιουδαίοι αντιμετώπισαν τον Χριστό(3). "Ετσι λοιπόν προβαίνει ό ίδιος σε μια αποσπασματική φιλοσοφική ανασύσταση του έργου του Δημοκρίτου άπό τήν οποία ακριβώς θ' αντλήσουμε καί εμείς ώρισμένες χρήσιμες, άφορισματικές σχεδόν σημειώσεις για τον 'Αβδηρίτη φιλόσοφο. Άπό αυτές προκύπτει μια εικόνα για τον ατομικό φιλόσοφο Δημόκριτο, ή οποία δικαιώνει τή ρήση του συγχρόνου Βρεττανοϋ ιστορικού της αρχαίας φιλοσοφίας Guthrie(4), ότι «ό ιδεαλισμός του Πλάτωνος και ό υλισμός του Δημοκρίτου αποτελούν μια «ηρακλείτεια αρμονία των εναντίων».

Ή διαφορά όμως πού χωρίζει τή βασισμένη στον Nietzsche «ηρακλεί­

τεια αρμονία» άπό εκείνη για τήν οποία μας ομιλεί ό Guthrie, εϊναι ή ακό­

λουθη: ό Guthrie βλέπει τήν έναντιότητα του Δημοκρίτου προς τον Πλάτωνα ξεκινώντας άπό τήν μή ορατότητα ή, απλώς, νοητότητα τών σωματικών ατό­

μων ιδεών («σχημάτων») εν σχέσει προς τήν οντολογική ασώματη ΐδεατότη­

1. Nietzsche's Werke, ενθ'άνωτ., Band XIX, σελ. 327. 2. Πρβλ. τή μαρτυρία τοϋ Άριστοξένου στον Διογένη τον Λαέρτιο (IX, 40) : Diels­

Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Zurich, 197212, 68 (Demokritos), A 1 κ.έξ. Ό Διογένης μας πληροφορεί επίσης ότι ή σιωπή του Πλάτωνος σχετικά μέ το πρόσωπο τοΰ Δημοκρίτου οφείλεται στο γεγονός ότι ό Δημόκριτος αποτελούσε τον «άριστον», καί γι' αυτό τον λόγο τον πλέον επικίνδυνο αντίπαλο τοΰ Πλάτωνος.

3. R. Oehler, ενθ' άνωτ., σελ. 99. 'Ακόμα καί τον «άξιο κάθε τιμής» E. Zeller περιπαί­

ζει ό Fr. Nietzsche (πρβλ. Oehler, σ. 38). Ό Zeller έν τούτοις υπεραμύνεται σθεναρώς της ατομικής φιλοσοφίας απέναντι στις επιθέσεις ­ κυρίως τών Schleiermacher καί Ritter —τών αντιπάλων της (Πρβλ. Ε. Zeller, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, Erster Teil, Zweite Abteilung, Hildesheim (ανατύπωση της 6ης εκδόσεως), 19637, σελ. 1166 κ.έξ. (Die Atomistik keine Sophistik). Σημειωτέον ότι τό έργο αυτό τοΰ Zeller εμφανίζεται σέ πρώτη έκδοση το 1844­ 1852.

4. W. Κ. C. Guthrie, A History of Greek Philosophy, vol. II, Cambridge, 1965, σελ. 462.

— 4 3 8 -

τα των «όντως όντων» ή «καθαρών» και «αοράτων» ειδών. Με αφετηρία, άνίτ­

θετα, τον Nietzsche ή ηρακλείτεια αύτη αρμονία είναι δυνατόν να υφίσταται μέσα στην ίδια την 'Ατομική φιλοσοφία, στους κόλπους της οποίας τελικά συμπλέκονται οί ακόλουθες, κατά τη γνώμη μας, χαρακτηριστικές τάσεις:

έμπειρίζων ορθολογισμός ­ ΐδεαλίζων εμπειρισμός επιστημονισμός ­ ποιητικότης.

Τα δύο αυτά ζεύγη τών εναντίων θα ή θέλαμε να τα ονομάσουμε γνω­

σιο­μεθοδολογικά, ενώ τά δύο επόμενα: υλισμός ­ ιδεαλισμός

και συντηρητισμός ­ προοδευτικότης, οντολογικά και πολιτικοφιλοσοφικά ζεύγη του 'Ατομισμού. Και πρώτα ό ορθολογισμός του Δημοκρίτου. Ό Nietzsche θεωρεί τον

'Αβδηρίτη ως «τον πρώτο» πεπεισμένο «ορθολογιστή», ώς την ενσάρκωση τοϋ ορθολογισμού. Τον χαρακτηρίζει μάλιστα και ώς «πατέρα» του λογο­

κρατικοϋ τρόπου σκέψεως(1). Και διερωτάται εύλογα κανείς, μήπως ο Nietzsche, γράφοντας αυτά άγνοοϋσε(2) τον Παρμενίδη; 'Ασφαλώς όχι, πλην όμως έπίστευε ορθά ότι ό Δημόκριτος είναι ό πρώτος Έλλην φιλόσοφος πού στη φιλοσοφική του μέθοδο πετυχαίνει να δώση χαράκτηρα(3) επιστημονι­

κό. Και ό χαράκτη ρ αυτός συνίσταται στο ότι ό Δημόκριτος — σε αντίθεση με τους Έλεάτες — προσπαθεί να έξηγήση τήν πολλότητα τών φαινομένων κατά τρόπο «ενιαίο», με βάση δηλ. τις φυσικές αρχές: άτομον και κενόν, χωρίς έν τούτοις στην κρίσιμη στιγμή της αιτιολογήσεως να προσφεύγη, σαν σε ενα deus ex machina, στή βοήθεια υπερφυσικών δυνάμεων, όπως εϊναι ό Νους τοϋ Άναξαγόρου ή τά τελικά αίτια του 'Αριστοτέλους. Έτσι ό Δη­

μόκριτος γίνεται ό πρώτος φυσιοκράτης πού επεξεργάζεται κάθε αντικείμενο επιστημονικής γνώσεως κατά τρόπο «συστηματικό» (σελ. 375), ένώ συγχρό­

νως απαλλάσσει τή φιλοσοφία άπό τον άνθρωπομορφισμό τοϋ παρελθόν­

τος^). Τό σύστημα του εμφανίζει αυστηρά αιτιώδη συνοχή, μεθοδική συνέ­

1. Πρβλ. Nietzsche's Werke, Band XIX, ενθ' άνωτ., σελ. 377 και 373. 2. Ό Nietzsche πραγματεύεται για τον Παρμενίδη στο έργο του : Die Philoso­

phie im tragischen Zeitalter der Griechen (Nietzsches Werke, Bd. Χ, ενθ. άνωτ.). 3. Ένθ'άνωτ., σελ. 373. 4. Ό Gregory Vlastos (πρβλ. Ethics and Physics in Democritus, Philosophical Re­

view, 1945 (54), σελ. 578 ­ 592 και 1946 (55), σελ. 53 ­ 64) παρατηρεί με ιδιαίτερη όξύνοια και ευστοχία (σελ. 64) ότι ή φύση στην ατομική θεωρία τοΰ Δημοκρίτου χάνει τον αν­

θρωπολογικό και ηθικό χαρακτήρα της («dehumanized ­ demoralized))) πού υπό τή μορφή τής «δικαιοσύνης» («Δίκης») έφερε στον «ρωμαντικό νατουραλισμό» τών άλλων Προσω­

κρατικών ('Αναξίμανδρος, Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Εμπεδοκλής). Ή φύση τώρα δεν είναι ή «δίκη», άλλα ή «ανάγκη», αυτή καθ' έαυτήν οΰτε καλή, οΰτε κακή — άλογη μέν, άλλα κατανοητή, δηλ. μέ τή νόηση συλληπτή. Παρόμοιες σχεδόν αντιλήψεις διατυπώνει

— 4 3 9 ­

πεια και αναγκαιότητα ώς προς τα αποτελέσματα του(1). Χάρη σ' αυτό επι­

τελείται άφ' ενός μεν μια πραγματικά ελλογη και ανεξάρτητη άπο κάθε είδος θρησκευτικής ή μεταφυσικής δοξασίας απομυθοποίηση του κόσμου, άφ' έτερου δε κραταιώνεται ή πεποίθηση στη δύναμη του επιστημονικού λογι­

σμού και τις ευεργετικές για τον άνθρωπο συνέπειες του(2). Δικαίως λοιπόν και ό Nietzsche διακηρύσσει ότι στον Δημόκριτο εκδη­

λώνεται επιβλητικά «ή άρρενωπότης τής σκέψεως και τής επιστημονικής έρεύνης»,(3) ή οποία πρέπει να άποδοθή στην ισχυρή τών 'Ατομιστών ορμή για γνώση(4) και επιστημονική καθυπόταξη τών φαινομένων τής φύσεως.

Ωστόσο, τό ερώτημα τίθεται, αν και κατά πόσο ό ορθολογισμός αυτός του Δημοκρίτου, για τον όποιο ομιλεί μέ ενθουσιασμό ό Nietzsche, ερμηνεύει κατά τρόπο πραγματικά ορθολογικό τον κόσμο τών φαινομένων και τήν λει­

τουργία τών γνωστικών δυνάμεων τής ατομικής θεωρίας. "Αν, όπως λέγει ό Nietzsche, τό τέλος(5), δηλ. ό σκοπός τής Δημοκρίτειου φιλοσοφίας, είναι ή απαλλαγή της άπό κάθε ακατανόητο, άλογο ή άλογοκρατικό στοιχείο πού λίγο ή πολύ διεΐπε όλα τα προηγούμενα του 'Ατομισμού φιλοσοφικά συ­

στήματα, τότε πώς δικαιώνεται ό ορθολογισμός του Δημοκρίτου, όχι μόνο σε σχέση προς τήν επιστημονικά χρήσιμη μηχανοκρατική του «υπόθεση» τής κινήσεως και «περιπαλάξεως»(6) τών ατόμων στο «κενόν», αλλά και προς τα δύο προπαντός εϊδη γνώσεως, δηλ. τήν «γνώμην γνησίην» και τήν «γνώμην σκοτίην»; Είναι δηλ., όπως ϊσως μέ τήν πρώτη ματιά φαίνεται, τόσο ορθολογικά απλός, διαφανής και κατανοητός ό φιλοσοφικός τρόπος τής σκέ­

ψεως(7) του Δημοκρίτου, ώστε ό άντιμυθικός προσανατολισμός της νά κα­

θιστά εναργή και ελεύθερη άπό αντιφάσεις και τήν ατομική του θεωρία; Κάτι τέτοιο είναι δύσκολο νά ύποστηριχθή. Οι αντιφατικές εν σχέσει μέ τή Γνωσιολογία τοϋ Δημοκρίτου μαρτυρίες του Άριστοτέλους(8) και του

σέ ενα σχεδίασμα του για τους Προσωκρατικούς καί ό Fr. Nietzsche (Πρβλ. Nietzsche's Werke, Bd. Χ, ενθ' άνωτ., σελ. 237): «Δημόκριτος : ό κόσμος είναι άλογος, έξ ϊσου ούτε αρμονικός, οΰτε ωραίος, μονάχα αναγκαίος».

1. Πρβλ. και Zeller, ενθ'άνωτ., σελ. 1170­71. 2. Nietzsche's Werke, Bd. XIX, σελ. 374. 3. Ένθ'άνωτ., σελ. 371. 4. Ένθ' άνωτ., σελ. 372. 5. Ένθ' άνωτ., σελ. 372. 6. Άριστ. Περί ούρανοΰ Γ. 4. 303a 8. 7. Nietzsche's Werke, ενθ' άνωτ., σελ. 372. 8. Diels­Kranz, ενθ'άνωτ. Α 112, ατό φαινόμενον κατά τήν αΐσθησιν έξ ανάγκης

αληθές εΐναί φασιν» (Άριστ. Μετά τα Φυσικά, Γλ. 5. 1009d 12) και Α 113... ότι τό αληθές καί το φαινόμενον ταύτόν έστι καί ουδέν διαφέρειν τήν άλήθειαν καί τό τή αίσθήσει φαι­

νόμενον (Φιλόπονος).

— 440 —

Σέξτου του Εμπειρικού^1) αποτελούν ήδη απόδειξη για το ακριβώς αντί­θετο.

"Αν στον Δημόκριτο, σύμφωνα με τη μαρτυρία του 'Αριστοτέλους, ταυ­

τίζεται^) το φαινόμενο με την αλήθεια, τότε γιατί χρειάζεται και ή «επί λεπτότερον» ζητούσα «γνώμη γνησίη»; Μήπως ή «γνώμη σκοτίη» δεν ση­

μαίνει μονάχα τήν αδυναμία των αισθήσεων να ϊδουν — λόγω της μικρότη­

τος των ατόμων — «έπ' ελαττον», άλλα φανερώνει συγχρόνως και τον άλο­

γο, τυχαίο και ανοξείδωτο, θα λέγαμε, άπό τή διάνοια και τον λόγο χαρα­

κτήρα της; Μήπως δηλ. δεν υπάρχει δυνατότης αναγωγής των στοιχείων της σέ λογικά ή εννοιολογικά σχήματα, οπότε δεν είναι απλώς σκοτεινή, άλλα μάλλον ά­λογική; Και τήν άποψη αυτή μπορεί, νομίζουμε, να ενίσχυση το γεγονός ότι ή «γνώμη γνησίη» δέν εξασφαλίζει μια άνευ όρων «έτεή» γνώση των άντικειμένων(3). Ή πεποίθηση του Δημοκρίτου ότι ή αλήθεια βρίσκεται στο βάθος — σέ ποιο άραγε βάθος; — δέν μαρτυρεί μονάχα για τα σκεπτικιστικά ή άγνωσιαρχικά(4) ϊσως στοιχεία του 'Ατομισμού, άλλα συνεπινεύει και προς ενα άλλο, πιθανόν, ορίζοντα σκέψεως. "Αν δηλ. με τή «γνώμη σκοτίη» κινούμεθα ακόμα στον προλογικό χώρο της κατ' αίσθηση εμπειρίας, όπου όλοτελής άναγωγιμότης του αισθητού στον λόγο δέν υφί­

σταται, τότε μέ τήν απορία μας περί τον «βυθον» της αληθείας ή τήν αμηχα­

νία μας ώς προς τήν «έτεή», έστω καί μέ τή διάνοια («γνώμη γνησίη»), γνώ­

ση της, είμεθα υποχρεωμένοι να επαναλάβουμε το ερώτημα, ζητώντας μια νέα εξήγηση — μια τρίτη ίσως εξήγηση;

Μια τέτοια όμως «γνώμη» δέν υπάρχει στον Δημόκριτο. Ή σχετικότης ϊσως τής ανθρωπινής φύσεως τον εμπόδιζε νά δεχθή μια τέλεια καί ακριβή

1. Sext. adv. math. VII, 135, Δημόκριτος δέ ότέ μέν αναιρεί τα φαινόμενα ταΐς αίσθή­

σεσι καί τούτων λέγει μηδέν φαίνεσθαι κατ' άλήθειαν, άλλα μόνον κατά δόξαν, αληθές δέ èv τοις οδσιν ύπάρχειν τό άτόμους είναι καί κενόν. (Diels­Kranz, Β 9 καί Β 6,7,8,10 καί 117.

2. Ό Gr. Vlastos (πρβλ. The Philosophical Review (1945), ενθ' άνωτ., σελ. 591, υπο­

σημ. 63) προσπαθεί να έρμηνεύση τήν αντιφατικότητα των μαρτυρίων του Σέξτου καί τοϋ 'Αριστοτέλους κατά ενα τρόπο πού, όπως καί ό ϊδιος ομολογεί («this position is a subtle one»), είναι αρκετά λεπτολόγος ή σοφιστικός. Στην πρώτη περίπτωση όπου τό φαινόμενο δέν ταυτίζεται μέ τήν αλήθεια (Σέξτος, πρβλ. Diels­Kranz, Α 59 καί Α 110), πρόκειται για τό ψευδές φαινόμενο τής «γνώμης σκοτίης», ένώ στή δεύτερη, κατά τήν οποία τό φαινό­

μενο συμπίπτει μέ τήν αλήθεια ('Αριστοτέλης, πρβλ. περί γενέσεως καί φθοράς, Α 5 315 b 9 καί περί ψυχής Α 2. 404a 28), το φαινόμενο αποτελεί όψη (φανέρωμα) τοϋ άφανέρωτου (πρβλ. 'Αναξαγόρας Diels­Kranz, Β 21 d «όψις γαρ των αδήλων τα φαινόμενα», ώς φησιν 'Αναξαγόρας, δν επί τούτω Δημόκριτος επαινεί). Για τή Γνωσιολογία τοϋ Δημοκρίτου πρβλ. καί C. Bailey, The Greek Atomists and Epicurus, New York, 1964 σελ. 177 κ έξ.

3. Diels­Kranz, Β 6, 7, 8, 10 καί 117. 4. Πρβλ. σχετικά Α. Dyroff, Demokrit­Studien, Miinchen, 1899, σελ. 80.

— 441 —

γνώση τών φαινομένων, όπως αυτά εΐναι στην πραγματικά αληθινή τους φύση.

Υπάρχει ωστόσο μια άκρως ενδιαφέρουσα μαρτυρία του Άετίου. Σύμ­

φωνα με αύτη ό Δημόκριτος φέρεται δεχόμενος μια έπί πλέον (έκτη) αίσθη­

ση, δεδομένου ότι τα αισθητά πράγματα δεν ανταποκρίνονται αριθμητικά προς τις αισθήσεις, και αυτός εΐναι ακριβώς ό λόγος πού διαφεύγουν τήν προσοχή μας. Ή άνισαριθμία αυτή μας οδηγεί σε μια 'έκττ\ αίσθηση, τήν οποία ό Δημόκριτος απέδιδε στα άλογα ζώα, τους σοφούς και τους θεούς(1).

'Εάν τώρα δεν συμφωνήσουμε μέ τον Rohde(2), ότι δηλ. ή έκτη αίσθη­

ση αποτελεί τήν αγνώμην γνησίην», τότε δεν έχουμε παρά να δεχθούμε τήν ερμηνεία του Guthrie, ότι μέσα στους «σοφούς» περιλαμβάνονται και οί ποιητές, για τον «ενθουσιασμό» και τό «ιερό πνεύμα» τών οποίων — ή «θεάζουσα φύσις» του Όμήρου(3) — ομιλεί ό Δημόκριτος σε ώρισμένα απο­

σπάσματα τών έργων του. "Αν μάλιστα λάβουμε υπ' όψη μας και τις αντιλή­

ψεις του Δημοκρίτου για τα «είδωλα», τα προφητικά όνειρα και τις οπτα­

σίες^), τότε ή είκών πού έχουμε συνηθίσει γι' αυτόν αλλάζει σημαντικά. Και έχουμε τήν εντύπωση πώς υποστηρίζοντας αυτά δέν κινούμεθα στην περιοχή τών καθαρών, απλώς, εικασιών, εφ'όσον μέ τή βοήθεια της πρόσθε­

της αυτής αίσθήσεως θα μπορούσαμε, ως «θεάζοντες»(;) πλέον ποιητές, να συλλάβουμε τήν αληθινή, ϊσως, πραγματικότητα τών όντων, πράγμα πού ό Δημόκριτος αρνήθηκε και στην ϊδια ακόμη τή διάνοια, δηλ. τήν «γνώμην γνησίην». 'Αναρωτιόμαστε πραγματικά, μήπως ό Δημόκριτος, διαισθανό­

μενος αυτή τήν άλογη δύναμη πού διακατέχει ενίοτε ποιητές και φιλοσόφους, απέφυγε να αναγνώριση στην «γνώμην γνησίην» τα πρωτεία της καθαρής αλήθειας. Και στο σημείο αυτό δέν θα διέφερε ριζικά ούτε από τον Πλάτω­

να, ούτε και άπό τον 'Αριστοτέλη, εφ' όσον και σε αυτούς υπάρχει μια άμεση

1. Diels­Kranz, Α 115 και Α 116: Δημόκριτος πλείους μέν είναι τάς αισθήσεις τών αισθητών, τω δέ μή άναλογίζειν [?] τα αισθητά τω πλήθει λανθάνειν.— Δημόκριτος πλείους είναι αισθήσεις περί τα άλογα ζφα και περί τους σοφούς και περί τους θεούς.

2. Πρβλ. Guthrie, ενθ' άνωτ., σελ. 450. 3. Diels­Kranz, Β 21, Β 17 και Β 18. 4. Πρβλ. Zeller, ενθ' άνωτ., σελ. 1161 και 1163 κ.έξ. Ό Nietzsche μάλιστα (R. Oehler,

ενθ' άνωτ., σελ. 105) εκφράζει τή λύπη του γιά τήν απώλεια αυτών τών έργων του Δημο­

κρίτου, ό όποιος, ζών, όπως λέγει, σέ μια εποχή πιο ευνοϊκή άπό τον 'Αριστοτέλη και μέ τήν νηφαλιότητα και τό παρατηρητικό πνεύμα τοϋ Σταγιρίτου συγχρόνως προικισμέ­

νος, θα είχε ασφαλώς σημαντικά πράγματα να μας διδάξη γιά τα φαινόμενα της ποιητικής, της μαντικής και της απόκρυφης τέχνης. Πράγμα πού σημαίνει ότι ό Nietzsche τοποθετεί τον Δημόκριτο πάνω και άπό τον 'Αριστοτέλη. Και ό Νεύτων στή νεώτερη εποχή έπεδεί­

κνυε, ώς γνωστόν, ζωηρό ενδιαφέρον γιά τή βιβλική προφητεία και τον Μυστικισμό (σχέ­

σεις του προς τό έργο τοϋ J. Bòhme).

- 4 4 2 -

εποπτική θέα(χ) και θίξη ή ψαύση («θιγγάνειν») (2) τών πρώτων αληθειών. Αυτό, ασφαλώς, δέν μπορούμε να το γνωρίζουμε μέ βεβαιότητα. Ούτε

πιστεύουμε δτι ό Δημόκριτος θα άγόταν εύκολα σε κάτι παρόμοιο, άφοϋ ή ενασχόληση του μέ το ποιητικό φαινόμενο τον δίδασκε, πώς ή προνομιού­

χος φύση του ποιητοϋ δεν είναι δυνατόν να ταυτισθη απόλυτα μέ τον «λόγω» κρίνοντα επιστήμονα, άλλα αποτελεί απλώς μια περίπτωση μοναδική ή σπά­

νια. 'Επί πλέον δέν θα μπορούσε ή δέν θα ήθελε ενδεχομένως να υποβάθμιση τον ποιητή στο επίπεδο ενός κοινού ζητητοϋ της αληθείας. Ό Guthrie(3) υποστηρίζει ότι παρά την αποσπασματικότητα της παραδόσεως τό ενδιαφέ­

ρον τοϋ Δημοκρίτου για τήν ποίηση δέν αποτελεί μια απλή μαρτυρία για την ευχαρίστηση πού αισθανόταν ό ατομικός φιλόσοφος — δπως και κάθε είδικός επιστήμων στην εποχή μας — στο περιθώριο τοϋ αυστηρού και κο­

πιώδους ορθολογισμού πού διέκρινε τό σύστημα του. Τον Δημόκριτο απε­

ναντίας ή ποιητική εμπειρία θα πρέπη να τον είχε άπασχολήσει(4) ούσια­

στικώτερα και βαθύτερα, ϊσως μάλιστα τήν πίστη του στην ποιητική έμ­

πνευση — ή οποία ασφαλώς αποτελεί ενα factum εξαιρετικό πού υπερβαίνει τό κοινό και συνηθισμένο — να είχε προσπαθήσει να τήν ένταξη και εξαρ­

μονίση στα πλαίσια μιας ευρύτερης ένότητος μέ τό λογικό και γνωσιολογικό τμήμα της επιστημονικής του θεωρίας(5). Πάνω σ' αυτό τό πρόβλημα, κατα­

λήγει ό Guthrie, δέν είμαστε σέ θέση να γνωρίζουμε τίποτε μέ ακρίβεια. Ό Nietzsche πάλι μας δίνει μια προσωπική του ερμηνεία. Γι' αυτόν ό

ποιητικός παλμός, ή δόνηση πού χαρακτηρίζει τό Δημοκρίτειο έργο, βγαίνει μέσα άπό τήν ανεπιφύλακτη αφοσίωση τοϋ φιλοσόφου στην επιστημονική του αποστολή και τήν ακλόνητη πίστη του στή συλλογιστική δύναμη της ratio. Ό Δημόκριτος, γράφει, γίνεται «ό ενθουσιώδης απόστολος» τοϋ νέου επιστημονικού πνεύματος(6) πού θεμελιώνει έναν καινούργιο τρόπο ζωής:

1. Πλ. Συμπ. 210c, 211de, 212a. 2. Άριστ. Μετά τα φυσικά Θ 10. 1051b 17 κ.εξ. 3. Ένθ' άνωτ., σελ. 477 και 478, όπου και ή ερμηνεία τοϋ Zeller για το ποιητικό

φαινόμενο. 4. Παραδίδεται σύγγραμμα του Δημοκρίτου «Περί ποιήσιος» κ.ά. (Diels­Kranz,

Β 16a, πρβλ. καί B15c, 18a και b, 20a κλπ.). 5. Ή σύζευξη επιστήμης καί τέχνης, αληθούς και ωραίου, δέν μας είναι άγνωστη στον

ποιητικό χώρο. Στους Γάλλους «παρνασσικούς» π.χ. τή θέση της λυρικής καί αισθηματι­

κής εμπνεύσεως, παίρνει μιά, κατά κάποιο τρόπο, επιστημονική καί διανοητική έμπνευση. Άλλα καί ό διάσημος σύγχρονος έπιστημολόγος Karl Popper δέχεται πώς τό μυθικό, μεταφυσικό ή ποιητικό στοιχείο δέν είναι άμοιρο σέ αφορμές για επιστημονικές υποθέ­

σεις. (Πρβλ. Π. Χριστοδουλίδη, Ή φιλοσοφία τής επιστήμης, Δευκαλίων 16, σελ. 342 καί 340.

6. Nietzsche's Werke, Band XIX, ενθ' άνωτ., σελ. 374. Πρβλ. καί Diels­Kranz, Β 118, Δημόκριτος γοϋν αυτός, ώς φασιν, έλεγε βούλεσθαι μάλλον μίαν εύρεϊν αΐτιολογίαν ή τήν Περσών οί βασιλείαν γενέσθαι.

- 4 4 3 -

το έπιστημόνως ζην, κάτι δηλ. πού στην εποχή του φαινόταν παράδοξο στα μάτια τών συμπατριωτών του. 'Από αυτό όμως εξάγεται και εξηγείται ή ποιη­

τική έξαρση της θεωρίας του. «Ή ποίηση του Δημοκρίτου, συνεχίζει ό Nietzsche, δεν έγκειται στο σύστημα του, άλλα στην πίστη πού το συνδέει μ' αυτήν. Κατά παρόμοιο τρόπο θα πρέπει να έξηγηθή και ό ενθουσιασμός τών Πυθαγορείων για τον αριθμό" τις πρωταρχές της επιστημονικής γνώ­

σεως τις ενατένιζαν οί Έλληνες με όψη μεθυσμένη»(*). Σε άλλο σημείο πάλι ό Nietzsche συγκρίνει τις «ξηρές ψυχές» τών Δημοκριτείων της εποχής του μέ τους εκπροσώπους του αρχαίου 'Ατομισμού και αποφαίνεται, πώς στο ατομικό σύστημα αυτό καθ' εαυτό ενυπάρχει μια «μεγαλόπρεπη ποίηση»(2), «μια αιώνια βροχή από ποικίλα σωματίδια» πού πέφτουν αδιάκοπα σέ μια πολυειδή κίνηση, και μέ τήν πτώση τους αυτή συμπλέκονται κατά τρόπο πού να σχηματίζεται ένας πελώριος στρόβιλος (ό δΐνος τών Ατομικών). Έτσι χωρίς τό ϊδιο τό πράγμα να περικλείη σημεία ή στιγμές ποιητικές, — άφοϋ ασφαλώς πρόκειται για υλικά σώματα(3) —, ό Δημόκριτος εν τούτοις μεταβάλλεται έξ αιτίας τής απολύτου πίστεως στην επιστημονική του θεωρία και αποστολή σέ ποιητή! Αυτά ό Nietzsche γιά τό «ποιητικό αίσθημα» του έξ 'Αβδήρων φιλοσόφου.

Και συνοψίζουμε: "Αν ή παραπάνω έκθεση είναι σύμφωνη μέ τήν αλή­

θεια, τότε άπό αυτή προκύπτει τό συμπέρασμα ότι μέσα στο Δημοκρίτειο έργο συνυπάρχουν και άλληλοσυμπληροϋνται ερμηνευτικά: α) ένας έμπει­

ρίζων επιστημονικός ορθολογισμός και β) μια κάποια ποιητικότης μέ έναν έμμονο στην εμπειρία αλλά όχι και ταυτόσημο μαζί της ιδεαλίζοντα προσα­

νατολισμό. Ό τελευταίος εϊναι δυνατόν να προβάλη υπό δύο μορφές: πρώ­

τον, ώς άλογοκρατικό βάθος — ώς σκοτεινός «πάτος»(4) — μιας εμπειρίας, ή ύλικότης τής οποίας δέν καθίσταται σέ καμμιά περίπτωση απόλυτα διαφα­

νής· πάνω σ' αυτή τή σκοτεινή βάση έρχεται ή «γνώμη ή γνησίη» να άσκηση τό έργο της και να αποκάλυψη τα άδηλα στις αισθήσεις στοιχεία τών όντων. Στην προσπάθεια της αυτή ή λεπτοφυέστερη «γνώμη» τής διανοίας — ενα είδος, θα λέγαμε, γνωστικώτερου εμπειρικού οργάνου — δέν καταλήγει στο «βυθό τής αληθείας», έστω και αν «έτεή» υπάρχουν μόνο τα άτομα καί

1. Ένθ'άνωτ., σελ. 374. 2. Ένθ' άνωτ., σελ. 375. 3. Χρειάζεται οπωσδήποτε μια κάποια προσπάθεια τής φαντασίας, για να μεταπήδηση

κανείς άπό τήν απλή ξηρότητα καί πεζότητα —το «βάρος» — των υλικών σωματιδίων στην κουφότητα καί στροβιλική ποιητικότητα τοϋ «δίνου» τών 'Ατομικών. Σχετικά μέ τις «ξηρές ψυχές»: «Αΰη ψυχή σοφωτάτη καί αρίστη» λέγει ωστόσο σέ ενα απόσπασμα του καί ό Ηράκλειτος (Diels­Kranz, Β 118).

4. Πρβλ. «γνώμη σκοτίη», πρβλ. επίσης καί Πλάτ. Τίμ. 52b «νόθος λογισμός».

- 4 4 4 -

το κενόν. Προπαντός όμως δεν κατορθώνει ν' απόκτηση άμεση, αυτούσια ή γνήσια γνωστική σύλληψη τών ϊδιων τών πραγμάτων. Τό πράγμα αυτό καθ' εαυτό της ξεφεύγει. "Ισως, δεύτερον, μια ΐδεαλίζουσα, υπερκείμενη της δια­

νοίας και ύπερεμπειρικά λειτουργούσα «έκτη αίσθηση» να προσπορίζη τή νοητική αυτή γνώση, πού στην προκειμένη περίπτωση θα συνέπιπτε με τήν «έτεή» γνώση τών ατόμων και του κενού. Τό πώς όμως λειτουργεί και σέ ποια ακριβώς σχέση προς τό όλο ατομικό σύστημα τελεϊ ή ύπερεμπειρική αυτή χρήση της «έκτης αίσθήσεως» παραμένει άγνωστο.

"Ολα αυτά όμως μας οδηγούν στο αμέσως επόμενο πρόβλημα πού είναι εξ ϊσου περίπλοκο και στενά συνδεδεμένο με τα προηγούμενα. Είναι δηλ. ό Δημόκριτος ύλιστής, όπως μας έχει συνηθίσει ή παράδοση(1) ή, αντίθετα, μπορεί να καταταγή(2) μεταξύ τών ιδεαλιστών,(3) όπως και ό Πλάτων; Τα «νοητά)) ωστόσο του Δημοκρίτου, έστω και αν στερούνται «πάσης αισθητής ποιότητος», δεν παύουν να έχουν πραγματική υπόσταση. Ή «σκοτίη γνώμη», μολαταύτα, αδυνατεί να τα συλλαβή. Ή «γνησίη» πάλι «έτεής άπήλλακται», αφού «έπιρυσμίη έκάστοισιν ή δόξις»(4). Με τον Πλάτωνα επίσης ή διαφορά παραμένει ακέραιη, έφ' όσον στην ατομική θεωρία τό πρωταρχικό στοιχείο είναι υλικής φύσεως, ενώ στην πλατωνική οντολογία και διαλεκτική καθα­

ρώς ειδολογικής. Οί τελευταίες αδιαίρετες ενότητες στις όποιες ανάγεται ό Πλάτων είναι ιδεατά τελικά σημεία, «στιγμές» μιας λογικής διαρθρώσεως τοΰ κόσμου, όπου τό μή ον (τό Δημοκρίτειο «κενόν») υποδύεται τό ρόλο τής λογικής «έτερότητος». Τό «κενόν» αντίθετα τοΰ Δημοκρίτου (τό μή ον τοΰ Πλάτωνος) χωρίζει απλώς τα άτομα και γίνεται αίτιον τής κινήσεως των κατά τή γνώμη τοΰ Άριστοτέλους(5). Και τίθεται λοιπόν τό ερώτημα: είναι τα άτομα φυσικώς και εμπειρικώς μόνο άναφή ή άναίσθητα(6), εξ αιτίας δηλ.

1. Ό Nietzsche γράφει (ενθ' άνωτ., σελ. 376) ότι ή ζωή καί το έργο του Επικούρου — και τοϋτο μπορεί να ίσχύη έμμεσα καί για τον Δημόκριτο — αποτελούσαν για τον Μεσαίωνα το Venusberg ( = ορος τής 'Αφροδίτης, Γερμ. μυθολ.), δηλ. τήν ήδονοθηρία καί τον παγανισμό τής 'Αρχαιότητος.

2. Σέξτος Έμπειρ. VIII 6 (Diels­Kranz, Α 59), οί δέ περί τον Πλάτωνα καί Δημόκρι­

τον μόνα τα νοητά ύπενόησαν αληθή είναι κλπ. 3. Ό Gr. Vlastos (ενθ' άνωτ., σελ. 592) βρίσκει, όσο παράδοξο, όπως ό Ίδιος ομο­

λογεί, καί αν φαίνεται αυτό, τή σύζευξη τοϋ ύλιστοϋ Δημοκρίτου με τον ιδεαλιστή Πλά­

τωνα (μαρτυρία τοϋ Σέξτου), σέ ανοιχτή μάλιστα αντίθεση προς τήν Πρωταγόρεια φαι­

νομενοκρατία, βαθύτατα αληθινή: «profoundlu true». 4. Για τή σχετική μέ τό πρόβλημα αυτό ερμηνεία (Β 7) πρβλ. Η. Langerbeck, Δόξης

έπιρυσμίη : Studien zu Demokrits Ethik und Erkenntnislehre, Berlin, 1935. 5. Άριστ. Φυσ. άκρόασις Δ 7. 214a 24. 6. Guthrie, ενθ'άνωτ., σελ. 499.

— 445 —

της μικρότητός των, ή θεωρητικώς και απολύτως ασύλληπτα, ιδεατές δηλ. κατασκευές ή προϊόντα της νοητικής μας φαντασίας πού τα έχουμε απαραι­

τήτως ανάγκη ώς εργαλεία σέ μια μεθοδικά ενοποιό επιστημονική πορεία της έρεύνης μας; 'Αδυνατούν, μέ άλλα λόγια, οι αισθήσεις μας να τα συλλά­

βουν ή είναι αυτά καθ' έαυτά και άπό τή φύση τους κρυμμένα για τις αισθή­

σεις; Και πώς συμβιβάζεται το διπλό γεγονός, ότι τα άτομα είναι φυσικώς (ή στή γλώσσα του 'Αριστοτέλους «ενεργεία») αδιαίρετα και άτμητα, ενώ μαθηματικώς (ή άριστοτελικώς «δυνάμει») έχουν τήν δυνατότητα της απεί­

ρου διαιρετότητος; Και ακόμα, τί γίνεται είδικώτερα στην τελευταία αυτή περίπτωση(1), άφου κατ' ούσίαν, θα είχαμε παραγωγή τών σωματικών μεγε­

θών εξ άμεγέθων ή μή μεγεθών, του βάρους εξ άβαρών και σέ τελευταία ανά­

λυση, του σωματικού ή ορατού εξ ασωμάτων και μή ορατών; Και είναι ακρι­

βώς το ϊδιο οξύ — αν όχι άλυτο — πρόβλημα πού αντιμετωπίζει και ό Πλά­

των στον Τίμαιο, όταν έπιχειρή να παραγάγη άπό τα νοητά τριγωνικά εϊδη τών Μαθηματικών τή φυσική πολυεδρικότητα τών σωματικών στοιχείων. Στα ερωτήματα εν τούτοις αυτά δεν είναι εύκολο να δώση κανείς οριστική απάντηση.

Ό Hegel, πού πρώτος μέ τον Nietzsche κατά τους νεωτέρους χρόνους έδωσε μια νέα ώθηση και αξιολόγηση τόσο της προσωκρατικής όσο και της φιλοσοφίας τών Σοφιστών, μας προσφέρει μια δική του ερμηνεία στις «Παραδόσεις της Ιστορίας της φιλοσοφίας»(2). Έρχεται λοιπόν ό Έγελος πολλούς αιώνες μετά τον Σέξτο και σέ όξεϊα προς τις απόψεις του συγχρό­

νου του Tennemann(3) αντίθεση, να υποστήριξη, ότι ή φιλοσοφία τοϋ Δημο­

κρίτου δέν είναι ούτε εμπειρισμός ούτε υποκειμενικός ιδεαλισμός. Το Δημο­

κρίτειο σύστημα, γράφει, αποτελεί έναν ιδεαλισμό στην υψηλότερη του όρου σημασία. Το άτομο και το κενό είναι στοιχειωτικοί προσδιοριστικοί παράγοντες της «καθαρής νοήσεως», και ως τέτοιοι έχουν χαρακτήρα ιδεα­

τό, καθαρά νοητό ή ύπεραισθητό(4). Πρόκειται για abstracta του νοεϊν, για απλές έννοιες ή ιδεατές αρχές μιας Μεταφυσικής τών σωμάτων, τήν ουσία τών οποίων προσδιορίζουν και εκφράζουν δια μέσου τής εννοίας. Ή έννοια δηλ. επενδυόμενη τή μορφή τοϋ αντικειμενικού και όντικοΰ ενσαρκώνει τήν αληθινή ουσία τών πραγμάτων, πού έτσι δέν υπάρχει μονάχα στή σκέψη

1. Άριστ. περί ουρανού, Γ 4. 303a κ.εξ. και περί γενέσεως και φθοράς Α 6. 315b κ.έξ. εως Α 9. 317a.

2. G. W. F. Hegel, Werke (Suhrkamp Verlag), Band 18, Vorlesungen uber die Ge­

schichte der Philosophie Ι, σελ. 353 κ.έξ. 3. Ένθ' άνωτ., σελ. 359. 4. Ένθ' άνωτ., σελ. 354, 358 ­ 359 και 362.

— 446 ­

ή τον εγκέφαλο του φιλοσόφου, άλλα ισχύει και αντικειμενικά. Τα άτομα και το κενόν επομένως δεν είναι αντικείμενα μιας άμεσης κατ' αίσθηση εμ­

πειρίας. Ένώ όμως είναι ιδεατά, και ως τέτοια ανήκουν στο χώρο του νοεΐν, τα άτομα υπάρχουν και μπορούν να θεωρηθούν και «ολικώς», δηλ. κατά τρό­

πο αντικειμενικό ή πραγματικό. Στο σημείο ακριβώς αυτό βλέπομε τον Έγελο να τονίζη μέν τον ιδεατό και αφηρημένο χαρακτήρα του ατόμου, χωρίς όμως ταυτοχρόνως να άρνήται καί την υπαρκτή υλική του ουσία. «Τό πνεύμα, γράφει, είναι επίσης άτομο, δηλ. ενα, άλλα σαν ενα μέσα στον εαυτό του είναι απεριόριστα γεμάτο («πλήρες»)»^). Ό ΊΕγελος δηλ. δεν απορρί­

πτει οΰτε τήν απόλυτα αφηρημένη ατομικότητα («υποκειμενικότητα») του πνεύματος, άλλ' οΰτε και τήν συγκεκριμένη απειρία τών πληρώσεων του. Μολαταύτα ή οντολογική διαλεκτική του μέ τήν αναγωγή του πραγματικού σε ώρισμένους απλούς λογικούς προσδιορισμούς της σκέψεως, δεν θα ήταν καθόλου πρόσφορη για τήν προσέγγιση και τό φωτισμό τών γνωσιολογικών προβλημάτων του Δημοκρίτειου συστήματος. Τό τελευταίο ερείδεται πρωτί­

στως σέ ώρισμένους «φυσικούς» προσδιορισμούς καί στή συνεργία τών αι­

σθήσεων και της διανοίας. Ή διαλεκτική έννοια του Έγέλου δεν τό διακρα­

τεΐ. "Ετσι προσφορώτερος μπορεί να άποδειχθή ένας άλλος ιδεαλισμός, τον όποιον ό μέν Paul Natorp(2) κατονομάζει, ό δε Nietzsche ομιλεί γι' αυτόν μέ όρους πού σχεδόν τον προδίδουν. "Οταν ό Nietzsche γράφη(3), πώς δέν πρέπει να παραγνωρίζη κανείς τον ιδεαλιστή Δημόκριτο, για τον όποιον ή βασική πρόταση παραμένει ότι «τό πράγμα αυτό καθ' εαυτό είναι αδύνατον να γνωσθή», και παράλληλα πιστεύη στην ύπαρξη ενός τέτοιου πράγματος, τότε αυτομάτως αναπηδά στή σκέψη μας ό κριτικός ιδεαλισμός του Kant. Καί πράγματι, ό Natorp στο προαναφερθέν έργο του υποστηρίζει ότι οί Δημοκρίτειες έννοιες της διανοίας — ή δια της διανοίας γνώση, όπως μας λέγει ô Σέξτος — αναφέρονται ή, καλλίτερα, τελούν σέ αναγκαία σχέση προς τα φαινόμενα ή δεδομένα τών αισθήσεων — προς τήν δια τών αισθή­

σεων γνώση σύμφωνα μέ τήν έκφραση τοϋ Σέξτου. Σέ αυτή τήν κατ' αναγ­

καιότητα σχέση τους προς τις αισθήσεις οφείλουν οί κριτικοί λόγοι της διανοίας («γνώμη γνησίη») τό δεδοκιμασμένο κϋρός των καί τήν αντικει­

μενικότερη αλήθεια τους. 'Εδώ ακριβώς, γράφει ό Natorp, θα επιτρεπόταν να εφαρμόσουμε τήν Καντιανή φόρμουλα, σύμφωνα μέ τήν οποία ή «αισθη­

τικότης» (Sinnlichkeit) είναι εκείνη πού «ενεργοποιεί» ή «πραγματώνει» τή

1. Ένθ' άνωτ., σελ. 358. 2. P. Natorp , Forschungen zur Geschichte des Erkenntnisproblems im Altertum,

Berlin, 1884, σελ. 165­66 (ύποσημ.), 171­72. 3. Nietzsche's Werke, Bd XIX, ενθ'άνωτ., σελ. 376­77.

— 447 —

διάνοια, ενώ συγχρόνως της «θέτει περιορισμούς»^). 'Από αυτά επίσης γίνε­

ται πλέον φανερή ή διαφορά πού χωρίζει τον Δημοκρίτειο από τον Παρμε­

νίδειο ορθολογισμό. Ένώ δηλ. ή ελεατική φιλοσοφία αρνιόταν τα φαινό­

μενα^) και δεν παρείχε έτσι καμμιά εξήγηση τοϋ φυσικού γίγνεσθαι, ό 'Ατομισμός, αντίθετα, προχωρεί πέρα άπό τον μονισμό των Έλεατών και οδηγεί σε σχέση τον λόγο προς τα φαινόμενα πού θέλει να έξηγήση(3). Ή «κριτική» αυτή τάση της ατομικής φιλοσοφίας διαφαίνεται καθαρά τόσο στο απόσπασμα Β 11 όσο καί, προπαντός, στο απόσπασμα Β 125. Στο πρώτο ή «γνώμη γνησίη» έπεται της «γνώμης σκοτίης» (δψις, ακοή, οσμή, γεϋσις, ψαϋσις), όταν ή ζήτηση πρόκειται να εισχώρηση βαθύτερα στή μικροσκο­

πική δομή τών ατομικών αντικειμένων. Τότε ακριβώς καθίσταται αναγκαία ή παρουσία ενός λεπτότερου γνωστικού οργάνου, ικανού καί βέβαιου «εις αληθείας κρίσιν». Καί το όργανο όμως αυτό, δηλ. ή «γνώμη γνησίη», δέν είναι δυνατόν να λεχθή με βεβαιότητα ότι συλλαμβάνει τήν αλήθεια ή ότι ταυτίζεται μαζί της· ούτε δτι ή «γνώμη σκοτίη» είναι καταδικασμένη ορι­

στικά να ένδιατρίβη συνεχώς στην περιοχή της πλάνης. Ό μή διαλεκτικός χαρακτήρ της εποπτικής γνώσεως πού επιτυγχάνεται με τή βοήθεια μικρο­

σκοπικών οργάνων, αγνώστων στην εποχή τοϋ Δημοκρίτου, αποδεικνύει το αβάσιμο ενός παρόμοιου ισχυρισμού. Τό γεγονός ότι στή «σκοτεινή γνώση» ό Δημόκριτος δέν αποδίδει «τό προς διάγνωσιν τοΰ αληθούς απλανές» (Β 11), δέν σημαίνει ότι ή «γνώμη» αυτή δέν αποτελεί ενα είδος γνώσεως ή ότι, ώς «σκοτεινή», είναι πέρα για πέρα καί σφαλερή. νΑν υπέρ αυτής της απόψεως δέν συνηγορή τό απόσπασμα Β 9 (έν δέ τοις Κρατυντηρίοις, καίπερ ύπεσχη­

μένος ταϊς αίσθήσεσι τό κράτος της πίστεως άναθεΐναι, ουδέν ήττον ευρί­

σκεται τούτων καταδικάζων), τό Β 125 απεναντίας είναι αρκετά διαφωτιστι­

κό. Έκεΐ οί αισθήσεις απευθυνόμενες στή διάνοια της εκφράζουν μέ τα ακόλουθα παραστατικά λόγια τή δυσαρέσκεια τους: «Τάλαινα φρήν, παρ' ήμέων λαβοΰσα τάς πίστεις ήμέας καταβάλλεις; πτώμα τοι τό κατάβλημα».

Τό περιεχόμενο τοΰ αποσπάσματος αυτού μας αναγκάζει να παραδε­

χθούμε ότι «γνώμη γνησίη» καί «γνώμη σκοτίη» αποτελούν οργανικά μέλη μιας ενιαίας γνωστικής διαδικασίας, πού κινείται προοδευτικά προς ενα σκοπό. Στή διαδικασία αυτή οί αισθήσεις προπορεύονται χρονικά της δια­

1. Πρβλ. Im. Kant, Kritik der reinen Vernunft, A 146/B 186. 2. Πρβλ. Diels­Kranz, Β 8, 50 κ.έξ. . . . δόξας δ' από τοΰδε βροτείας μάνθανε κόσμον

έμών έπέων άπατηλόν άκούων. 3. Άριστ. περί γενέσεως καί φθοράς Α 8. 325a 23 κ.έξ. (Diels­Kranz, 67 (Λεύκιπ­

πος), Α 7) : Λεύκιππος δ' εχειν φήθη λόγους, οΐτινες προς τήν αϊσθησιν όμολογούμενα λέγοντες ούκ άναιρήσουσιν οΰτε γένεσιν ούτε φθοράν οΰτε κίνησιν καί το πλήθος τών όντων. Όμολογήσας δέ ταϋτα μεν τοις φαινομένοις κλπ.

— 448 —

νοίας και της προσπορίζουν υλικό για μια «έπ' έλαττον» ζήτηση πού αδυ­

νατούν οί ίδιες νά επιτελέσουν. Οί αισθήσεις απλώς αισθάνονται, και τήν αλήθεια της όψεως, οσμής, γεύσεως κλπ., δηλ. τή αγνώμην σκοτίην» — πού δεν παύει και αυτή να είναι πάντα μια «γνώμη», ενα είδος γνώσεως — με τους αρνητικούς, έστω, προσδιορισμούς των συμπερασμάτων τους: ότι δηλ. τα άτομα και το κενόν είναι αόρατα, άοσμα, άγευστα κλπ. (νόμω γαρ γλυκύ, νόμφ πικρόν κλπ.), τήν «εμπιστεύονται» περαιτέρω στή διάνοια πού έχει λεπτότερο όργανο έρεύνης καί διακριβώσεως της αληθείας. Ή «σκοτεινή» αλήθεια τών αισθήσεων — «γνήσια» όμως για τίς ϊδιες τις αισθήσεις, δηλ. μορφή γνώμης καί αυτή — παραδίδεται έτσι ως πειστικό ή αποδεικτικό μαρ­

τύριο («πίστεις») στή διάνοια, ή οποία αναλαμβάνει τήν υποχρέωση της κριτικής συνεχίσεως καί έμβαθύνσεως του έργου τών αισθήσεων, «άτε όρ­

γανον έχουσα του νώσαι λεπτότερον». Ή αφορμή πού προσφέρεται από τίς δίκαια διαμαρτυρόμενες αισθήσεις αποτελεί μια βαθμίδα στην προοδευτική ολοκλήρωση της γνωστικής πορείας. «Έτεή» εΐναι μόνο τα άτομα καί το κενόν: σωματίδια στην ουσία τους, αόρατα καί νοητά στην έννοιολογία τους. Προς αυτά δμως κατευθύνονται αμφότερες οί γνωστικές δυνάμεις. Δεν είναι άλλο το αντικείμενο της μιας καί άλλο τό αντικείμενο της άλλης. Το έργο τους διαφέρει κατά τό είδος, όχι όμως καί κατά τό γένος, ώς προς το όποιο ακριβώς προσομοιάζουν ή συμφέρονται. Γι' αυτό καί ή πτώση τών αισθήσεων δεν αποτελεί θρίαμβο της διανοίας. 'Από τήν αρνητική αλήθεια τών αισθήσεων εκπορεύεται ή αποδεικτική πεποίθηση («πίστις») μιας «γνώ­

μης», της «γνώμης σκοτίης», ή οποία υποχρεώνει τή διάνοια — όταν επί λεπτότερον δ έ η(*) ζητεΐν—νά χωρήση προς τό έργο της: νά νοήση καί νά κρίνη. Καί στο λεπτότερο αυτό έργο ή διάνοια είναι υποχρεωμένη νά έπι­

στρέφη αδιάκοπα στις αισθήσεις. Τό ξεκίνημα της αρχινάει άπό αυτές. Γιατί μπορεί ή θετική αλήθεια της διανοίας νά μετατραπή κάποτε σε αρνητική καί για τήν ίδια τή διάνοια. "Ενα οξύτερο λ. χ. οπτικό όργανο, μια οξύτερη ακοή ή μιά πρωταρχικώτερη νόηση δεν αποκλείεται κάποτε νά συλλάβουν εποπτικά, νά ιδούν ή ακούσουν τήν αλήθεια για τα έτεή όντα: τα άτομα καί τό κενόν. Νά αποδώσουν δηλ. όπως λέγει ο Σέξτος (Β 9), τό «κράτος» της γνώσεως στίς αισθήσεις! Τότε καί οί δύο «γνώμες» θα έχουν αποτελέσει στα­

θμούς μιας «ατομικής» πορείας προς μιά κατ' ούσίαν υψηλότερη αναγωγή. "Ως τότε όμως ή διαμαρτυρία τών αισθήσεων θα συνεχίζεται, ενώ παράλ­

ληλα ό δυσεξερεύνητος «βυθός» της αληθείας θά άναγκάζη τή διάνοια νά άναψηλαφή τή σκοτεινή «γνώμη» τών αισθήσεων. Μόνο λοιπόν στο συ­

σχετισμό καί τή συνεργασία τών δύο «γνωμών», όπως ακριβώς καί στή

1. Ή υπογράμμιση δικιά μας.

— 449 —

Καντιανή Γνωσιολογία, θα έπιτευχθή ό κοινός αυτός σκοπός, για να φθά­

σουμε ϊσως κάποτε στο ιδεατό τέρμα. Να άρθή δηλ. το φράγμα πού χωρίζει τις δύο «γνώμες» ή να συμπέση, άλλως, ή επιστήμη μέ τή νόηση, τα «νοητά» άτομα μέ τα «έτεή» όντα άτομα.

Ωστόσο, ό άνθρωπος κατά τον Δημόκριτο(1) βρίσκεται μακριά άπο τήν αλήθεια και αδυνατεί να συλλαβή μέ ακρίβεια και τελειότητα τήν «έτεή» ιδιοσυστασία των αντικειμένων. Ή διάνοια του, ή γνώμη «γνησίη», παρεπι­

δημεΐ στα φαινόμενα και αυτών τή γνώση και επιστήμη πολιορκεί. «Έν βυθώ γαρ ή αλήθεια». Στην περίφημη αυτή φράση συντέμνονται ή φαινο­

μενοκρατική ροπή του Δημοκρίτου μέ τήν ομολογία άγνοιας του «πράγματος καθ'έαυτό», του «υπερβατικού Χ» της Δημοκρίτειου Γνωσιολογίας. Και είναι πραγματικά ζωηρή ή αντίθεση ανάμεσα στην «κριτικότητα» της Γνωσιολο­

γίας τών 'Ατομικών και τή διάφανη λακωνικότητα της φυσικής των οντολο­

γίας, σύμφωνα μέ τήν οποία δύο πράγματα δέν εϊναι «νόμω» άλλα «έτεή»: τα άτομα δηλ. και το κενόν.

Για τή σημερινή όμως επιστήμη δέν αποτελεί πλέον σχήμα οξύμωρο το γεγονός ότι τα Δημοκρίτεια άτομα παρά τήν υλική και αντικειμενική τους υπόσταση χαρακτηρίζονται ώς «νοητά» και παραμένουν αόρατα ή «άδηλα» στις ανθρώπινες αισθήσεις. Ούτε και ή σημερινή Γνωσιολογία εκπλήσσεται άπό τή διαπίστωση δτι ή «επί λεπτότερον» ζητούσα «γνώμη γνησίη» δέν υπερβαίνει τα όρια της εμπειρίας, εφ' όσον άτομα και κενόν συνανήκουν στον πραγματικό χώρο της φύσεως. "Ενας σημαντικός λόγος γι' αυτό εϊναι ότι ή διδαχή της «υπερβατικής» Γνωσιολογίας του Κάντ έχει μετατραπή σέ κοινό κτήμα της φιλοσοφίας. Έτσι όπως οί μορφές της νοήσεως ή δια­

νοίας του Κάντ, δηλ. οί Κατηγορίες, δέν έχουν εφαρμογή εξω άπό τό πεδίο τής εμπειρίας, κατά τον ϊδιο τρόπο ή λογική διερεύνηση της «γνώμης γνη­

σίης» του Δημοκρίτου δέν κατευθύνεται εξω άπό τή σφαίρα τών αισθητών όντων, αλλά προς αυτά τα όντα, δέν εϊναι ύπερεμπειρική ή υπερβατική αλλά κριτική τής εμπειρίας. Κατ' άκολουθίαν, ό λεγόμενος ιδεαλισμός του Δημο­

κρίτου δέν ύπερίπταται τής εμπειρικής πραγματικότητος, ούτε τήν διαλεκτι­

κοποιεΐ, αλλά τήν περιζώνει και προσπαθεί να τής ξεσκεπάση λογικά τα «ατομικά» της θεμέλια. Ο ιδεαλισμός τοΰ Άβδηρίτου δέν εϊναι δηλ. ύπερ­

κόσμιος, αλλά εγκόσμιος, ένας ιδεαλισμός τοΰ «βάθους»: «έν βυθώ γαρ ή αλήθεια». Και θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ό Δημόκριτος δέν εϊναι μονάχα ό «πρώτος όρθολογιστής» (Nietzsche), άλλα ό πρώτος μάλλον έμ­

1. Πρβλ. τα αποσπάσματα Β 6: γιγνώσκειν τε χρή, φησίν, ανθρωπον τώδε τφ κανόνι, ότι έτεής άπήλλακται, Β 7, 10 και 117 (έτετί ουδέν ΐσμεν περί ούδενός — έν βυθω γαρ ή αλήθεια).

29

— 450 —

πειριστής και συνάμα όρθολογιστής, δηλ. ό πρώτος avant la lettre κριτικός ιδεαλιστής, ένας μακρινός πρόδρομος του Κάντ(1).

"Αν από την άλλη πλευρά, τώρα, εκείνο πού βρίσκεται στο βάθος είναι ή άποιος ύλη, ώς_ πράγμα αυτό καθ' έαυτό,(2) και το ϊδιο αυτό πράγμα απο­

τελεί το «έτεη» άλλα άδηλο στις αισθήσεις («γνώμη σκοτίη») ον πού συλ­

λαμβάνει — έστω και μή απόλυτα — ή διάνοια («γνώμη γνησίη»), τότε το άτομο, ώς σωματίδιο, δηλ. ως οντολογική ένότης και το ά­τομο, ώς αμέριστο «νοητό», δηλ. ώς οντολογική μονάς των γνωστικών δυνάμεων, συμπλησιά­

ζουν αναμεταξύ τους τόσο πολύ, ώστε, αν δεν συμπίπτουν παντελώς, τουλά­

χιστον να ίσοσταθμίζωνται. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, θα μας οδηγούσε να υποστηρίξουμε δτι άτομο (ώς αισθητό καί ύλικό)καί ά­τομο (ώς ιδεατό και νοητό) δεν αποτελούν ανομοιογενείς τρόπους υπάρξεως της ουσίας άλλα ανομοιογενείς μάλλον παραστάσεις ή φανερώματα ενός και του αύτοϋ «έτεη)) όντος, πού στην καθαυτότητά του έκφεύγει όχι μόνο των αισθήσεων άλλα και της νοητικής δυνάμεως. Ή κοινή δηλ. οντολογική τους ρίζα δεν θά έπρεπε νά άποκλεισθή. Καί το γεγονός μάλιστα ότι ό Δημόκριτος θεωρεί τή διάνοια ώς λεπτότερο όργανο ζητήσεως της οντολογικής πραγματικότητος, φανερώνει ουσιαστικά τήν ομοιογένεια πού υφίσταται μεταξύ της res cogi­

tane καί της res cogitata. Γιατί κατά τον Δημόκριτο μονάχα το όμοιον μπο­

ρεί νά γνωρίση τό όμοιο του(3). Σε αυτή τήν οντολογική ομοιογένεια στη­

ρίχθηκαν καί όλες οί προηγούμενες αναπτύξεις μας σχετικά μέ τήν διαρκή συμπλεκτικότητα καί τον βαθύ άλληλοσυσχετισμό των δύο «ιδεών γνώμης» στον Δημόκριτο, πού σέ αυτό δέν διαφέρει κατ' αρχήν άπό τον Κάντ.

Έξ άλλου, αν λάβη κανείς ύπ' όψη ότι ή ατομική φιλοσοφία δέν χωρεί πέρα άπό τήν εμπειρική πραγματικότητα των φαινομένων — έστω καί αν όμι­

λή για τό «βυθό» της —, ό Δημόκριτος τότε θά μπορούσε νά διεκδίκηση δικαιωματικά αυτό πού ό Κάντ εκφράζει τόσο λακωνικά στα Προλεγόμενα του(4): «Περιοχή μου είναι τό γόνιμο βάθος της εμπειρίας» (Mein Platz ist

1. Στην Κριτική τοϋ καθαρού λόγου ό Κάντ μνημονεύει τον Δημόκριτο μονάχα μια φορά. Αυτό γίνεται στο τέλος σχεδόν της Κριτικής (Α 855/Β 883), όπου καί ό λόγος για τό «βαθύ πηγάδι (πηγή)» (tiefem Brunnen) τοϋ Δημοκρίτου — σαφής υπαινιγμός της φράσεως του Άβδηρίτου «έν βυθφ γαρ ή αλήθεια».

2. Nietzsche's Werke, Bd. XIX, σελ. 375. Καί στην περίπτωση τοϋ Δημοκρίτου ή με­

θοδολογική καί γνωσιολογική ερμηνεία τοϋ πράγματος καθ' εαυτό δέν θά έπρεπε διόλου νά άποκλεισθή. Ό «βυθός» τοϋ Δημοκρίτειου πράγματος αύτοϋ καθ' εαυτό θά συμβόλιζε τότε τήν ατελεύτητη πορεία της επιστημονικής έρεύνης, τό ατελείωτο μεθοδικό καί γνω­

στικό της Εργο. 3. Diels­Kranz, Α 135 καί Α 165. 4. Πρβλ. Im. Kant, Prolegomena zu einer jeden kiinftigen Metaphysik, Anhang,

Probe eines Urteils κλπ. ύποσημ. (εκδ. Vorlânder, σελ. 144, ύποσημ.).

—451 —

das fruchtbare Bathos der Erfahrung»). Στο σημείο αυτό ομολογούμε ευχα­

ρίστως ότι δεν είναι μόνο ο αναπόφευκτος πειρασμός του συνειρμού πού μας οδηγεί, με αφορμή αύτη τη φράση του Κάντ, στον Δημοκρίτειο «βυθό» της αληθείας, για τον όποιο είδαμε να γίνεται λόγος καί στην Κριτική του κα­

θαρού λόγου. Πιστεύουμε, αντίθετα, ότι αυτό αποδεικνύει τον βαθύ συσχετι­

σμό^) καί μετασχηματισμό τόσο των εμπειρικών και ορθολογικών όσο και τών υλικών καί ειδολογικών στοιχείων πού εμπεριέχονται στον αρχαίο 'Ατομισμό καί τή νεώτερη κριτική φιλοσοφία. Έν τω μεταξύ στον 'Ατομι­

σμό είδαμε να ίσχύη καί τό άλλο ζεύγος τών εναντίων: επιστημονισμός καί ποιητικότης, ενώ τό τέταρτο καί τελευταίο: συντηρητισμός ­ προοδευτικότης, θα μας απασχόληση στα αμέσως επόμενα.

Πάνω στο τελευταίο αυτό ζήτημα ό Nietzsche γράφει: «ο υλισμός απο­

τελεί τό συντηρητικό στοιχείο στην επιστήμη καί τή ζωή. Ή 'Ηθική του Δημοκρίτου είναι συντηρητική»(2). Καί όμως ένας άνθρωπος της έποχής(3) μας θα περίμενε να συμβαίνη τό ακριβώς αντίθετο. Ωστόσο ό Nietzsche ερμηνεύει τον συντηρητισμό τών ύλιστών ξεκινώντας άπό τό γεγονός ότι ό «ηθικός κανών» τοΰ υλισμού γενικώτερα εϊναι να άρκήται ή ίκανοποιήται με τον παρόντα, δηλ. τον δεδομένο καί υπάρχοντα κόσμο τών φαινομένων, με τήν υλική φύση τών πραγμάτων, καί «τούτου μηδέν ετι πέρα ζητεΐν». (4)

Ή πρωτοτυπία της ερμηνείας τοΰ Nietzsche εϊναι αναμφισβήτητη. Ή

1. Ό συσχετισμός καί ή συγγένεια αύτη μεταξύ Δημοκρίτειου καί Καντιανής Γνω­

σιολογίας θα ήταν οπωσδήποτε περισσότερο εμφανείς, αν ή αρχαία φιλοσοφία είχε πρα­

γματοποιήσει— ακριβώς όπως καί ή νεώτερη μετά τον Descartes φιλοσοφία — τήν περί­

φημη «Κοπερνίκεια στροφή» άπό τά εξωτερικά φαινόμενα προς το γνωστικό Έγώ τοϋ νοοΰντος υποκειμένου. Αυτός είναι επίσης ό λόγος πού ή Γνωσιολογία τοϋ Δημοκρίτου φαίνεται να εϊναι προσαρτημένη στον «ατομικό» κόσμο τών αντικειμένων, να παίρνη δηλ. τον χαρακτήρα μιας όντικής ή εγκόσμιας θεωρίας τής γνώσεως.

2. Nietzsche's Werke, XIX, σελ. 371. Πρβλ. καί σελ. 368, δπου εξαίρεται τό μέτρο καί ό κοσμοπολίτικος τόνος τής Δημοκρίτειου 'Ηθικής.

3. Για τό χαρακτήρα τής αρχαίας ατομικής φιλοσοφίας καί τοϋ αρχαίου ύλισμοΰ σέ αντίθεση μέ τον σύγχρονο πρβλ. Άναστ. Γιανναρά, 'Αρχαίοι 'Ατομικοί φιλόσοφοι (Πανεπ. παραδόσεις), 'Αθήναι, 1976, σελ. 12­14, όπου παρατίθενται οί πολύ εύστοχες απόψεις τοϋ Werner Heisenberg καί τοΰ Ernst Bloch. Ό πρώτος δέχεται ότι ό χαρακτηρι­

σμός τής αρχαίας ατομικής φιλοσοφίας ως ύλοκρατικής είναι ιστορικά μόνο ορθός, δε­

δομένου ότι ό υλισμός κατά τον 19ο αιώνα έλαβε τήν γνωστή μονόπλευρη μορφή του (πρβλ. Εργο του Das Naturbild der heutigen Physik, Hamburg, 1958, σελ. 42). Ό δεύτερος (πρβλ. Das Marerialismusproblem, Seine Geschichte und Substanz, Frankfurt α. M., 1972, σελ. 134­36) τονίζει τον αταξικό καί άντεπαναστατικό χαρακτήρα τοϋ αρχαίου 'Ατομισμού καί τήν έλλειψη ιδεολογικής καί άντιθρησκευτικής όξύτητος πού τον δια­

κρίνει. 4. Πρβλ. Πλάτ. Τίμαιος 29 d σέ, ασφαλώς, τελείως διαφορετικό συσχετισμό («εί­

κώς μΰθος»).

— 452 —

«άθαυμαστία» (Nil admirari) τών ύλιστών απέναντι σε κάθε φυσικό και μυθικό στοιχείο οφείλεται στη λογική και επιστημονική — τήν άντιμετεμ­

πειρική και άντιμυθική εξήγηση πού δίνουν για τα φαινόμενα του κόσμου. Μή άναγνωρίζοντες άλλην πραγματικότητα άπό αυτήν πού φυσικώς υφίστα­

ται, μένουν ατάραχοι, άκατάπληκτοι και «συντηρητικά» προσηλωμένοι στον παρόντα κόσμο. Βεβαίως ώρισμένα άπό τα ηθικά άποσπάσματα(1) του Δη­

μοκρίτου συμφωνούν με αυτή τήν ερευνητική αντίληψη, τούτο όμως δε ση­

μαίνει, κατά τή γνώμη μας, ότι ό υλισμός τοΰ Δημοκρίτου στερείται προ­

οδευτικότητος και προ πάντων γνησίου ανθρωπιστικού αισθήματος. "Ισα­

ΐσα, ή προσγείωση του στον υπάρχοντα γύρω μας κόσμο τον οδηγεί σέ μια ευρύτερη και βαθύτερη καταξίωση τοΰ ανθρωπολογικού στοιχείου.

Ό ίδιος, άλλωστε, ô Nietzsche(2) υποστηρίζει πώς όλοι οι ύλιστές πι­

στεύουν ότι έχουν λύσει τό αίνιγμα τοΰ κόσμου και καταστήσει τους ανθρώ­

πους ευτυχείς. Ό Δημόκριτος ειδικά (3) έθεώρει ότι τα βάσανα και οί πόνοι της άνθρωπότητος προέρχονται άπό ενα «άνεπιστημονικό βίο» και άπό τον φόβο των θεών (συνέπεια τοΰ πρώτου). Για τον Δημόκριτο δηλ., γράφει ô Nietzsche, ό τρόπος θεωρήσεως της επιστημονικής δραστηριότητος και ζωής περιέχει μια ηθική αξία, αποκτά ενα χαρακτήρα ηθικό, άφοΰ και ό ίδιος είναι πεπεισμένος ότι με τήν εισβολή της επιστήμης στή ζωή τών ανθρώπων θα έξασφαλισθή ή ευδαιμονία του (ό σωκρατικός τρόπον τινά optimismus του Δημοκρίτου). Με τήν πράξη του αυτή ό Δημόκριτος γίνεται «ό πατέρας όλων τών διαφωτιστικών και ορθολογιστικών τάσεων», — θα προσθέταμε: και όλων τών προοδευτικών — της άνθρωπότητος(4). Στο σημείο μάλιστα αυτό ό Nietzsche συγκρίνει τον Δημόκριτο με τον Auguste Comte, ô θετικι­

σμός τοΰ οποίου εγκαινιάζει μια ευρύτερη «religion de l'humanité» στα πλαίσια τής οποίας εντάσσονται τόσο τό στοιχείο τής «τάξεως», όσο και τό στοιχείο τής «προόδου»(5).

1. Diels­Kranz, Β 3, 191 κ.ά. Ό Nietzsche επίσης είναι ό πρώτος, άπ' ό,τι γνωρί­

ζουμε, πού υποστηρίζει ότι το «κλειδί» της Φυσικής τοϋ Δημοκρίτου βρίσκεται στα ηθι­

κά αποσπάσματα (πρβλ. XIX, σελ. 372). 2. Ένθ' άνωτ., Band XIX, σελ. 377. 3. Ένθ' άνωτ., σελ. 374. 4. Ένθ' άνωτ., σελ. 327. 5. Πρβλ. το περίφημο Motto τοϋ θετικισμού του Comte, «Savoir pour prévoir pré­

voir pour prévenir», το όποιο κυριαρχεί κατά τή τρίτη περίοδο τής άνθρωπότητος, τήν ονομαζόμενη άπό τον Comte» «θετική». Προηγούνται ή «θεολογική» και «μεταφυσική». Κατά τήν τρίτη αυτή περίοδο τών επιστημών ό άνθρωπος στρέφεται προς τήν πραγματι­

κότητα: «Στόχος κάθε επιστήμης είναι ή γνώση τών νόμων πού κανονίζουν τα φαινόμενα». Τότε εφαρμόζεται ή «φόρμουλα» : «έρευναν τήν πραγματικότητα μέ σκοπό τήν πρόβλεψη αύτοϋ πού θα συμβή στο μέλλον» (πρβλ. Nietzsche, XIX, σελ. 374, υποσημείωση).

— 453 —

"Αν, εν τω μεταξύ, σε όλα αυτά προστεθή ή μεγάλη ιδέα του Δημοκρίτου για τον άνθρωπο^1) δπως αύτη διαλάμπει μέσα άπο τά αποσπάσματα Β 34, 41, 179, 247, 261 κ. ά., καθώς και τό περίφημο απόσπασμα τής Δημοκρα­

τίας^) — ή έπικαιρότης τοϋ οποίου κείται πέρα άπο κάθε αμφιβολία —, τότε στο πρόσωπο τοϋ Δημοκρίτου έχουμε χρέος να ατενίζουμε ενα πρα­

γματικά εξαίσιο ανθρωπιστικό ήθος(3) ενός μετριόφρονος έπιστήμονος και φιλοσόφου, και ακόμα: μια φιλελεύθερη και γνήσια δημοκρατική προ­

σωπικότητα πρώτης τάξεως. Και αυτή χωρίς άλλο τήν πολυσχιδή επιστη­

μονική δραστηριότητα — πού έπιμαρτυρεΐται συχνά καί από τον Σταγι­

ρίτη(4) —, τον ατομικό φιλελευθερισμό καί τό έμμετρο κάλλος — τον «μι­

κρόν κόσμον» — τοϋ ελεύθερα πεπαιδευμένου άνθρωπου θα εΐχε στο νοΰ του ό Nietzsche, όταν έχαρακτήριζε τον λίαν προσφιλή του φιλόσοφο ως «τον κατ' εξοχήν ελεύθερο άνθρωπο»,(5) ως τον «Humboldt τοϋ αρχαίου κόσμου»(6).

Άλλα ιδού πού καί ένας σύγχρονος μας έπιστημολόγος καί φιλόσοφος, ό διάσημος Karl Popper(7), τοποθετεί τον Δημόκριτο στην τάξη των ανδρών εκείνων πού κατά τον 5ο π. Χ. αιώνα αγωνίστηκαν στην Ελλάδα για τά ιδανικά τής «ανοιχτής», όπως τήν ονομάζει, «κοινωνίας». Ό Δημόκριτος, κατά τον Popper, ανήκει στους διαπρεπείς εκπροσώπους τής καλούμενης άπό αυτόν «μεγάλης γενεάς», ή οποία απετέλεσε μια επαναστατική καμπή στην ιστορία τής άνθρωπότητος(8). Σ' αυτήν επίσης ανήκει ό επιφανέστερος πολιτικός τής 'Αρχαιότητος Περικλής — ό διατυπωτής τής αρχής τής ΐσό­

τητος μπροστά στο νόμο καί θεμελιωτής τής πολιτικής άτομοκρατίας (Indi­

.1. Πρβλ. κυρίως Β 34. Ό άνθρωπος για τον Δημόκριτο είναι 'ένας «μικρός κόσμος»' 2. Β 251 : «Ή έν δημοκρατίη πενίη τής παρά τοις δυνάστησι καλεσμένης ευδαιμο­

νίης, τοσοΟτόν έστι αίρετωτέρη, όκόσον έλευθερίη δουλείης. 3. Πρβλ. τον θαυμασμό τοϋ Nietzsche για τον άνθρωπο καί φιλόσοφο Δημόκριτο :

«Demokrit eine schône griechische Natur, wie eine Statue scheinbar kalt, doch voli verborgener Wârme». Τή φράση αύτη μεταφρασμένη αναφέραμε στην αρχή.

4. Άριστ. περί γενέσεως καί φθοράς Α 4. 315a 34 ­ 35 : "Όλως δέ παρά τα έπιπολής περί ουδενός ουδείς έπέστησεν εξω Δημοκρίτου. Ούτος δ' εοικε μέν περί απάντων φρον­

τίσαι. . . 5. R. Oehler, ενθ' άνωτ., σελ. 105. 6. Nietzsche, XIX, σελ. 373. 7. Πρβλ. Κ. ­ R. Popper, Die offene Gesellschaft und ihre Feinde, 'é\Q' άνωτ., σελ.

248 ­ 249. 8. Ένθ' άνωτ., σελ. 248 κ.έξ. Πρβλ. επίσης σελ. 233, 236, 246 ­ 247. Στή «μεγάλη

γενεά» ανήκουν επίσης μεγάλοι συντηρητικοί άνδρες όπως ό Θουκυδίδης, ό Σοφοκλής, ό 'Αριστοφάνης, καθώς καί οί μεγάλοι «δημοκράτες», Ηρόδοτος, Ευριπίδης, Πρωταγόρας, Γοργίας κλπ. Ό Πλάτων, κατά τον Popper, ζή μετά τήν κατάρρευση τής γενεάς αυτής περί τό τέλος τοϋ πελοποννησιακοΰ πολέμου καί μολαταύτα μένει προσκολλημένος στο πνβδ­

μα τής «κλειστής κοινωνίας».

— 454 —

vidualismus) —, καί, προπάντων, ό Σωκράτης, πού είναι και ένας άπο τους άρχηγέτες του πνεύματος της «ανοιχτής κοινωνίας». Καί κλειστή κοινωνία — πού ονομάζεται επίσης καί «μαγική», «πατρία» καί «ολιστική» — είναι κατά τον Popper εκείνη στην οποία οί παλαιοί θεσμοί καί τα πατροπαράδοτα ήθη, ή «πάτριος πολιτεία» («Vaterstaat») γίνονται ανεπιφύλακτα χωρίς καμ­

μιά κρίση ή αντίρρηση δεκτά σαν μαγικά tabu, ή αξία των οποίων έχει καθιε­

ρωθή άπο το πανάρχαιο πατρογονικό τους κύρος. Στην «κλειστή» αυτή κοινωνία κάθε προοδευτική κίνηση αναχαιτίζεται, άφοϋ τα πάτρια ήθη υφίστανται «φύσει» καί δεν συμπαρασύρονται στον ίστορικιστικό ρυθμό τοϋ εκφυλισμού καί της «νόμω» μεταπτώσεως των ανθρωπίνων θεσμών. Στην «ανοιχτή», αντίθετα, «κοινωνία» τα αυτόνομα άτομα τίθενται in persona ενώπιον τών ιστορικών ευθυνών τους καί από τις αποφάσεις τους εξαρτάται ή επιβίωση τοϋ ανθρωπισμού. Ή ανθρωπιστική πίστη στο λόγο, στην ελευ­

θερία καί τήν αδελφοσύνη τών ανθρώπων αποτελούν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κοινωνίας αυτής. Οί εκπρόσωποι της, καί ανάμεσα σ° αυτούς καί ό Δημόκριτος, ξεκίνησαν τή μεγάλη εκείνη ελληνική επανάσταση — πού κατά τον Popper βρίσκεται στο αρχικό της στάδιο ακόμα —, ή οποία οδηγεί στή μετάβαση άπο τήν «κλειστή» στην «ανοιχτή» κοινωνία.

Συμπέρασμα λοιπόν: ό «δημοκρατικός χαρακτήρ»(1) καί ή «δημοκρατική πνοή»(2) της φιλοσοφίας του Δημοκρίτου δεν επιδέχονται καμμιά απολύτως αμφισβήτηση· καί τοϋτο ισχύει καί στην περίπτωση ακόμα πού ό ενδιαφέρων άλλα ιδιότυπος «συντηρητισμός» της 'Ηθικής τοϋ Δημοκρίτου, για τον όποιο μας ομιλεί ό Nietzsche, — εμείς θα χρησιμοποιούσαμε τον άριστοτε­

λίζοντα όρο «μετριοπάθεια», χωρίς ουσιαστικά να άπομακρυνώμεθα άπο το πνεΰμα του Nietzsche — δεν θα απέβαινε αντικείμενο οιασδήποτε φιλο­

σοφικής παρερμηνείας ή θα ήγνοεΐτο όλοκληρωτικώς. Κατακλείοντας τή μελέτη αυτή οφείλουμε ϊσως ακόμη μια απάντηση

σε εκείνους πού ενδεχομένως θα μας καταλογίσουν έναν ανεπίτρεπτο «ήρα­

κλειτισμό» στην ερμηνεία καί τον χαρακτηρισμό της Δημοκρίτειου φιλοσο­

φίας. Έδώ ακριβώς θα ήθέλαμε να επικαλεσθούμε τή μαρτυρία τοϋ μεγάλου Γερμανοϋ Ίστορικοΰ της φιλοσοφίας Eduard Zeller.(3) "Οσο δηλ. καί αν μας είναι άγνωστη ή ιστορία τών σχέσεων καί της επιδράσεως τοϋ Ηρα­

κλείτου πάνω στον Δημόκριτο,(4) τό γεγονός ότι πολλές άπο τις αντιλήψεις

1. Nietzsche, XIX, σελ. 378. 2. Ένθ' άνωτ., σελ. 370. 3. Πρβλ. E. Zeller, ενθ'άνωτ., σελ. 1177­79. 4. Ή ίδια άβεβαιότης επικρατεί στην έρευνα καί ώς προς τις σχέσεις Παρμενίδου­

Ήρακλείτου.

—455—

των δύο ανδρών συγγενεύουν σέ ικανό βαθμό αναμεταξύ τους, αποδεικνύει όχι μόνο τήν de facto, άλλα και τήν ανομολόγητη ϊσως οφειλή του Άβδηρί­

του στον Έφέσιο. Και στην τέχνη της φιλοσοφικής ερμηνευτικής θα έπρεπε ϊσως περισσότερο άπό τήν ώμολογημένη προσφορά ενός διανοητού προς ενα προκάτοχο του να λογαριάζεται και εκείνη πού φανερά δεν ομολογεί­

ται.(Χ) "Ας παραδεχθούμε όμως ότι το επιχείρημα αυτό δέν είναι οΰτε αυτο­

νόητο, ούτε καν πειστικό. Ποιος, ωστόσο, θα μπορούσε νά άρνηθή πραγμα­

τικά τον γνωσιολογικό δυϊσμό του Δημοκρίτου πού ή βαθειά του συγγένεια προς τήν κριτική Γνωσιολογία τοϋ θεμελιωτοΟ τής «υπερβατικής» φιλοσο­

φίας Κάντ δέν αμφισβητείται άπό επιστήμονες τής φιλοσοφικής αξίας και τοϋ ειδικού βάρους ενός Natorp;(2) Και δπως ό φιλοσοφικός Κριτικισμός τοϋ Κάντ εγκαινιάζει έναν «μέσο δρόμο»(3) κινούμενος, ώς γνωστόν, μεταξύ σκε­

πτικισμού και δογματικής φιλοσοφίας, έτσι και ή ατομική θεωρία φαίνεται νά πορεύεται ανάμεσα στον έλεατισμό και τήν ηρακλείτεια φιλοσοφία. Ό λόγος του Nietzsche είναι και σέ τοϋτο επίσης τό σημείο ισχυρός: «ό Δη­

μόκριτος δέν είναι δημιουργός ιδεών, αλλά συστηματικός ενοποιός νέων ιδεών».(4) Δεδομένα ήσαν στον 'Αβδηρίτη και τό απόλυτο «πείρατος εν δεσμοισιν» Παρμενίδειο «έόν» και ή ηρακλείτεια κίνηση — ό Δημόκριτος όμως γίνεται ό δημιουργός τής ατομικής διδασκαλίας, όπου τα ελεατικά όντα πολλαπλασιάζονται και ουσιοΰνται, ενώ, παραλλήλως, σέ αυτά (άτο­

μα­ôv) και στην κίνηση (κενόν­μή δν) συμπαρέχονται τα πρωτεΐα(5).

1. Μήπως και ό Πλάτων στον Τίμαιο δέν τηρεί αινιγματική σιωπή απέναντι στο έργο τοΰ Δημοκρίτου;

2. Πρβλ. 'Ιωάννου Θεοδωρακοπούλου, Προλεγόμενα εις τό έργον τοϋ Paul Natorp (ώς πρόλογος στη μετάφραση τοΰ έργου τοϋ P. Natorp άπό τον Μιχ. Τσαμαδό : Ή περί των Ιδεών θεωρία τοΰ Πλάτωνος [γερμανικά: Platons Ideenlehre]), 'Αθήναι, 1929, σελ. XII.

3. Πρβλ. Kant, Prolegomena κλπ., ένθ' άνωτ., § 58 (σελ. 127). 4. Nietzsche, XIX, ενθ' άνωτ., σελ. 369. 5. Πρβλ. και Bailey, ενθ' άνωτ., σελ. 214.

ΚΟΤΛΑ ΞΗΡΑΔΑΚΗ

"Ερευνα ο ε Ιδιωτικά αρχεία

ΑΠΟ ΤΟΤΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΤΗΣ ΛΗΣΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΑΦΟΡΙΣΜΟΣ "Η ΦΡΙΚΤΟΝ ΕΠΙΤΙΜΙΟΝ

Ή ληστοκρατία έχει τις ρίζες της στην εγκατάλειψη ή και τον διωγμό ακόμα των αγωνιστών του '21 , πού παρατηρήθηκε στην Ελλάδα μετά τήν απελευθέρωση. Μετά τη λήξη του αγώνα της ανεξαρτησίας, τα πειναλέα και ρακένδυτα στίφη τών αγωνιστών, αντί να τύχουν της συμπαράστασης του κρά­

τους με μια γενναία διανομή της εθνικής γης, αποστρατεύτηκαν κι εγκαταλεί­

φτηκαν στην τύχη τους. «"Οταν πήγαινε κανένας αγωνιστής στον αδελφό του κυβερνήτη τον Βυάρο, γράφει ό Μακρυγιάννης στ' απομνημονεύματα του, για να του ζητήσει μια δουλειά ή κάποιο βοήθημα, ό Βυάρος του απαντούσε: σΰρτε να διακονέψετε». Κι άλλοι πήγαιναν καί διακόνευαν κι άλλοι έπαιρναν τα βουνά, άποζώντες άπ' τήν κλοπή ή τή ληστεία.

Ή εγκατάλειψη λοιπόν τών άγνωνιστών ήταν ό πρώτος λόγος. Συνηγο­

ρούσαν ή εξαθλίωση τών αγροτικών πληθυσμών και ή αδυναμία προσαρμογής <Ττίς συνθήκες της έννομης τάξης. "Ολα αυτά ώδήγησαν πάρα πολλούς στα βουνά καί ιδιαίτερα αυτούς πού προέρχονταν άπο περιοχές πού δεν είχαν περι­

ληφθή στα δρια του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Οι ληστές ενισχύονταν εσωτερικά άπο τους πολιτευτές για κομματικούς

λόγους καί εξωτερικά άπο τους Τούρκους προς τον σκοπό να δυσφημίσουν τή χώρα μας στην Ευρώπη. "Ετσι μετά τήν απελευθέρωση καί για πολλές δεκαε­

τίες, ή Ελλάδα έ'δινε τήν εικόνα μιας ληστοκρατούμενης χώρας (δρα καί τον «Βασιλέα τών ορέων», το πασίγνωστο καί δηκτικώτατο εκείνο μυθιστόρημα του Έντμοντ Άμπου, με το όποιο διασκέδασε, γύρω στα 1875, ολόκληρη ή Ευρώπη σε βάρος μας).

Οι αρχές βρίσκονταν σε αδυναμία ν' αντιμετωπίσουν τή ληστοκρατία πού είχε αποβεί πραγματική μάστιγα για τον τόπο μας.

Κοντολογής δρούσαν ανενόχλητοι κι οι ζωοκλέφτες — οι άλογοκλέφτες,

— 457 —

πού έβαφαν τ' άλογα για να τα κάνουν αγνώριστα και τα πουλούσαν στα παζά­

ρια, οι κατσικοκλέφτες κι οι κλεφτοκοτάδες, δπως τους αποκαλούσε δ λαός κι ήταν κι αυτοί τόσοι πολλοί, πού ή αστυνομία αδυνατούσε να τους πατάξει.

Στην αντιμετώπιση της ληστείας καί ιδιαίτερα της κλοπής ήρθε ή εκκλη­

σία να παίξει κάποιο ρόλο. "Οταν ένας έπεφτε θύμα κλοπής ή ληστείας, κατέ­

φευγε στον δεσπότη για να αφορίσει τον δράστη. Ό αφορισμός συνοδεύονταν με μια μακάβρια ιεροτελεστία. Αυτόπτης μάρτυς κάποτε, μου διηγήθηκε δτι όταν επρόκειτο να γίνει αφορισμός κρεμούσαν στην πόρτα τής εκκλησίας του χωρίου μαύρη κουρτίνα, όπως κρεμούσαν παλιά στίς πόρτες των σπιτιών καί των εκκλησιών όταν πέθαινε κάποιος. Ή καμπάνα χτυπούσε πένθιμα κι ό κόσμος προσέρχονταν υποχρεωτικά στην εκκλησία. Γονάτιζαν δλοι, έσκυβαν το κεφάλι κι ό παπάς διάβαζε τον αφορισμό: Κατηραμένος καί άφωρισμένος καί ασυγχώρητος καί μετά θάνατον άλυτος καί τυμπανιαϊος να μείνη οποίος έκλεψε ή δποιος ξέρει καί δεν μαρτυράει...

Το εκκλησίασμα εν χορω σε κάθε κατάρα έπανελάμβανε ρυθμικά: αμήν, αμήν, αμήν !

Ό αφορισμός είχε άντίχτυπο καί στο κοινό το θρησκευόμενο καί στους δράστες, οι όποιοι μπορεί να ήταν ληστές ή κλέφτες, άλλα δεν ήταν άθεοι. "Ας μη ξεχνάμε δτι οι ληστές πολλές φορές βοηθούσαν φτωχές οικογένειες ή πάν­

τρευαν φτωχά κορίτσια για να συχωρεθούν οι αμαρτίες τους. "Ενας αφορισμός ανά κληρονομήσει τη λέπρα τοΰ Γιεζή καί τήν αγχόνη τοΰ Ιούδα» οπωσδήποτε προκαλούσε δέος ή αποτροπιασμό. "Ετσι συχνά παρατηριόταν να παρουσιάζε­

ται ό κλέφτης μέ τα κλοπιμαία καί να ζητεί άπ' τον παπά συγχώρηση, ή ακόμα κατά τήν διάρκεια τοΰ αφορισμού να σηκώνεται κάποιος άπ' το εκκλησίασμα — ή μάνα π. χ. τοΰ κλέφτη — καί να φωνάζει: Για τ δνομα τοΰ θεού σταματή­

στε, το παιδί μου θα σας έπιστρέψη δ,τι έκλεψε. "Ενα δείγμα αφορισμού είναι καί το πάρα κάτω κείμενο, πού μοΰ το πα­

ραχώρησε ό κ. Παύλος Ντάλλας δικηγόρος, γιος παπά:

ΦΡΙΚΤΟΝ ΕΠΙΤΙΜΙΟΝ*

Ό 'Επίσκοπος Ναυπακτίας καί Ευρυτανίας.

Ευλαβέστατοι ιερείς καί λοιποί άπαντες ευλογημένοι χριστιανοί τής κω­

μοπόλεως Κερασόβου, χάρις εΐ'η ύμΐν άπασα καί ειρήνη παρά θεού Κυρίου παντοκράτορος, παρ' ημών δέ ευχή, ευλογία καί συγχώρησις. Ό Κύριος Δη­

μήτριος Μάκας ανέφερε προς ημάς δεινοπαθώς δτι άνθρο^ποι τινές κλέπται, άρπαγες, άδικοι καί κακούργοι, έκλεψαν τα έξης πράγματα του: Τοΰ έκλεψαν

* 'Ορθογραφημένο.

— 458 —

3 προβατίνες, καί εν κουδούνιον, 3 βιτούλια, 2 γίδες, 1 δαμάλα άπο θέσιν Γριάλ­

τικα (;), μία προβατίνα, 14 αίγας και όποιος έκλεψεν άπο το σπίτι του διάφορα πράγματα: 4 γίδας, άπο τα γίδια του μία βούρτσα και δτι άλλο του έκλεψαν. Και επειδή κατέβαλε πάσαν προσπάθειαν προς άνακάλυψιν της αληθείας του τε κλέπτου και των κλαπέντων πραγμάτων, ουδόλως ήδυνήθη να ανακάλυψη τους κλέπτας, έζήτησε προς άνακάλυψιν της αληθείας το έκκλησιαστικον φρικτον έπιτίμιον, κατά των αυτουργών και κατά των γνωριζόντων και μη μαρτυ­

ρούντων αυτούς. Και δη γράφοντες άποφαινόμεθα δτι όσοι των χριστιανών έκλεψαν τα άνω αναφερόμενα, δεν φοβηθώσι τον Θεον καί δεν διανοηθώσι την αίώνιον κόλασιν, ώστε να έπιστρέψωσι τα κλαπέντα, άλλ' έμμένωσιν εις την σατανικήν των διάθεσιν, οι δε γνωρίζοντες τους κλέπτας δεν μαρτυρήσωσι αυτούς, πάντες ούτοι νά είναι αφορισμένοι, κατηραμένοι ασυγχώρητοι καί μετά θάνατον άλυτοι καί τυμπανιαΐοι, αϊ πέτραι καί ό σιδερός λυθήσονται αυτοί δε μηδόλως. Στένοντες καί τρέμοντες επί της γης ως ό Κάιν, νά κληρο­

νομήσωσι την λέπραν τοΰ Γιεζή καί την άγχόνην του προδότου 'Ιούδα, νά σχι­

σθή ή γη καί νά καταπιή αυτούς ώς τον Δαθάν καί Άβειρών, ή οργή τοΰ θεοΰ νά κατέλθη εις τάς κεφάλας αυτών καί προκοπήν νά μή ί'δουν εις δτι εργά­

ζονται, νά έχουν δε καί τάς κατάρας πάντων τών πατέρων καί αγίων της εκ­

κλησίας έ'ως ού μετανοήσωσιν, έξομολογηθώσι καί έπιστρέψωσι τα κλαπέντα καί τότε λάβωσι παρά της εκκλησίας τήν συγχώρησιν.

Εξεδόθη εν Κερασόβω τη 15 'Ιουνίου 1886

Τ.Σ. Ό Ναυπακτίας καί Ευρυτανίας Δαυίδ.

Φ Ρ Ι Κ Τ Ο Ν Ε Π Ι Τ Ι Μ Ι Ο Ν *

Ό 'Επίσκοπος Ναυπακτίας καί Ευρυτανίας.

Ευλαβέστατοι 'Ιερείς καί λυποί άπαντες εύλογιμένοι Χριστιανοί της κομοπόλεως Κερασόβου χάρις ειη ύμΐν άπασα καί ειρήνη παρά Θεοΰ Κυρίου παντοκράτορος παρ' ημών δε ευχή ευλογία καί συγχώρησις ό Κύριος Δημή­

τριος Μάκας ανέφερε προς υμάς δινοπαθώς δτι άνθροποι τινές κλέπται άρπα­

γες, άδικοι καί κακούργοι έκλεψαν τα έξης πράγματα του. τοΰ έκλεψαν 3 προβατίνες καί έν κουδούνιον, 3 βιτούλια, 2 γίδες, 1 δαμάλα άπο θέσιν γριάλ τικά(;) μια προβατίνα 14 αίγας καί δπιος έκλεψεν άπο το σπίτι του διάφορα πράγματα , '4 γίδας άπο τα γίδια του μία βούρτσα καί δτι άλλο τοΰ έκλεψαν. Καί επειδή κατέβαλε πάσαν προσπάθιαν προς άνακάλυψιν τοΰ τε κλέπτου καί τών κλαπέντων πραγμάτων του, ουδόλως ήδηνίθη νά ανακάλυψη τους

* Μέ τήν ορθογραφία του κειμένου.

— 459 —

κλέπτας έζήτισε προς άνακάλυψην της αληθείας το εκκλησιαστικό ν φρικτον έπιτίμιον, κατά των αυτουργών και κατά των γνωριζόντων και μή μαρτυρούν­

των αυτούς. Και δη γράφοντες άποφαινόμεθα ότι οσι των χριστιανών έκλεψαν τα άνω αναφερόμενα δεν φοβιθώσιν τον Θεον και δεν διανοηθώσι την αίώνιον κόλασιν ώστε να έπιστρέψωσι τα κλαπέντα άλλ' έμμένοσιν εις την σατανι­

κήν των διάθεσιν ο'ι δε γνωρίζοντες τους κλέπτας δεν τους μαρτυρίσωσιν αυτούς, Πάντες ούτοι να είναι αφορισμένοι, κατηραμένοι άσυγχώριτοι και μετά θάνατον άλυτοι και τυμπανιαΐοι, αί πέτραι και ό σιδερός λιθήσονται αυτοί δε μηδαμώς. Στένοντες και τρέμοντες επί της γης ως ό Κάιν να κληρο­

νομήσουν την λέπραν του Γιεζή και την άγχώνην του προδότου 'Ιούδα, να σχη­

σθή ή γη και να καταπιή αυτούς ως τών Δαθαν και Άβηρων, ή οργή του Θεοΰ να κατέλθη εις τάς κεφάλας αυτών και προκοπήν να μή ιδούν εις δτι εργάζον­

ται, να έχουν δε και τάς κατάρας πάντων τών πατέρων και αγίων της εκκλη­

σίας εως ού μετανοήσωσιν, έξομολογηθώσι και έπιτρέψωσι τα κλαπέντα και τότε λάβωσι παστά της εκκλησίας τήν συγχώρησην.

Εξεδόθη εν Κερασοβω τη 15 'Ιουνίου 1886

Τ.Σ. Ό Ναυπακτίας και Ευρυτανίας Δαυίδ

ΑΝΝΑ ΚΕΛΕΣΙΔΟΥ ­ ΓΑΛΑΝΟΥ δ. φ.

ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΣΤΑ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑχ

Α. ΓΕΝΙΚΑ: ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ

Ή φύση μιας επιστήμης, όπως είναι γνωστό, περιγράφεται μέσω του αντικειμένου της γνώσης της. Ό ερευνητής πού έρευνα" φιλοσοφικούς όρους δεν ενεργεί όπως ô επιστήμονας πού εξετάζει γεγονότα : ή διάκριση αφορά ακριβώς τή μέθοδο πρόβασης για τήν κατανόηση εννοιών και πρα­

γμάτων10 . Ή διερεύνηση μιας έννοιας δεν είναι ό,τι ή εξήγηση2 ενός γεγονότος :

δεν είναι δηλαδή απαλλαγή άπό τις φαινομενικές επικαλύψεις του γεγονό­

τος μέ τήν υπαγωγή του σέ αίτια, τήν αναζήτηση τών νόμων πού το διέπουν, τή χρήση υποθέσεων πού υπόκεινται σ' εμπειρικό έλεγχο και τήν αξιο­

λόγηση του γεγονότος στή συνάφεια του μέ άλλα. Σ' αυτή τή συστηματο­

ποίηση, πού χαρακτηρίζει τον επιστημονικό τρόπο του σκέπτεσθαι, αντιδια­

στέλλεται, προκειμένου για φιλοσοφικούς όρους, ή λογική ανασύσταση τους, δηλαδή ή διερεύνηση και αποσαφήνιση τους : ή πρώτη έχει ενα τε­

χνικό μέρος ταξινόμησης πού άφορα τή λεκτική συχνότητα, πολυτυπία και χρονική ακολουθία τών όρων ή δεύτερη δίνει, για όρους πού σημειώ­

νουν συχνή παρουσία σέ μια ορισμένη περίοδο ή σ' ενα συγγραφέα, συνο­

πτικές μελέτες. Στο σημείο αυτό είναι ανάγκη να υπενθυμίσουμε, ότι υπάρχει σέ κάθε

μέθοδο, πού χρησιμοποιείται σέ μια ερευνητική επιχείρηση, ενα προμε­

1. 'Ανακοίνωση (στή σειρά τών 'Ανακοινώσεων τοϋ Συλλόγου Έπιστ. Προσωπικού τής 'Ακαδημίας Αθηνών), 'Εθνικό Ίδρυμα 'Ερευνών, 30 Νοεμβρίου 1979.

Ια. Πβ. τή διάκριση σέ meaning analysis/empirical analysis, Hempel, Fundamental of concept formation in empirical science, 1952. 'Εδώ δμως πρόκειται για τήν έννοια του όρισμοϋ όχι της εξήγησης.

2. Παραπέμπω, για τις σημασιολογικές αποχρώσεις, στή μελέτη του François Tcurnier, L'explication d'un concept, Philosophiques, Avril 1979, 65 κμ.

— 461 —

θοδικο στοιχείο, πού άφορα την ϊδια ώς υπάρχουσα ανάμεσα σ' άλλες. "Αν π.χ. σκεφτώ να ερευνήσω μια έννοια μέ αφετηρία το χρόνο, ή μέθοδος μου προϋποθέτει αναγνώριση της έννοιας του χρόνου ώς δυνατής ερευνητικής όδοϋ. Το ίδιο προμεθοδικό εϊναι για τα γεγονότα ή έννοια του νόμου. Μέ τήν αναφορά σ'ενα αφετηριακό σημείο — τό όθεν γιγνώσκεται κάτι, σύμ­

φωνα μέ τον Αριστοτέλη (Μτφ Δ I 1013a 19) — αποφεύγεται ή αμφιλο­

γία. Στην περίπτωση πού τό αντικείμενο είναι σύνθετο (γιά παράδειγμα «ή ζούγκλα των πόλεων», αντίστοιχο του πλατωνικού (Πολιτεία 372e κμ.) «φλεγμαίνουσα πόλις») γεγονός δηλαδή και έννοιες, οί έννοιες λειτουρ­

γούν ώς τό αφετηριακό, εφόσον υπάρχει άναμφίλεκτη ή γνώση του περιε­

χομένου τους. Γνωρίζουμε βέβαια — άπό τον Πλάτωνα, κιόλας —­ ότι ή συμφωνία πού υπάρχει στις ειδικές επιστήμες γιά τις προϋποθέσεις (ή ύπο­

θετικοσυμπερασματική μέθοδος συνίσταται στην εμπειρική επαλήθευση των λογικών συνεπειών τών υποθέσεων) δεν ισχύει αξιωματικά γιά τή Φιλοσοφία. Ή Φιλοσοφία — έτσι ερχόμαστε σέ αντίθεση μ' ενα σύγχρονο ρεύμα, Carnap κλπ., πού συστέλλει τή φιλοσοφική λειτουργία — δέν έχει μόνη αρετή τήν κανονοποιητική ικανότητα του σκεπτόμενου άνθρωπου. 'Ακόμη περισσότερο δέν τήν είχε στην προσωκρατική περίοδο. Γι' αυτό π.χ. τό να δούμε τό έόν του αποσπάσματος 8 του Παρμενίδη ώς τό λογικό υποκείμενο (μέ συνώνυμα : ό κόσμος, τό πάν), του οποίου οί απαγωγές του 8 σημαίνουν απόδοση τών τυπικών ιδιοτήτων, είναι αναχρονισμός1. Τό αξίωμα όμως γιά τήν ύπαρξη και τον καθορισμό κάθε φορά ενός αφε­

τηριακού ισχύει άπό τή σκοπιά της μεθοδικής δεοντολογίας, ώς αναγκαία εκλογή κριτηρίων. 'Ακόμη υπάρχει και τούτο : στή φιλοσοφική έρευνα κάτι πού μπορεί να ισχύει σέ μια έρευνα μέ αντικείμενο μονοσήμαντη έν­

νοια και να δώσει ενα σχήμα γιά τή διερεύνηση μονοσήμαντων όρων δέν ισχύει γι' αυτούς πού περικλείνουν μια πολυσημία.

"Αλλο χαρακτηριστικό, προκειμένου γιά φιλοσοφικούς όρους, είναι ότι κάθε έννοια είναι πάντα σέ συνάρτηση μέ τήν εκάστοτε θεωρία — κο­

σμοαντίληψη, άνθρωποαντίληψη — ή τις ιδιαίτερες συλλήψεις (π.χ. θεώ­

ρηση της τέχνης). Έξ άλλου ή ερμηνευτική προσπάθεια δέν είναι μόνο μεθοδική, δηλαδή

αντιμετώπιση της σημαντικής πολυειδίας ενός όρου, ξεκαθάρισμα άπό τήν αμφισημία ή ένταξη στή φιλοσοφική γλώσσα, τή διαφορετική άπό τήν κα­

θημερινή, αλλά — έξ αιτίας της έτερογένειας τών λημμάτων του ίδιου όρου — είναι και καταγραφή της κίνησης του όρου στο σημαντικό πεδίο μέ­

1. Βλ. Mourelatos, The Route of Parmenides XIX (γιά τή μελέτη τοϋ G. Ε. Owen, Eleatic Questions, Class. Quat. 10 (1966) 84­ 102.

— 462 —

σα στο χρόνο της λεκτικής παρουσίας του, και μελέτη της τύχης του, δη­

λαδή των παραλλαγών και της ύπερφαλάγγισής του άπα άλλους όρους. Προκειμένου για όρους πολύ συχνούς, όπως είναι το Είναι και το Γί­

γνεσθαι, ή καθοριστική σκοπιμότητα δέν είναι αποκλειστικά ούσιολογική, ενδέχεται να είναι και μεθοδολογική : ό χρόνος π.χ. παρουσίας επιτρέπει στον ερευνητή να δώσει τακτική εικόνα τών σημασιών τοϋ όρου, σε μια έ­

ρευνα όπου είναι δυνατή καί ενδιαφέρουσα και ή αξιολογική ταξινομία. Ή πρόταξη τοϋ Γίγνεσθαι είναι μια τέτοια επιλογή, άφοϋ το Είναι άπαντα πρώτα στον 'Αναξίμανδρο (ή οντολογική παρουσία του δέν έχει λεκτική εκπροσώπηση πρίν άπό τον Παρμενίδη). Και πάλι εδώ έχουμε να παρατη­

τήσουμε ότι ό όρος Γίγνεσθαι υπάρχει στο άναξιμάνδρειο χωρίο μαζί με τον όρο τα όντα, ενώ ή ουσιαστική ύπαρξη τοϋ όρου Είναι τίθεται με τήν ίδια τήν ύπαρξη της έννοιας τοϋ 'Απείρου ώς άναρχου οντολογικού υπόβαθρου, δηλαδή αρχής καί κατάληξης όλων, κι αυτό θα επέτρεπε άλλη προήγηση.

Πολύχρονη συνάφεια μέ τήν προσωκρατική φιλοσοφία βεβαιώνει ότι στους Παλαιούς αυτούς ανήκει ή βασιλεία τοϋ παιγνιδιού της γνώσης. Ή ιστορία τών ιδεών τους δέν είναι παρά ή ιστορία τοϋ φιλοκίνδυνου καί ελεύθερου από κατηγορικά σχήματα Έγώ πού έρευνα σ' όλες τις κατευθύν­

σεις : σκάβει «γήν πολλήν» για να βγάλει γνωστικό χρυσάφι καί χρειά­

ζεται καί στοχαστική δεινότητα άλλα καί καλλιτεχνική διαίσθηση καί τελικά περίσκεψη πολλή ή μελέτη τοϋ χρυσαφιοΰ αύτοΰ, ή αυταπάρνηση πού ισοδυναμεί μέ προαναγνώριση τοϋ ενδεχόμενου επανεξέτασης κάθε μεθοδολογικής επιλογής.

Β. Η ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟ­

ΒΛΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΟΡΩΝ ΕΙΝΑΙ ­ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ ΣΤΑ ΠΡΟΣΩΚΡΑ­

ΤΙΚΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ1.

1. Τό Λεξικό τών Προσωκρατικών

Τό Λεξικό τών Προσωκρατικών, πού ετοιμάζει τό ΚΕΕΦ, δέν δέχεται, όπως καί κάθε σωστή πνευματική εργασία, ποσοτική καταμέτρηση : οι ευχέρειες ή οί δυσχέρειες του δέν έχουν να κάνουν μέ τον αριθμό ώς ποσό­

τητα δελτίων ή τό χρόνο μηχανιστικά, ώς μήκος της διερεύνησης ενός όρου.

1. Στο μέρος αυτό δίνουμε τα σημεία πού σπονδυλώνουν τη μελέτη για το Γίγνε­

σθαι, ή οποία δημοσιεύθηκε στή Φιλοσοφία 8 (1878) μέ τον τίτλο Παρουσία καί νόημα τοϋ Γίγνεσθαι στα 'Αποσπάσματα τών Προσωκρατικών, σσ. 78­117.

— 463 —

Ή πολυσημία και ή πολυτροπία στην παρουσία των όρων είναι ιδιότητες του προσωκρατικού λόγου. Για παράδειγμα ό δρος κόσμος. Σε τέτοια περί­

πτωση δεν πρέπει να περάσουμε άπό τη σημασιολογική πολλαπλότητα στη μια ερμηνευτική απόδοση, άλλα να δείξουμε τή χρονική εξέλιξη του όρου στο πεδίο της σημαντικής.

"Αλλο χαρακτηριστικό σημείο της ϊδιας περιόδου είναι ότι, εκτός άπό τήν έλλειψη κειμένων, είναι δυνατόν ή ϊδια ή διαπλοκή του λόγου να μή συνυφαίνεται απόλυτα με τα πράγματα. Όπως παρατηρήθηκε, ειδικά για τον Ηράκλειτο, ανάμεσα στο λόγο και στα πράγματα υπάρχει «παιδιά και πεδίο για τήν ελευθερία του άνθρωπου»1. Τρίτο : ή διαφωνία κειμένου­σχολίων πρέπει να υπολογισθεί και να λυθεί. Κάποτε έρευνα είναι και ή προανα­

γνώριση μιας αναγκαίας τελικής ερμηνευτικής σιωπής2 (π.χ. Δημ. 209, 266, Ηράκλειτος 88). Όπως στο ήρακλειτικό απόσπασμα για το θεϊκό λόγο (Β 93), όπου τό «σημαίνει» είναι τρίτος όρος μιας διαλεκτικής αντιθέτων, υπάρχουν λόγοι πού οΰτε λένε οΰτε κρύβουν, γιατί λένε και κρύβουν, δεί­

χνοντας μέ ό,τι λένε δ,τι δεν λένε3 (π.χ. σχέση και απόσταση άπό τήν παράδοση).

Όροι όπως ά ν θ ρ ω π ο ς , α γ α θ ό ς , α ν ά γ κ η , γ ί γ ν ε σ θ α ι , ε ί ν α ι δεν ταλαιπωρούν τον ερευνητή άπό άποψη χρονολόγησης ή γνη­

σιότητας — γιατί αυτή ή εργασία έχει ήδη γίνει πριν άπό τή φάση τής ερμηνευτικής πρόβασης στους όρους — οΰτε όμως μόνο γιατί κυκλοφορούν μέ συχνότητα, άλλα και γιατί ή διερεύνηση είναι αναγκαστικά διπλή, ανά­

λυση και σύνθεση : όλα τα σχετικά λήμματα πρέπει νά ερευνηθούν, και εί­

ναι ενδεχόμενο ενα λήμμα νά προβληματίζει ιδιαίτερα όχι μόνο ως όρος μιας πρότασης, άλλα γιατί τό χωρίο όπου ανήκει είναι όλο σκοτεινό (π.χ. τό απόσπασμα 266 τοΰ Δημόκριτου, όπου και ό όρος γίγνεσθαι).

Σ' άλλη περίπτωση δέν άρκεΐ τό χωρίο ούτε άλλα σωζόμενα τοΰ ίδιου φιλοσόφου, άλλα χρειάζεται ή αναγωγή στην παράδοση, ένώ άπό τή διε­

ρεύνηση προκύπτει και ή απόδειξη για τήν τροποποίηση τής παράδοσης (π.χ. 'Ηράκλειτος Β 63) κατά τό συνήθη στο ελληνικό πνεύμα επανορθωτικό τρόπο μέ τον όποιο παλιά νομίσματα παίρνουν σφραγίδες νέες.

Καί ή θέση ενός όρου, ό τόπος ή ή λεκτική του διευθέτηση είναι δυ­

νατό νά προβληματίζει, όσο άπ' αυτή εξαρτάται ή σημαντική του διάστα­

1. Ramnoux, Heraclite ou l'homme entre les mots et les choses, 1968, 82 : «Entre les deux il y a du jeu, et place pour une liberté de l'homme».

2. Π.β. Rudolph Berlinger, Parmenides, 1970, 91. 3. Ό άναξ, ού το μαντεΐόν έστι το έν Δελφοΐς, οΰτε λέγει οΰτε κρύπτει άλλα ση­

μαίνει. Βλ. καί J. Bollack­H. Wismann, Heraclite ou la séparation 274. Π.β. "Αννας Κελε­

σίδου, Ή γνώση ώς «πράγμα» τοϋ υποκειμένου καί ή Φιλοσοφία, Φιλοσοφία 7(1977) 72.

— 464 —

ση (π.χ. Ηράκλειτος απόσπασμα 1 : εδώ το άεί συνδέεται με τον όρο έόντος, άπό άλλους μέ το γίγνεσθαι και από άλλους με τα δυό).

2. Φιλοσοφικές προϋποθέσεις καθορισμού της διαίρεσης τοϋ Γίγνεσθαι (ή τοϋ Είναι) σ' έννοιακές ενότητες. Έλεγχος των διαιρέσεων : α) ειδο­

λογικών κατά επιστήμες, β) κατά τα αντίθετα.

α) Προκειμένου για το Γίγνεσθαι το πρόβλημα της ταξινομίας τών λημ­

μάτων δεν τίθεται αμέσως μέ τη διχοτομική μορφή πού παρουσιάζει το αντίστοιχο του στο έννοιακό σύμπλεγμα Είναι. 'Εκεί αρχικά τίθεται, μέ α­

φετηρία τή χρήση, ή διάκριση συνδετικού και όρου μέ οντολογική αξία. Και βέβαια τα προβλήματα εξακολουθούν να υπάρχουν, δπου οί διαπλοκές τοΰ λόγου επιτρέπουν να θεωρηθεί ή χρήση τοϋ Είναι ώς συνδετικού κι όχι ώς οντολογικού, όπως π.χ. ερμηνεύεται το Είναι στο πρώτο απόσπασμα τοΰ Ηράκλειτου από τον Kirk, ή δπου, όπως στον Παρμενίδη, (Calo­

gero) εϊναι δυνατό να υποστηριχτεί εϊτε ή μεταφορά άπό τήν έννοια τοΰ ύπαρκτικοϋ Είναι στο κατηγορικό εϊτε ότι ή αφετηρία της σκέψης εϊναι τό κατηγορικό Εϊναι1.

Προκειμένου για τό Είναι δεύτερο σκέλος διχοτόμησης εϊναι ή έννοια τοΰ φαινόμενου, τό δοκεϊν. Ή διάκριση εϊναι­δοκεΐν άπαντα στην αρχή κιόλας της προσωκρατικής φιλοσοφίας μέ τή μιλήσια αναγωγή όλων σέ μια στοιχειακή αρχή και εϊναι ρητή μετά άπ' αυτήν τήν περίοδο (π.χ. Δη­

μόκριτος Β 97). 'Εξ άλλου πάνω στο πρόβλημα πάντα τών φιλοσοφικών προϋποθέ­

σεων, πού καθορίζουν τή διαίρεση σέ έννοιακές ενότητες, προκειμένου για τό Γίγνεσθαι θα παρατηρήσω τα έξης: ή ευθυγράμμιση μέ τή διαίρεση τοΰ Bonitz για τα αριστοτελικά λήμματα, ή οποία θα μποροΰσε αρχικά να προταθεί, εϊναι απαράδεκτη για τή διερεύνηση τοϋ προσωκρατικοΰ λό­

γου, γιατί έδώ, στους Προσωκρατικούς, δέν έχουμε ενα συγγραφέα, και τό σημαντικότερο δέν μπορούμε να εφαρμόσουμε στο υλικό μας επιστημο­

λογικές διακρίσεις πριν άπό τό γράμμα. Ή διατήρηση της διαίρεσης σέ Λογική, Κοσμολογία, 'Ανθρωπολογία, Θεολογία εϊναι έπιφατικός αναχρο­

νισμός. Ή διάκριση αυτή προϋποθέτει τις κατηγορίες και μάλιστα ρητό διαχωρισμό τοΰ κόσμου άπό τον άνθρωπο, πού δέν ταιριάζει στους χρόνους πού εξετάζουμε2.

1. Βλ. Uvo Hòlscher, Der Sinn von Sein in der âlteren, griechischen Philosophie, Heidelberg 1976, 12.

2. Ό Bonitz δίνει τετραμερή διαίρεση, στην οποία προτάσσεται ή διάκριση της «γενέσεως» σέ διάφορα άπό το Είναι, μέ αντίθετο το φθείρεσθαι. Στην ταξινομία αυτή

— 465 —

Προκειμένου για το Είναι το ερώτημα τίθεται έτσι : μπορεί κανείς να ερευνήσει το Είναι μέ στήριγμα του τον 'Αριστοτέλη, άφοϋ οί πολλαπλοί δρόμοι του σύγχρονου μελετητή του Είναι φέρνουν πάντα στο Σταγιρίτη: Το μπορεί όταν πρόκειται για προγενέστερη σκέψη; "Αν βέβαια ξεκινή­

σουμε άπό τό ότι όλη ή πρώιμη φιλοσοφία βρήκε τίς βασικές προοπτικές του Είναι και οί έρευνες της κλιμακώνονται στην αλήθεια της αριστοτε­

λικής θεμελιακής οντολογίας, ή και στις αρνήσεις απέναντι της της αρι­

στοτελικής σκέψης1, τότε είναι δυνατό να γίνη κάτι τέτοιο2. "Ετσι έρευνα τό Είναι καί στον Παρμενίδη ό Uvo Hòlscher3.

Στον 'Αριστοτέλη τό Είναι είναι άμφίλογο, τα πράγματα μπορεί να λεχτούν πώς είναι μέ διάφορες σημασίες. Ή ομωνυμία του Είναι καί οί σημασίες στή χρήση του καταγράφονται στα Μεταφυσικά 5 7 1017α 8. Στον Παρμενίδη ή διερεύνηση θα μπορούσε να τεθεί καί ώς άντιφυσική θεώρηση — μονισμός του Είναι — ένώ στον 'Αριστοτέλη ή βιολογική θεώ­

ρηση γίνεται πλουραλιστική ερμηνεία του Είναι. Προκειμένου για τό Είναι όμως θα αναφέρω καί τή διαίρεση του Kahn

(The Verb be in Ancient Greek, Dordrecht, Holland 1973), σέ συνδετικό, υπαρξιακό, veridical. Ή διερεύνηση του Kahn στοιχεί σέ τρόπους σύγχρο­

νης σκέψης4 καί δέν προσφέρεται για τήν ταξινόμηση του προσωκρα­

τικού λόγου.

β) Στην προσωκρατική φιλοσοφική γλώσσα δεύτερη κατηγορία του Γίγνεσθαι, αυτή μέ ελάχιστη αντιπροσώπευση σέ χωρία, είναι ή αντίθεση στο Είναι (είναι ουδέν, γίγνεσθαι πάντα). Έδω ή έτερογένεια των συνδέ­

σεων δίνει πλούσια φιλοσοφική συγκομιδή: σχέση μέ τους πολλούς (Ξενο­

φάνης Β 2), διάκριση αίσθητοϋ/όντως είναι/νοητοϋ (Παρμενίδης Β 1), διχοτόμηση σέ γενόμενα/άίδια ('Εμπεδοκλής Β 17), διάκριση άπό τό άί­

διον (Διογένης Β 7). 'Εκτός άπό αυτά, πού έτσι στοιχούνται καί στον Diels, υπάρχει καί ή δοξογραφικής προέλευσης χρονική διασύνδεση έόντα/γενό­

μενα/έσόμενα.

τερη σημασία του γίνεσθαι είναι το απλώς γίνεσθαί τι ή εκ τίνος, ή τρίτη τα είδη τοϋ γίνεσθαι, τα γινόμενα ενεκά τίνος, καί ή τέταρτη ή χρήση του λέγειν.

1. Πβ. 'Αριστοτέλης «οΰτε τό εν οΰτε τό ον ενδέχεται ουσίαν είναι των πραγμά­

των», Μεφ. 1040b 18. 2. Βλ. Andrew J. Reck, Being and Substance, The Review of Metaphysics, June

1978 XXXI 4 124, 553­554. 3. Der Sinn von Sein in der âlteren griechischen Philosophic 4. Βλ. καί Seth Benardete. The Grammar of Being, The Review of Metaphysics,

XXX 3 March 1977 486 ­ 497, κυρίως 495 (για το veridical «unduty influenced by modern logic»).

30

— 466 —

Ή διαίρεση πού ή ϊδια ακολουθώ δεν εϊναι οΰτε κατά επιστήμες ούτε κατά τα αντίθετα. Γιατί και το ϊδιο π.χ. το Γίγνεσθαι είναι και ενα εϊδος Είναι, εμφανίζεται και ώς όρος πού δηλώνει διαρκή κίνηση. Ό όρος π.χ. τα γινόμενα είναι ενδεικτικός της κίνησης αυτής. Ίο Γίγνεσθαι (αποσπάσματα 8 και 80 του Ηράκλειτου) είναι και απότομη μετατροπή, είναι το Είναι ώς αποτέλεσμα τής μεταβολής. Με επίθετο εξ άλλου στοιχειώνει τήν έννοια του εχειν ή του Είναι (Δημόκριτος 253). Ό 'Αριστοτέλης λέει γενικά, άλλα με τρόπο πού αποκαλύπτει τήν παρουσία του Είναι στο Γίγνεσθαι : «τα μεν άλλα πάντα γίνεσθαί τε φασί και ρεΐν, είναι δε παγίως ούθέν, εν δέ τι μόνον υπομένειν, εξ ού ταύτα μετασχηματίζεσθαι πέφυκεν».

Στα σωζόμενα βέβαια του Ηράκλειτου δεν ονομάζεται το Είναι* χρή­

σεις του όμως υπάρχουν πολλές. Τό πρόβλημα τής αντίθεσης Εϊναι­Γίγνε­

σθαι είναι ανοιχτό. Τό «τίποτα δεν είναι, όλα γίνονται» δεν είναι ήρακλει­

τικό άλλα πλατωνικά ήρακλειτικό. Ή ϊδια ή ήρακλειτική σκέψη δεν αυτοϋπονομεύεται με τήν άρνηση του

σταθεροΰ­ούσιαστικού για χάρη του κινητικού, άφοΰ έχει τα θεμέλια της στή σταθερότητα του Λόγου­πυρός, ουσίας όλων και μέτρου του γίγνεσθαι.

Ή διαίρεση πού ακολουθώ στην τελική σύνταξη του όρου Γίγνεσθαι για τό Λεξικό των Προσωκρατικών γίνεται κατά τα θέματα : Κόσμος, θνη­

τά γένη/άνθρωπος, όν­γίγνεσθαι, σχέση ή αντίθεση με τό Είναι. Σχηματι­

κά ή διαίρεση είναι ή ακόλουθη : Α. Κόσμος. 1) Προέλευση. 2α) κίνηση/αλλαγή, β) Σταθερή γενετική

διαδικασία τών πραγμάτων. 3) Με γνωστική αναφορά. 4) Περιφρα­

στικές εκφράσεις. Β. Θνητά γένη. 1) Προέλευση. 2) 'Αλλαγή. 3) Παραγωγή/πραγματοποίηση.

4) Συνώνυμο του Εΐναι/ύπάρχω. Γ. Ό ν και γίγνεσθαι. Σχέση ή αντίθεση μέ τό Είναι. 1) Προέλευση. 2)

'Αλλαγή. 3) Ειδικές εκφράσεις. Στή μελέτη μου όμως για τό Γίγνεσθαι προηγείται ή έκθεση πού δεί­

χνει τήν κίνηση τοΰ όρου στην ακολουθία τών προσωκρατικών στοχαστών, για να επισημανθούν τα ειδικά κάθε φορά προβλήματα, και ακολουθεί ή επισκόπηση του φιλοσοφικού προβληματισμού.

Ή παράλειψη ορισμένων χωρίων άφορα τήν περίπτωση όπου οί εξε­

ταζόμενοι όροι δεν παρουσιάζουν φιλοσοφικό ενδιαφέρον. "Οπως στή δια­

στολή ποιητικής­καθημερινής γλώσσας, όπου στην πρώτη ενδιαφέρουν όσα στοιχεία τής δεύτερης υπάρχουν άναρρυθμισμένα και τροποποιημένα, τό Γίγνεσθαι καταγράφεται όπου εξυπηρετεί τή φιλοσοφική οργάνωση τοΰ στοχασμού. Τό Είναι ώς συνδετικό μπορεί άπό τήν άποψη αυτή συχνά να παραλειφθεί άλλα μέ πολλή προσοχή : για τον Εμπεδοκλή π.χ. υπάρχει σχέση Είναι­κατήγ. πού ενδιαφέρει τήν ανθρωπολογία. Πρόκειται για τή

— 467 —

θεωρία της μετενσωμάτωσης, Καθαρμοί 117: «ήδη γαρ ποτ'εγώ γενόμην κοϋρός τε κόρη τε/θάμνος τ1 οιωνός τε και έξαλλος ελλοπος ιχθύς». Το Γί­

γνεσθαι με κατηγορούμενα είναι δυνατό να λειτουργεί ώς ρηματική έκφρα­

ση με ποικίλο φιλοσοφικό περιεχόμενο : στο ανθρωπολογικό π.χ. πεδίο δηλώνει τή σημαντική τροποποίηση του δντος (Ηράκλειτος Β 63), τήν αρνητική μεταβολή του ­ απόκλιση από τόν κοινό Λόγο Β 1), στο κοσμο­

λογικό τήν έτεροίωση (Εμπεδοκλής Β 17). Τό ϊδιο καί τό Είναι περνά σε δεύτερη θέση στην περίπτωση πού τό νοηματικό βάρος ζυγίζεται στον πρώτο όρο με τόν όποιο συναποτελεΐ έκφραση, όπως «όμοΰ είναι» (όσον ό όρος «όμοΰ» έχει άλλοτε τροπολογικό άλλοτε χρονολογικό περιεχόμενο: μαζί σ' ενα, σύγχρονα), άναγκαΐον, άπειρον εστί κλπ. "Οπου όμως τό Είναι συνδέεται με τόν όρο «μηδέν» καί ή λειτουργία του αντιτίθεται σ' εκείνη του Είναι ώς ύπαρκτικοΰ, τό φιλοσοφικό ενδιαφέρον υπάρχει καί στην έκφραση «μηδέν είναι» καί στον όρο μηδέν ό όποιος μπορεί να ισο­

δυναμεί μέτό μή όν1. Προκειμένου για απρόσωπες εκφράσεις είναι χρήσιμο, δίχως ανάλυση εννοιολογική (εφόσον τό φιλοσοφικό νόημα εστιάζεται στην ουδετεροποιημένη έννοια) να δηλωθούν για να φανεί ό γλωσσικός πλούτος στις χρήσεις του Είναι. Τό ϊδιο συμβαίνει όπου ό όρος δέν παρουσιάζεται, αλλά εννοείται σέ εκφράσεις (π.χ. Μέλισσος 2 «ου γαρ αεί είναι άνυστόν ό,τι μή παν έστι»).

Στην ϊδια προβληματική ανήκει καί ή έρευνα πού άφορα τό «όν». Ή ένταξη του όρου όν στο Είναι γίνεται όπου τό όν είναι συνώνυμο του Είναι ώς ύπαρκτικοΰ (π.χ. 'Εμπεδοκλής 11, 12 όπου οί τύποι έόν, ούκ έόν). Ή σύνταξη τοΰ όρου όν, αντίστοιχα μέ κείνη τοΰ Είναι, είναι απαραίτητη όσο πρόκειται για οντολογικό προβληματισμό ; στο όν καί όχι στο Είναι θα κατατάξουμε π.χ. τό απόσπασμα 8 (5) του Μέλισσου «του γαρ έόντος αλη­

θινού κρεΐσσον ουδέν», γιατί ό λόγος όλος στο 8 άφορα τό ενα αληθινό όν. "Οπου ό τύπος όν ανήκει στο συνδετικό ρήμα ειμί, δίχως φιλοσοφικό περιεχόμενο (π.χ. Ζήνων 2,2), παραλείπεται στην έρευνα. "Ετσι ή προγραμ­

ματική εργασία θέτει μετά τήν διερεύνηση τοϋ Είναι τήν εξέταση του όρου όντα. Μέ τήν ουδετερότητα τοΰ γένους γνωρίζουμε ότι κυκλοφορεί γλωσ­

σικά ή γενικότητα μιας έννοιας. Ό όρος τό ον άπαντα πριν από τόν Παρμε­

νίδη πρώτα στον 'Αναξίμανδρο (όπου καί τό ουδέτερο άπειρον είναι ση­

μαντικό της κατάστασης) στον πληθυντικό καί ανήκει σέ ειδική νοημα­

τική τάξη. Στή διαδικασία ουδετεροποίησης της γλώσσας πρώτη ενική εκπροσώπηση έχει ό όρος στον Παρμενίδη, όπου δέν είναι δηλωτικός ούτε μιας όντικής μονάδας ούτε τοΰ συνόλου των όντων, άλλα τοΰ Εΐναι των όντων ώς άχρονικής (νΰν) παρουσίας καί πληρότητας. Ή παρουσία τοΰ

1. Βλ. Barnes, The Presocratic Philosophers London 1979, I 185.

— 468 —

δρου όντα στον Ηράκλειτο (7, το απόσπασμα παραδίδει ό Αριστοτέλης) είναι ύποπτη, άφοϋ ό Έφέσιος δεν μιλά πουθενά για το όν. Σωστά ό Βοΐ­

lack1 υποστηρίζει ότι ό τύπος πρέπει να αναφερθεί στο Σταγιρίτη, ενώ ήρακλειτικο είναι το «πάντα» του ϊδιου αποσπάσματος. Στον Ηράκλειτο (απόσπασμα 63), υπάρχει ό τύπος έόντι, άλλα και αυτός και το χωρίο όλο πρέπει να εξετασθούν ιδιαίτερα και έχουν ήδη ποικίλα απασχολήσει τους ερευνητές. Γενικά για τή διερεύνηση του όρου όντα είναι απαραίτητη ή εξέ­

ταση των όρων π ά ν τ α (Εμπεδοκλής 129, Διογένης 2, Φιλόλαος 2), χ ρ ή ­

μ α τ α (Αναξαγόρας), π ρ ά γ μ α τ α . Στο ϊδιο εννοιολογικό κύκλωμα με τον όρο Γίγνεσθαι ανήκουν οί ό­

ροι : κόσμος, φύσις, γένεσις, γεννδσθαι, γέννα, άγέννητος, γεννητόν, φθεί­

ρεσθαι, όλλυσθαι, άίδιον, εμπεδος κλπ. Παράλληλα ό ερευνητής πρέπει να εξετάσει τις συνεκφορές, όπως π.χ. στην περίπτωση του όρου φθο­

ρά : τό γίγνεσθαι μόνο του σημαίνει ουδέτερα συμβαίνει (Ηράκλειτος 1, 80). Μέ τή συμπλοκή του όρου φθορά αλλάζει χρήση, μόλο πού πάντα ανήκει στή σκέψη πού εκφράζει τήν κοσμοαντίληψη. Τ ό φ θ ο ρ ά ν γ ί ­

γ ν ε σ θ α ι σημαίνει φθείρεσθαι και παραπέμπει στο όλεθρος και τα συνα­

φή. Και πάλι όμως εδώ πρόκειται για κάτι λιγότερο απλό, γιατί ή περίφρα­

ση «φθοράν γίγνεσθαι» είναι συζητήσιμη ώς προς τό αν ανήκει στο προ­

σωκρατικό ή περιπατητικό γλωσσικό κλίμα. Τα συνώνυμα και τα αντίθετα, όπως και ή έτερογένεια τών όρων, ώς

λεκτικά σημεία ανήκουν στην ϊδια του καθενός άπό τους φιλοσόφους φύτρα. "Ετσι π.χ. του Γίγνεσθαι συνώνυμο είναι κυρίως τό φύεσθαι, άλλα και τό έκγίγνεσθαι, πού στον Ξενοφάνη έχει περισσότερη σχέση μέ τήν ίδια τήν έκπήγαση (Β 33). Στον Παρμενίδη στο σημαντικό πεδίο συνώνυμα εί­

ναι : τό άπ. Είναι, τό προσωπικό εστί, τό μετοχικό ουσιαστικό τό έόν και έναρθρο τό απαρέμφατο πέλειν. Συνώνυμο τοϋ Είναι είναι και τό τέτυκται στον 'Εμπεδοκλή 114 και τό ένεΐναι στους Ξενοφάνη 1, "Ηράκλειτο 88, Παρμενίδη 1, Διογένη 5, 'Αναξαγόρα 1,41 και 11, Δημόκριτο 151, 252, 255, 277. Θά τονίσω όμως ότι σέ μια έρευνα όπως αυτή τών όρων Εΐναι­Γί­

γνεσθαι στην προσωκρατική σκέψη ή θεώρηση δεν είναι νομιναλιστι­

κή : συνώνυμα, αντίθετα, ή όροι σέ ξένες γλώσσες απαντούν πάντα στο επίπεδο της παράστασης μιας έκφρασης.

3. Φιλοσοφική λογοδοσία

Ή διασάφηση μέ άλλες γλωσσικές εκφράσεις ισοδύναμες, τών

1. Heraclite 77, Raranoux Hér. 126.

469

οποίων ή σημασία προϋποτίθεται γνωστή, ακολουθεί λοιπόν τήν ταξινό­

μηση σ' έννοιακές ενότητες και προηγείται της φιλοσοφικής λογοδο­

σίας, όπως θα ονόμαζα το μέρος τής μελέτης όπου εξετάζονται οί όροι : α) ώς προς τήν τύχη τους : παραλλαγές, χρήση, ύπερφαλάγγιση, β) ώς όροι γενικά τής φιλοσοφικής προβληματικής. Π.χ. προκειμένου για το Εϊναι ό λόγος είναι για το λόγο κυρίως του Παρμενίδη : εδώ ή γνώση είναι γνώση του Είναι, γνώση τοϋ λόγου για το Είναι και γνώση τής μεθόδου πού φέρνει σ' αυτό. Τό Γίγνεσθαι, εξ άλλου, στην προβληματική τής κοσμογνωσίας δί­

νει ενα τρίπτυχο : Τό γίγνεσθαι ώς αδιάκοπη αλλαγή καί κίνηση (κίνηση απλή ή αρχή τής κίνησης καί παράγωγη κίνηση)/ό κόσμος ώς γίγνεσθαι όπως τον νομίζουν οί πολλοί, ό κόσμος όπως πρέπει να εννοηθεί από τον άνθρωπο. Στα βασικά συμπεράσματα τής έρευνας ανήκουν οί θέσεις : ό κόσμος ώς γινόμενο ον συνδέεται με τον άνθρωπο ώς επισταμένο. Κόσμος είναι ό γνωριζόμενος, αυτός πού ξαναγίνεται στα μέτρα τής λογικής εξή­

γησης δίχως τήν ανάγκη τής πρακτικής επαλήθευσης ή τής εμπειρικής εφαρμογής. Στο στάδιο αυτό έχει συντελεσθεί ή διαμόρφωση τής έννοιας μέ τήν απόσπαση από τις υλικές αναλογίες* ή προήγηση τής πράξης έναντι τής θεωρίας ανήκει σέ προγενέστερη φάση. Ό τ ι ή σκέψη, όπως παρουσιά­

ζεται, φαίνεται να μή ακολουθεί αποδεικτική πορεία, άλλα αποτελεί προτα­

σιακή, ύποδηλωτική ή καί πολεμική συχνά συμπεριφορά απέναντι στον κόσμο δεν είναι ανεξάρτητο άπό τήν αποσπασματική της διάσωση, γι' αυτό καί είναι χρήσιμη ή ορισμένη καταφυγή στις μαρτυρίες καί τις απηχήσεις. Άπό τήν άλλη μεριά φιλοσοφική καί επιστημονική γνώση του κόσμου εΐναι στην περίοδο πού εξετάζουμε ενωμένη μέ τήν ηθική (Δημόκριτος), πράγμα πού δε γίνεται πια σήμερα, ή ή ερμηνεία τοϋ κόσμου γίνεται μ' αφετηρία τον ανθρώπινο οργανισμό (Διογένης Άπολλωνιάτης).

Προκειμένου για το Είναι προκαταβολικά πρέπει να δηλωθεί ότι κάθε σχετική μελέτη είναι καί διαπίστωση τής λογικής ευρύτητας και τής με­

γάλης φιλοσοφικής σημασίας ή αμφισημίας τοϋ όρου ή τής άδυνατότητας ορισμού του1. Τό Εϊναι ώς πρόβλημα δεν τίθεται βέβαια στην προσωκρα­

τική περίοδο, όπως ούτε στην αριστοτελική σκέψη τέθηκε τό ερώτημα «γιατί νά υπάρχει περισσότερο τό Εϊναι άπό τό μή Είναι», ενώ υπάρχει τό ερώτημα τί εϊναι τό Εϊναι. Τό αυτονόητο τοϋ δντος για τήν περίοδο πού εξετάζουμε προσανατολίζει τή μελέτη του Εϊναι στην ανίχνευση του στα αποσπάσματα καί στις μορφές τής παρουσίας του. Σέ μας σήμερα τό ον θέτει σειρά τά ερωτήματα, όπως : Εϊναι τό ον ένα ον; είναι τό σύνολο των όντων; εϊναι τό Είναι των όντων; ποια ή σχέση του μέ τήν υλική πραγματι­

1) Russel, The Principles of Mathematics, London 1903, 64 n. P. Aubenque, Le problème de l'être chez Aristote, PUF 1972, 14.

— 470 —

κότητα; με το χώρο και το χρόνο; Στην προσωκρατική περίοδο το κέντρο βάρους της προβληματικής κράτα ή παρμενιδική σκέψη1. Οί παρμενιδικές προτάσεις ή ή παρμενιδική διερεύνηση τής οντολογίας άφορα τους τρεις τρόπους του Είναι και ώς οντολογικών βάσεων των όντων και ως οδών δι­

ζήσιος του Είναι : ]) τό εστίν του Είναι (Β2), το ούκ εστίν του Είναι (Β2) και 3) τή σκέψη τής διπολίας (δόξας), το πέλειν και ούκ είναι ταύτόν. Και έδώ βέβαια τα προβλήματα κυρίως αφορούν τή διάκριση υπαρξιακού και κατηγορικού Είναι και ό κίνδυνος υπάρχει όπου ή αντιμετώπιση γίνεται αναδρομικά ή με αναγωγή σέ νεώτερα μέτρα σκέψης. Περιληπτικά και υπαι­

νικτικά μόνο, γιατί τό μέρος τής μελέτης μου για τό Είναι δεν έχει ακόμη οριστικά συνταχθεί, θ'αναφερθώ στα προβλήματα και τή φιλοσοφική συγκομιδή τή σχετική με τήν παρουσία και τό νόημα τοΰ Είναι στα προ­

σωκρατικά αποσπάσματα. Οί θεμελιακές σχέσεις είναι ανάγκη να βρεθούν και να ιεραρχηθούν σημασιολογικά ή να ταξινομηθούν χρονικά : — Κόσμος και Είναι (ό κόσμος ώς τό Είναι σέ σχέση μέ τά σημεία τοΰ

χρόνου και σέ διαστολή μέ τό ποιεΐν, Ηράκλειτος 30). — Βροτοί, είδώς φως και Είναι, ή πέλειν και ούκ Είναι ταύτόν. — Γίνεσθαι είς ούσίαν. — "Αρνηση τοΰ Είναι/μή Είναι (αντίφαση τοΰ Είναι ­ σκέψη ­ λόγος, ου

φατόν/ού νοητόν). — Είναι και χρόνος. — Είναι και ζωή (είναι ­ ύπαρξη ή αυτό πού πρέπει να είναι ή ύπαρξη. — Είναι και κατηγορήματα. — Εκφράσεις (ομού Είναι κ.λ.π.).

Επαλήθευση πρώτη τοΰ αξιώματος «ό λόγος τό πάν σημαίνει»: Για τήν ελληνική γλώσσα ό λόγος είναι ό φιλοσοφικός λόγος μέ τά νοήματα του και ό λόγος τής ομιλίας. Αυτό — πού φαίνεται στο πρώτο ήρακλειτικό απόσπασμα — δείχνει και τήν αιτία τής φιλοσοφικής σταδιοδρομίας τοΰ όρου Είναι στην ελληνική2. Ό φιλόσοφος είναι φιλόλογος. Αυτό σημαί­

νει : α) Ό λόγος ώς γλώσσα είναι τό αντίθετο τής αισθητηριακής εμπειρίας πού δέν δίνει γνώση. Ό λόγος είναι ή διάσταση τής φανέρωσης τοΰ νοεΐν και τοΰ Είναι. Ή πλατωνική3 θεματική όντος/λόγου/όμιλίας, ή οντολογία

1) Σπουδαία ή μελέτη του Nestor Luis Corderò, Les Deux Chemins de Parmenide dans les Fragments 6 et 7, Phronesis XXIV, I 1979 1­32.

2) Kahn, The Verb Be in Ancient Greek, 1973, I. 3) Κρατύλος 408c, Φαιδρός 264c, Θεαίτητος 161a, Παρμενίδης (130 ab­135 c,

Σοφιστής 263e, Πολιτικός 285d. Πβ. Anna Kélessidou­Galanos, A la Recherche de la Valeur suprême, Φιλοσοφία 2 (1972) 183.

— 471 —

οικοδομημένη στο λόγο υπάρχει ήδη στην περίοδο πού εξετάζουμε και υπάρχει ακόμη τό γεγονός ότι ό κάθε φιλόσοφος εϊναι φιλόλογος διπλά : ώς ον πού έχει λόγο, δηλαδή ώς χώρος του δομικού όλου της αρχαϊκής ελληνικής γλώσσας και ώς ον πού έχει τή δική του γλωσσική ίδιο/πολυτυ­

πία. «Στή Γνωσιολογία τό υποκείμενο είναι αυτό πού κείται κάτω από σχέ­

σεις· ό,τι τίθεται με τή μέθεξη του στο άλλο»1. Τό άλλο, τό αντικείμενο εξαρτά τή γνώση. Αυτό φαίνεται καθαρά στή μελέτη τοΰ Είναι2. Τό Είναι, πού στην ελληνική εϊναι μέτρο της λειτουργικότητας του — και όχι ή λειτουργικότητα μέτρο του δντος — εϊναι μέτρο τής σκέψης3" στο νοεϊν φανερώνεται τό ον, θεμέλιο τοϋ νοεϊν είναι τό ον, και τό ον θεμελιώνεται πάνω στο νοεϊν. «Ου γαρ άνευ του έόντος εν φ πεφατισμένον εστίν, εύρή­

σεις τό νοεϊν». Άλλα έτσι και τό ον φανερώνεται με τό νοεϊν, μέ τή γλώσσα. Τα διπλά επιφάνεια υποστηρίζει ό παρμενιδικός λόγος.

'Εφόσον δεν είναι ή σκέψη πού θέτει τό αντικείμενο, άλλα ή σκέψη είναι για τό αντικείμενο, ή γνώση εξαρτάται άπό τό αντικείμενο της. Ειδι­

κότερα αυτό πού ισχύει για τή δευτερογενή έρευνα ώς εξέταση όρων ισχύει για τήν έρευνα ώς φιλοσοφική πορεία. Ή γνωσιολογική προτεραιότητα δεν τίθεται ώς προς τό ον, αλλά ώς προς τή σωστή γνώση του ώς γνώση τοΰ δντος, τήν κρίση, όπως απαντάται στο παρμενιδικό ποίημα.

'Εδώ βρίσκεται και ή δικλείδα για τήν αντικειμενικότητα τοϋ σύγχρο­

νου μελετητή. Ή πολυεδρική κατανόηση είναι δίχως εγκυρότητα. Ή αυστηρή και ελεγμένη διερεύνηση των όρων είναι νόμος. Όπου υπάρχει

1) Άννα Γαλανού, Ή γνώση ώς «πράγμα» τοϋ υποκειμένου, Φιλοσοφία 7, 75. 2) Βλ. Fritz, Νους, νοεϊν and their derivatives In Pre­Socratic Philosophy, I, Class.

Philol., 40 (1965) 238 : το έον είναι όρος τοΰ νοεϊν. Πβ.Α Levi, Sulla Dottrina di Parme­

nide e Sulla Teoria Della Doxa, Athenaeum Ν. S. 5. (1927 270, J. Mansfeld, die Offen­

barung des Parmenides und die menschliche Welt, Assen 1964, 85: «Denken impliziert dasjenige Veshalb Gedankejst». J. Cl. Piguet, La connaisance de l'individuel et la logique du réalisme, Neuchâtel 1975, 1311 : «Dans la philosophie antique le problème fondamen­

tal des philosophes est celui de l'être... Ce qui commande toutes chores c'est la réalité in re».

3) Τηρουμένων των αναλογιών βλ. Feuerbach, Thèses Provisoires 1842, 53. «Ή σκέψη βγαίνει από το Είναι κι όχι το αντίθετο. Το Είναι υπάρχει για τον εαυτό του καί άπό τον εαυτό του. Τό Είναι δέν είναι δοσμένο παρά από τον εαυτό του. Τό Είναι είναι, γιατί τό μη ον είναι ανύπαρκτο, δηλαδή τό μηδέν, τό μή αισθητό».

— 472 —

αμφιλογία ό ερευνητής δέν είναι τρίτος άπό την αλήθεια, άλλα συνοπτι­

κός — παραθέτει τα δεδομένα — ή διαλεκτικός, συνθέτει ή αίρει τήν αντίφαση δείχνοντας τήν αμοιβαία αναγκαιότητα τών άντι­θέτων1.

1. Πβ. Reck 546 ­ 7 : «Change goes on within substances; it is the process of trans­

lating their potentialities into actualities, moving from the part through the present towards the future». «Since absolute nothing comes of something, there will be enduring substances forever, just as there have always been enduring substances, since something cannot come from nothing. Hence, process is grounded in individual substances, so that when pro­

cers philosophers demn substance, they undermine the foundation of their own philo­

sophy.»

ΣΤΕΛΛΑΣ ΓΕΩΡΓΑΛΑ ­ ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ Φιλολόγου δρ Πανεπιστημίου Ρώμης

Ο ΛΑΤΙΝΟΜΑΘΗΣ ΛΟΓΙΟΣ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΚΩΜΩΔΙΩΝ ΤΟΥ ΙΖ' ΑΙΩΝΑ*

Οί κρητικές κωμωδίες περιγράφουν και διακωμωδούν χαρακτήρες και τύπους ανάλογους μέ εκείνους των κωμωδιών της Δύσης· ανάμεσα τους ξεχωρίζουμε τον τύπο του καυχησιάρη από τη Νάπολη, εκείνο του φιλάρ­

γυρου εμπόρου άπό την Βενετία και τον χαρακτηριστικό τύπο του γελοίου σχολαστικού δασκάλου άπό την Μπολώνια.

Ό τύπος, λοιπόν, τοϋ δασκάλου είναι συνηθέστατος στην ιταλική κω­

μωδία. Τόπος καταγωγής του θεωρείται ή Μπολώνια, πού τον ΙΣΤ' αιώνα ήταν πανεπιστημιόπολη και κέντρο τών επιστημών, ιδιαίτερα τής Νομικής και τής Φιλολογίας. Οί διανοούμενοι τής εποχής έδειχναν ξεχωριστό ενδια­

φέρον για τήν κλασσική παιδεία, τήν αρχαία, δηλαδή, και τή λατινική φιλολογία και γι5 αυτό ακριβώς ό τύπος τοϋ dottore δασκάλου ή και νομι­

κού, εύρισκε πρόσφορο έδαφος. Ό καθηγητής Λ. Πολίτης1 παρατηρεί ότι ό τύπος αυτός είναι καθαρό

δημιούργημα τής ιταλικής καμωδίας. Ό δάσκαλος Graziano ή Pedante ή Prudentio τής commedia dell' arte είναι μέλος τής Ακαδημίας τής Crusca, αστρονόμος, γραμματικός και ρήτορας. Μιλά μέ σοβαρότητα και σχεδόν πάντα τή λατινική γλώσσα ή τήν ιταλική έκλατινισμένη. Ή υπερβολή στα φαιδρά και τα σοβαρά λόγια είναι τό βασικό ελάττωμα τοϋ δασκάλου* ανα­

φέρει και πολλές φορές αναλύει λατινικά χωρία, πού συχνά παρερμηνεύει. Ή αποστήθιση κειμένων κλασσικών συγγραφέων και ή χρήση τής λατι­

νικής προκαλούσαν τον σεβασμό τών αφελών συνομιλητών τοϋ δασκάλου, καί μεγάλες οικογένειες τής εποχής πού θεωρούσαν, όπως είναι γνωστό, απαραίτητα τα ιδιαίτερα μαθήματα για τήν αγωγή τών παιδιών τους, δέχον­

ταν μέ συμπάθεια καί εμπιστοσύνη τον δάσκαλο.

* 'Ανακοίνωση πού έγινε γαλλιστί στο διεθνές συνέδριο : La Latinité hier, au­

jourd' hui, demain στην Avignon της Γαλλίας τον Μάίο τοϋ 1978. 1. Λ. Πολίτη, Κατζοΰρμπος κωμωδία Γ. Χορτάτση, κριτική έκδοση 'Ηράκλειο 1964.

— 474 —

Προσωπικότητα ιδιάζουσα μέσα στην κοινωνία της Δύσης από το 1560 ως τα μέσα του ΙΖ' αιώνα, ό λατινομαθής λόγιος είναι ντυμένος πάντα στα κατάμαυρα άπό την κορυφή ως τα νύχια, χαρακτηριστικό και τοΰτο γνώρισμα των διανοουμένων τοϋ ΙΣΤ αιώνα. Είναι αφηρημένος, έξω άπό την πραγματικότητα, αδιάφορος τάχα για τα υλικά αγαθά γι' αυτό καί πα­

ρουσιάζεται πάντα σαν φτωχός καί άξιολύπητος. Ό ϊδιος τύπος τοϋ φτω­

χού αύτοϋ διανοούμενου άπαντα ήδη τή βυζαντινή εποχή μέ τό χαρακτηρι­

στικό καί πασίγνωστο όνομα «Πτωχοπρόδρομος». Άπό τις ιταλικές κωμωδίες, πού παρουσιάζουν τόν τύπο αυτό θ' αναφέ­

ρουμε τις παλαιότερες: Il Pedante τοϋ Francesco Belo (1529) καί II Mare­

scalco τοϋ Pietro Aretino (1556). Ό λατινομαθής λόγιος των κρητικών κωμωδιών μοιάζει απόλυτα μέ

εκείνο τών ιταλικών κωμωδιών, πού διακρίνεται για τήν στενοκεφαλιά του καί τήν επίδειξη σοφίας καί βαθειας γνώσης της κλασσικής φιλολογίας· συχνά επισημαίνει λάθη στα λόγια τών άλλων, ενώ ό ίδιος χρησιμοποιεί ανάμικτα λέξεις λατινικές καί ιταλικές σε σημείο πού ή ομιλία του γίνεται αληθινό ψηφιδωτό. Τό ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τοϋ λογίου τών κω­

μωδιών σέ σύγκριση μέ τόν αντίστοιχο τών ιταλικών είναι ότι εκτός άπό τήν λατινική καί ιταλική γλώσσα αυτός αναμειγνύει καί τήν νέα ελληνική (κρητική διάλεκτο) καί πουθενά δέν χρησιμοποιεί τήν αρχαία ελληνική. Τήν ιταλική χρησιμοποιεί γιατί τήν εποχή αυτή ή ιταλική ήταν ή γλώσσα τοϋ κατακτητή ­ οι Βενετοί, ώς γνωστόν, είχαν στην κατοχή τους τό νησί άπό τόν ΙΓ' αιώνα ­ καί τήν λατινική, γιατί ήταν ή γλώσσα τών επιστη­

μών καί της παιδείας γενικά κατά τόν μεσαίωνα. Ό λόγιος της Κρητικής κωμωδίας διδάσκει τα κλασσικά γράμματα,

αρχαία καί λατινικά, καί όπως ό ϊδιος τονίζει στον Κατζοϋρμπο1 «latin di stretta regola». Ή συνήθεια του ν' αναμειγνύει στην ομιλία του λέξεις λατινικές καί ιταλικές για να καταπλήσσει τους αδαείς συνομιλητές του γινόταν συχνά ή αιτία δημιουργίας κωμικών παρεξηγήσεων καί λογοπαι­

γνίων ενα τέτοιο παράδειγμα εΐναι καί τό παρακάτω άπό τήν κωμωδία Στάθης2

Δάσκ. Ecce Κάρλο. ob venustatis gratiam o s o rasionarlo Γαβρίλης. Ποιο ονομάζει αυτός ω ζ ό;

Δύο λέξεις μέ εντελώς διαφορετική σημασία τό λατινικό ρήμα θ5θ=τολ­

1. Κατζοϋρμπος Πρ. Β', σελ. 222. 2. Στάθης Πρ. Γ' στ. 112­113.

— 475 —

μώ και ή λέξη ώζό, πού στην κρητική διάλεκτο σημαίνει ζώο, προφέρονται όμοια και έτσι γίνεται το λογοπαίγνιο. Σχετική κωμική παρεξήγηση ακα­

τανόητης γλώσσας υπάρχει και στή λατινική κωμωδία του Πλαύτου «Poenu­

lus»1 όπου τα «Καρχηδονιακά» του Hanno μεταφράζει κωμικά ό δούλος Milphio, πού προσποιούμενος ότι τα καταλαβαίνει, τα προσαρμόζει ηχητικά στα λατινικά.

Είναι κοινός τόπος στις τρεις κρητικές κωμωδίες Στάθη, Φορτουνατο και Κατζοϋρμπο ή συχνή αναφορά χωρίων κλασσικών συγγραφέων ελλή­

νων και λατίνων όπως τοϋ Όμηρου, Βιργιλίου, Όρατίου κ.ά. 'Αξιοσημείωτο είναι ότι πιο συχνά απ' όλους τους κλασσικούς αναφέρεται ό μεγάλος ρή­

τορας, πολιτικός και άριστος πεζογράφος Κικέρων. Ό λατινομαθής λόγιος επανειλημμένα υπερηφανεύεται πώς γνωρίζει απέξω τον Κικέρωνα και χρη­

σιμοποιώντας στην ομιλία του φράσεις τοϋ μεγάλου λατίνου αδιαφορεί για τήν κωμική εντύπωση πού δημιουργούν τα δίχως νόημα λόγια του.

"Ενας άλλος κοινός τόπος τών τριών τούτων κρητικών κωμωδιών είναι ή σύγκριση ανάμεσα στα γράμματα και τα άρματα. Ό δάσκαλος επιμένει ιδιαίτερα στην υπεροχή τών γραμμάτων όπως φαίνεται και σ' ενα χωρίο της κωμωδίας Στάθης2.

Ad hoc ego respondeo propositum et dico, quod arma cedunt litteris, come il poeta antico.

Ή μαρτυρία ότι, τούτο υποστηρίζει και ό αρχαίος ποιητής, «come il poeta antico» μας επιτρέπει νά υποθέσουμε ότι ό συγγραφέας της κωμωδίας αναφέρεται στο γνωστό χωρίο τοϋ ποιητή Όρατίου : «Graecia capta ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio3.

Τήν ϊδια αυτή σύγκριση γραμμάτων και αρμάτων συναντάμε και στις δύο άλλες κωμωδίες Κατζοϋρμπο4 καί Φορτουνατο5.

Χαρακτηριστική τέλος γιά τή λατινομάθεια τοϋ δασκάλου είναι καί ή ή αναφορά του στα δίστιχα τοϋ Κάτωνος. Πράγματι στον Φορτουνατο μέ δυσκολία αναγνωρίζουμε τό γνωστό δίστιχο τοϋ Κάτωνος7:

cum moneas aliquem nec se velit ille moneri, si tibi sit carus, noli desistere coeptis.

1. Poenulus Actus V, 930­949. 2. Στάθης Πρ. Γ' στ. 269 ­ 270. 3. Hor. epist. II, 1, 156. 4. Κατζοϋρμπος Πρ. Δ' στ. 341 ­ 342. 5. Φορτουνάτος Πρ. Δ' στ. 309­316 καί 319­320 6. Φορτουνδτος Πρ. Α' στ. 362 ­ 363. 7. Βλ. Luisos L. Luisides, Catonis Disticha, Athenis MCMLXXII, Liber Ι, δίστ. 9.

— 476 —

Τό δίστιχο αυτό στην κρητική κωμωδία είναι παραλλαγμένο και σε πολλά σημεία εσφαλμένο. Παραθέτουμε, λοιπόν, το σχετικό χωρίο της κωμωδίας, δπως το αποκαταστήσαμε μετά από προσεκτική ανάγνωση του ελληνικού χειρ/φουιΟιαπι aliquem tu moneas nec se velit moneri, coeptis noli desistere fidum si vis habere. Άλλα και στον Κατζοϋρμπο1 ο στίχος: Noli ποτέ irasci ab re, μα πρώτα θα λογιάζης, είναι έντονα επηρεασμένος από τα δίστιχα του Κάτωνος2 και συγκεκριμένα άπό τον στίχο Irascere ob rem gravem.

Σχετικά με τους συγγραφείς τών τριών κρητικών κωμωδιών, με βεβαιό­

τητα γνωρίζουμε ότι τον Κατζοϋρμπο έγραψε ό Γεώργιος Χορτάτσης, και τον Φορτουνατο ό Μάρκος 'Αντώνιος Φώσκολος, για τον συγγραφέα, όμως, του Στάθη τίποτε δέν μπορούμε μέχρι σήμερα να ποϋμε μέ βεβαιότητα.

Ή λατινομάθεια τών συγγραφέων τών κρητικών κωμωδιών είναι ενα πρόβλημα πού απασχόλησε ιδιαίτερα τους μελετητές. Σχετική είναι ή δια­

φωνία μεταξύ τών καθηγητών Χρ. Δεδούση και Λ. Πολίτη. Ή Χρ. Δεδούση3

πιστεύει ότι ή αναφορά τών ποιητών τών κρητικών κωμωδιών σέ λατίνους συγγραφείς και ή χρήση της λατινικής δέν αποδεικνύουν λατινομάθεια τών ποιητών εξάλλου ή ϊδια αμφισβητεί, χωρίς ν' αποκλείει, τήν άμεση επίδραση τών λατινικών κωμωδιών στο λόγιο, και υποθέτει ότι ό λατινομα­

θής αυτός λόγιος έμιμεΐτο έμμεσα τις λατινικές κωμωδίες, αντλούσε, δη­

λαδή, στοιχεία άπό τις ιταλικές κωμωδίες, πού έμιμοΰντο τις λατινικές. 'Αντίθετα ό Λ. Πολίτης4 πιστεύει ότι οί συγγραφείς τών κρητικών κωμωδιών είχαν κλασσική παιδεία, πού συμπεραίνει ό μελετητής άπό τις συχνές ανα­

φορές τους στους λατίνους ποιητές Βιργίλιο, Όράτιο, Τίβουλλο, Κάτωνα, και στις υποθέσεις τών κωμωδιών τοϋ Πλαύτου και Τερεντίου. Τα λατινικά τοϋ λογίου, παρατηρεί ό καθηγητής, χωρίς να είναι άψογα μαρτυρούν όμως γνώση της γλώσσας όχι επιφανειακή.

'Ενδιαφέρουσες έπίσηςεΐναι και οί απόψεις τοϋ Maurice Sand5, πού προ­

βληματίστηκε στον τρόπο μέ τον οποίο οί ποιητές τών κρητικών κωμωδιών παρουσίαζαν τον χαρακτήρα τοϋ λογίου. Αέγει, λοιπόν, ότι άλλοι μέν απ' αυτούς παρουσίαζαν τον λόγιο σαν γνώστη τών κλασσικών και κυρίως τών λατίνων συγγραφέων ίκανόν ν' αποστηθίζει ολόκληρες περικοπές των έργων τους, άλλοι δέ ποιητές διακωμωδούσαν τον τύπο τοϋ δασκάλου, και

1. Κατζοϋρμπος Πρ. Β' στ. 297. 2. Cat. Dist. Liber Ι proemiun.ì30. 3. Χρ. Δεδούση, ό Κατζοϋρμπος και ή Λατινική κωμωδία, Θεσ/κη 1968 σσ. 243 ­ 279. 4. Λ. Πολίτη, Κατζοϋρμπος κωμωδία Γ. Χορτάτση, κριτική έκδοση, Ηράκλειο

1964, εισαγωγή σ. λς'. 5. Maurice Sand, Masques et bouffons, Paris 1860, Le docteur.

— 477 —

στη θέση του σοφοϋ λογίου παρουσίαζαν έναν κωμικό τύπο λογίου, πού μι­

λούσε τα «μακαρονίστικα» λατινικά. Οί πρώτοι από τους ποιητές αυτούς ­ συ­

νεχίζει ό Maurice Sand ­ θα πρέπει να γνώριζαν τήν λατινική για να μη κάνουν σολοικισμούς και βαρβαρισμούς, και οί δεύτεροι, όμως, θα πρέπει έκτος της γλωσσομάθειας να διέθεταν και πνεύμα, γιατί είναι βέβαιο πώς χρειάζεται μεγαλύτερη ικανότητα για τη διακωμώδηση ενός τύπου παρά για τήν απλή παρουσίαση του. Είναι αναμφίβολα δύσκολο να διατυπώσουμε ενα γενικό κανόνα για τή λατινομάθεια των ποιητών τών κρητικών κωμω­

διών, μπορούμε όμως να παρατηρήσουμε ότι οί κλασσικές λατινικές φράσεις πού χρησιμοποιούσαν οί ποιητές δέν ήταν δικά τους δημιουργήματα άλλα άλλοτε μέν επρόκειτο για κοινοτοπίες, άλλοτε δέ για απομιμήσεις άλλων συγγραφέων. Δύσκολο επίσης είναι να διαπιστώσουμε ποιος από τους τρεις ποιητές τών κωμωδιών ήταν ό περισσότερο λατινομαθής, γιατί μια τέτοια διαπίστωση θα γινόταν βάσει τών διασωθέντων χειρογράφων στα όποια οί αντιγραφείς πιθανόν να επέφεραν ώρισμένες αλλοιώσεις. Έκτος τούτου δέν γνωρίζουμε αν τά σφάλματα είναι τών συγγραφέων από άγνοια ή ηθελη­

μένα για να διακωμωδήσουν τον τύπο του λογίου, ή ακόμη και τών αντι­

γραφέων άπό άγνοια ή απροσεξία. Οί κρητικές κωμωδίες του ΙΖ' αιώνα παρουσιάζουν πολλά σφάλματα,

πού δυσκολεύουν σε πολλά σημεία, ιδιαίτερα στα ξενόγλωσσα, και τήν κα­

τανόηση ακόμη του έργου. Άπό αυτές μόνον ό Κατζοΰρμπος δέν δημιουργεί προβλήματα στον μελετητή μετά τήν κριτική έκδοση τοΰ Λ. Πολίτη. Ό Στάθης επίσης, αποκαταστάθηκε σέ πολλά σημεία άπό τήν φιλολογική έκδο­

ση της L. Martini1, και μόνον ό Φορτουνάτος παραμένει μέχρι σήμερα δυσ­

νόητος και απρόσιτος στον αναγνώστη, γιατί δέν έχει γίνει μετά τήν έκ­

δοση τοΰ Ξανθουδίδη μια νέα κριτική έκδοση. Ό τύπος τοΰ σχολαστικοΰ επιστήμονα, τοΰ λατινομαθοΰς λογίου, πού

άπλα σκιαγραφήσαμε στις λίγες αυτές γραμμές, απασχόλησε και άλλους Έλληνες συγγραφείς· έτσι στην Ελλάδα τό 1836 ό συγγραφέας Δημ. Βυζάν­

τιος παρουσίασε τον τύπο τοΰ λογίου στή γνωστή κωμωδία του «Βαβυλω­

νία», ό Μπάμπης "Αννινος επίσης τό 1913 στην κωμωδία «οικογένεια τοΰ Παραδαρμένου» τέλος και ό εθνικός μας ποιητής Δ. Σολωμός δέν παράλειψε να διακωμωδήσει τον τύπο αυτό στο ποίημα του «Ιατροσυμβούλιο».

Ή κωμωδία τών τύπων αναπτύχθηκε και εξω άπό τήν Ελλάδα στην 'Ιταλία, 'Αγγλία και Γαλλία όπου τό είδος αυτό γνώρισε τήν μεγαλύτερη του ακμή τον ΙΖ' αιώνα μέ τον μεγάλο Μολιέρο, πού μέ τό ιδιαίτερο ύφος του καυτηρίασε τά ήθη και καθιέρωσε τους τύπους της εποχής του αιώνια πρότυπα.

1. L. Martini, Κριτική έκδοση τοΰ Στάθη, Θεσ/κη 1976.

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 40, Ίούλιος­Σεπτέμβριος 1979)

ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ ΤΗΣ 4ης ΙΟΥΛΙΟΥ 1979.— Θέματα ημερησίας διατά­

ξεως : 1. Έγκρισ ις αποφάσεως Εφορείας περί καταργήσεως του Λυκείου και τοΰ Φρον­

τιστηρίου Ξένων Γλωσσών λόγω ανυπέρβλητων οικονομικών δυσχερειών και αδήριτου ανάγκης 2. "Εγκρισις αποφάσεως Εφορείας περί πωλήσεως μη άξιοποιηθέντων ακινή­

των Κληρονομιάς Γ. Πολίτη, προς αποπεράτωσιν τών δύο κεντρικών οικοδομών εκ της Ιδίας κληρονομιάς, έν συνεχεία της εις τήν Γενικήν Συνέλευσιν της 20ης Μαρτίου 1979 συζητήσεως 3. "Εγκρισις αποφάσεως της Εφορείας περί εξοφλήσεως της οφειλής της Κας Πετσοπούλου προς τήν Κληρονομιά Κ. 'Απέργη.

Ή Συνέλευσις ήσχολήθη μόνον μέ το υπ' αριθ. 1 θέμα τό όποιον ετέθη εις ψηφο­

φορίαν, μετά άπα δριμύτατον ελεγχον της Γεν. Συνελεύσεως προς τό Δ.Σ. του Παρνασσού, μέ αποτέλεσμα τήν άπόρριψιν της αποφάσεως της Εφορείας. Έζητήθη επίσης άπο πολ­

λά μέλη της Γεν. Συνελεύσεως να υποβληθούν αί παραιτήσεις τοΰ Δ.Σ.

ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ ΤΗΣ 29ης ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1979 : Θέμα ημερησίας διατάξεως: 'Ανακοινώσεις τοΰ κ. Προέδρου σχετικώς προς τήν άπό 4 'Ιουλίου 1979 άπόφασιν της Γεν. Συνελεύσεως.

Κατόπιν της απορρίψεως της προτάσεως τοΰ Δ.Σ. τοΰ Παρνασσοΰ περί καταργή­

σεως τών Νυκτερινών Σχολών και μετά τήν άπαιτηθείσαν παρά της Γεν. Συνελεύσεως παραίτησιν τών μελών τοΰ Δ.Σ. τοΰ Παρνασσοΰ υποβάλλονται αί παραιτήσεις τών περισ­

σοτέρων. Γίνεται ακολούθως προσφυγή προς το δικαστήριον δια τον διορισμόν νέας διοικήσεως.

ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΔΙΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1978 ­ 1979.— Ή από ΙΟετίας υπεύθυνος επί της συντά­

ξεως τών πεπραγμένων τοΰ Παρνασσοΰ (κατόπιν αποφάσεως της 'Εφορείας Συνεδρία 37/ 8­7­70) διευθύντρια τοΰ Φιλολογικοΰ τμήματος Μαρία Μαντουβάλου, ετοίμασε και παρέ­

δωσε προς έκτύπωσιν όλο τό ύπόλοιπον τμήμα (έκτος τών οικονομικών) τής πνευματικής κινήσεως τοΰ Παρνασσοΰ. Περιλαμβάνει εκτός τής συνήθους ύλης και παράρτημα μέ τήν έξης σημείωσιν : «Μετά τα σοβαρά γεγονότα, τά όποια συνετάραξαν τον Παρνασσόν και έθιξαν τό κΰρος του εις τό Πανελλήνιον κατά το τρέχον έτος 1979 και προς σχηματισμόν αντικειμενικής γνώμης έκ μέρους τών αξιότιμων μελών τοΰ Φ.Σ. «Παρνασσός», παρα­

θέτομεν τά άκολουθοΰντα εις τό Παράρτημα αυτό επίσημα κατατοπιστικά στοιχεία. Ταΰτα είναι :

1) Πρακτικά α) Κοσμητείας β) 'Εφορείας γ) Γεν. Συνελεύσεων

- 4 8 0 -

2) Έγγραφα διαμαρτυριών μελών του Δ. Σ. προς τον Κον Θεοδωρακόπουλον, δια τον τρόπον τηρήσεως των πρακτικών ώς και τους λόγους παραιτήσεως τινών εξ αυτών.

3) Δημοσιεύματα τοϋ Ημερησίου τύπου περί Παρνασσού. 4) Ποικίλα επίσημα έγγραφα περί Παρνασσού. Το βιβλίον τών Πεπραγμένων θα είναι ετοιμον εγκαίρως προκειμένου να ύποβληθή

συμφώνως προς τον Κανονισμον του Συλλόγου προς τα μέλη του εντός τοϋ πρώτου τρι­

μήνου τοϋ νέου Συλλογικοΰ έτους πού αρχίζει τήν Ιην 'Οκτωβρίου 1979 (άρθρον Κα­

νονισμού αριθ. 31). μ.μ.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ [Μέχρι τής 29ης Αυγούστου 1979]

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

Έκαστος τόμος σελ. 650 — Ετησία συνδρομή : δρχ. 400.

Β . ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ ' Ε ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κ ρ σ τ ή Π α λ α μ ά , 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Π ά λ α μ δ, Ιούλιος Τυπάλδος,'Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , Οί αδελφοί Σοΰτσοι και ή πολιτική ποίησις έπί "Οθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκόράς καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. ' Ι ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο ύ , "Ανδρέας Λάσκαρδτος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ , Γεώργιος Τερτσέτης,,'Αθήναι 1971. 7. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ, *Η έξέλιξις τοΰ διηγήματος καί μύθιστορή­

. ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματο­

γράφος,'Αθήναι 1972. 8. ' Α ρ ί σ τ ο υ Κ α μ π ά ν η , Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972; 9. Κ. Π α λ α μ ά , Βιζυηνός καί Κρυσ&λλης, 'Αθήναι 1973.

10. Α. Μ ά τ ε σ η , Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, Αθήναι 1976. Έκαστον­τεϋχος δρχ. 20.

' Γ . ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ 1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ, Τα έν Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καί τά έν τφ

«Παρνασσφ» κατάλοιπα τοϋ À. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα τών Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­

μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί J δον αΐ&να, "Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100/ 3. "Ε π α μ.. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν τών

ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, "Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100. .4. Ε υ y. Δ α λ λ ε ζ ί ο υ, Καραμανλίδικα, "Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων δρ­

γων τυπωθέντων με ελληνικά στοιχεία, Γ', 1866­1900. Έργον βραβευθεν ύπό τής "Ακαδημίας "Αθηνών, Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοΰ "Αντιόχου τοϋ Γ εις τήν Ελλάδα, "Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ , Βιογραφία 'Ηλία ΖερβοϋΊακωβάτου συντεθεΤσα παρ'αύτοϋ τοϋ ίδίου, 'Αθήναι 1974 σελ. κς'Χ 154. Δρχ. 150.

7. Δεσμός, 'Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ. 554. Δρχ. 350. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λ α τ ζ ό γ λ ό υ ­ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άν­

θρωπος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, 'Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 100.