КР Билим берүү жана илим министрлиги

КР Улуттук илимдер академиясы

И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университети

Т.С.Мусаева

СӨЗ ВАРИАНТТАРЫ

ЖАНА НОРМА

Бишкек -2015

УДК 80/81

ББК 81

М 91

Илимий редактор: филология илимдеринин доктору,

профессор К.Т.Токтоналиев

Рецензенттер: филология илимдеринин доктору Саматов К.,

филология илимдеринин кандидаты,

доцент Сулайманова Л.

Мусаева Т.С.

М 91 Сөз варианттары жана норма. – Б.: 2015. – 176 б.

ISBN 978-9967-04-623-8

Изилдөөдө кыргыз тил илиминдеги варианттуулук катего-

риясынын илимий-теориялык жалпы маселелери, анын адабий

норма менен болгон карым-катышы, тилдеги айрым бир кубулуш-

тар менен окшоштугу жана өзгөчөлүктөрү, формалык варианттар-

дын лингвистикалык табияты иликтөөгө алынып , аларды класси-

фикациялоо аркылуу тилге карата карым-катышын аныктоого

аракеттер көрүлдү.

Эмгек КР УИАнын Ч. Айтматов атындагы Тил жана адабият

институтунун жана И.Арабаев атындагы КМУнун окумуштуулар

кеңеши тарабынан басмага сунуштулган.

М 4602000000–15 УДК 80/81

ББК 81

ISBN 978-9967-04-623-8 © Мусаева Т.С.,

2015

3

МАЗМУНУ

Киришүү ....................................................................................... 4

I глава Вариант ЖАНА НОРМА, БУЛАРДЫН жалпы

илимий маселелери ..................................................... 9

§ 1. Варианттуулук, вариант, инвариант түшүнүктөрүнүн

лингвистикалык негиздери ................................................ 9

§ 2. Норма, нормативдүүлүк түшүнүктөрүнүн

лингвистикалык табияты ................................................. 17

§ 3. Варианттуулуктун келип чыгышынын жалпы себептери

жана келечеги .................................................................... 34

§ 4. Лексикалык варианттар түшүнүгүнүн маңызы .............. 40

§ 5. Варианттуулук жана парадигматикалык карым-

катыштардын башка түрлөрү .......................................... 53

I глава боюнча жыйынтыктар ................................................. 67

II глава Кыргыз тилиндеги сөз варианттарынын

түрлөрү ......................................................................... 70

§ 1. Сөз варианттарын классификациялоонун негиздери .... 70

§ 2. Орфографиялык варианттар ............................................ 73

2.1. Фонематикалык варианттар ....................................... 74

2.2. Грамматикалык варианттар ........................................ 99

2.3. Кыргыз тилиндеги энчилүү аттардагы варианттар 109

2.4. Кыргыз тилиндеги диалектилик сөз варианттары . 112

§ 3. Орфоэпиялык варианттар ............................................... 114

3.1. Фонетикалык варианттар .......................................... 115

3.2. Акценттик варианттар ............................................... 122

II глава боюнча жыйынтыктар .............................................. 126

КОРУТУНДУ ............................................................................... 128

1-ТИРКЕМЕ ................................................................................. 134

2-ТИРКЕМЕ ................................................................................. 159

Колдонулган адабияттар: ......................................................... 168

4

Кептешүү, пикирлешүү шарт-кырдаалы

оптималдуу вариантты тандап колдонууга

мажбурлайт (Ярцева В.Н.)

КИРИШҮҮ

Тил – үзгүлтүксүз кыймылда болуп, өнүгүп-өзгөрүп тур-

ган кубулуш. Динамикалуулук тилдин табият-жетесине, ма-

ңызына тиешелүү имманенттүү касиети болуп саналат. Тил-

дин өнүгүп-өркүндөөсү, андагы өзгөрүүлөр, жаңынын жара-

лышы жана акырындык менен тилге сиңип, өз ордун табышы,

ал эми эскинин такталышы же жоюлуп колдонуудан чыгуусу

менен шартталат. Бирок тил бир эле учурда динамикалуулук

менен бирге туруктуулук касиетине да ээ. Дал ошол турук-

туулук касиетинин негизинде доор менен доорду, өткөн менен

бүгүнкүнү жана келечекти, адам баласынын түрдүү муунда-

рынын ортосундагы байланышты камсыз кылуу милдетин ат-

карып келе жатат. Туруктуулук менен динамикалуулук – тил-

дин өзүнүн табияты жана коомдо аткарган милдети менен

шартталган маанилүү касиеттери, аларсыз тил жашай жана

өнүгүп-өркүндөй албайт. Константтуулук (туруктуулук) ме-

нен динамикалуулук тилдин бардык аспектилерине жана ал

аспектилердин бирдик-каражаттарына тиешелүү. Тилдин бир

эле учурда туруктуулук менен динамикалуулукка негизделген

диалектикалык табияты тилдик бирдик-каражаттарды тандап-

иргеп колдонуу мүмкүнчүлүгүн шарттайт. Ал эми тандап-

тескеп, ылгап колдонуу тилдик фактыларды окшоштук же

бирдейлик критерийи боюнча дифференциялоого мүмкүн

болгон шартта гана ишке ашырылат.

Тил системасында туюндуруунун, атоонун варианттуу

формалары, ыкмалары орун алып, алар кепте реализацияланат

жана тилдик фактыларды мазмундук жактан бирдейлик, фор-

малык жактан айырмачылык критерийи боюнча дифферен-

циялоого негиз беришет. Чындыгында, бир эле маани-

5

мазмунду туюндурган варианттык формалардын болушу, па-

раллель жашашы жана коммуникация процессинде кызмат

кылышы жандуу адабий тилдин системасына мүнөздүү, кеңи-

ри тараган кубулуш болуп саналат. Варианттуулук кубулушу

тил системасынын бардык деңгээлдеринде – фонетикалык

деңгээлде да, лексикалык деңгээлде да, морфологиялык дең-

гээлде да, синтаксистик деңгээлде да, айрым учурда бүтүндөй

текст деңгээлинде да учурайт. Тил системасынын өзү ар түр-

дүү подсистемаларга жиктелиши варианттуулуктун тилдик

деңгээлде да орун алганынан кабар берет.

Варианттуулук, формалардын вариациялануусу – тилдик

эволюциянын обьективдүү жана сөзсүз болуучу натыйжасы.

Тил илиминдеги жалпыга белгилүү болгон: “Тил өзгөрөт, би-

рок ошол эле бойдон кала берет”, “динамикалуу стабил-

дүүлүк”, “кыймылдагы туруктуулук” парадоксуна ылайык,

тил өтө жай, акырындап, оңой менен байкалбагандай өнүгүп-

өзгөрөт, өркүндөйт. Буга байланыштуу тилде варианттуулук-

тун болушу максатка ылайык жана мыйзам ченемдүү, тил

үчүн пайдалуу.

Тилдин кайсы деңгээлинде болбосун, варианттуулук, ва-

рианттар кептик көндүмдөрдүн салттуулугун камсыз кылып,

тилдин тарыхый өнүгүүсүндөгү кескин бурулуштардан, өзгө-

рүүлөрдөн сактайт жана анын негизинде жалпы тилдик нор-

манын, адабий норманын жылышууларын сезилерлик байкал-

багандай кылат. Демек, тилде варианттардын, параллель фор-

малардын орун алышы тандап алуу, тандап-тескеп колдонуу

проблемасы менен тыгыз байланыштуу, ал болсо, өз кезегин-

де, тилдик норма, адабий норма, кодификация маселеси менен

ажырагыс каралат.

Варианттуулук маселеси жөнүндө тил илиминде бир кый-

ла мезгилден бери ар кандай ой-пикирлер айтылып келе жат-

каны менен, бүгүнкү күндө деле илимий-теориялык жактан

толук аныкталбаган, практикалык өңүттө да аз изилденген ма-

селелердин катарында турат (Горбачевич, 1978). Себеби тилди

6

сыпаттоо системасында варианттуулук категориясы кайсы

орунду ээлейт, бул категориянын чектери, алкагы жана крите-

рийлери кандай, варианттуулук тилге пайда келтирүүчү кубу-

лушпу же тилди булгап, ага зыян келтирчү кубулушпу деген

принципиалдуу суроолорго так жооп алына элек.

Варианттуулук маселелери боюнча алгачкылардан болуп

пикир айткан окумуштуу, жалпы тил илиминин өкүлү

Н.Н.Семенюктун пикирине кайрылсак, ал: “При изучении

процессов функционирования языков исследователю прихо-

дится сталкиваться с различными формами вариантности язы-

ковых средств, их своеобразной “избыточностью” порождае-

мой сложной историей каждой языковой системы. Однако,

хотя сам факт существования вариантности широко известен,

виды и формы вариантности,... различия в типах вариантнос-

ти..., а также пути преобразования вариантов... до сих пор

изучались очень мало.

Пытаясь привлечь внимание к проблеме вариантности...

авторы коллективной статьи “К вопросу о правильности речи”

предложили создать особую лингвистическую дисциплину –

“ортологию”, основной категорией которой должна стать

именно категория вариантности” (Семенюк, 1965).

Ушул өңүттөн алганда тилдеги варианттуулук кубулушу –

тилдин өзүнүн ички табиятына мүнөздүү лингвистикалык ку-

булуш жана ал тилдин кылымдап өнүгүү, колдонулуу жана

милдет аткаруу процессинде ар дайым жаңысы жаралып, эс-

киси колдонулуудан чыгып, тилдин ийкемдүүлүгүн артты-

рууда, анын өнүгүү кыймылын аныктоодо өзгөчө орундагы

тилдик факт болуп саналат. Эгерде тилди шарттуу түрдө ти-

рүү организм десек, варианттуулук – тилдин каны. Ошондук-

тан тилдин бир эле учурда туруктуулугун жана кыймылда

өнүгүүсүн шарттап турган норма түшүнүгү да ушул вариант-

туулук кубулушу аркылуу мүнөздөлөөрү ачыкка чыгат. Ант-

кени варианттуулук менен норма бири-бири менен тыгыз ка-

рым-катыштагы жана эки жактуу көзкарандылыктагы түшү-

7

нүктөрдөн: эгерде варианттуулуктун мүнөзү, варианттуулук

кубулушунун өзү тилдик өнүгүүнүн, анын функцияланышы-

нын өзгөчөлүгүн аныктаса, норма ошол варианттардын кай-

сынысы өнүмдүү, келечектүү, кайсынысын колдонсок болот

деген сымал маселелердин аныкталышын шарттап, адабий

тилдин константтуулугун, туруктуулугун, кодификацияланы-

шын камсыз кылат. Демек, варианттуулук маселеси адабий

норма жөнүндөгү маселенин бир критерийи катары аны менен

бекем байланышта аныкталышы зарыл... (Мусаев, 1999). Ант-

кени варианттуулук – тилдик өнүгүүнүн объективдүү көрү-

нүшү, жандуу адабий тилдин ажырагыс атрибуту.

Варианттуулук проблемасы боюнча дүйнөлүк тил или-

минде орун алган мындай жагдай жалпы эле түркология или-

мине да жана улуттук тил илимибизге да мүнөздүү. Ырас, бул

проблеманын айрым аспектилери боюнча лексикология, лек-

сикография, семасиология, кеп маданияты жаатындагы кээ

бир эмгектерде азын-оолак сөз козголуп келе жатканын бел-

гилей кетүү жөндүү (Сейдакматов, 1982; Мусаев, 1999). Бирок

аларда проблеманын тигил же бул өңүтү тууралуу гана кеп

болуп, фрагментардуу мүнөзгө ээ. Ошондой эле вариант-

туулук кубулушунун өзү да кыргыз тил илиминде илимий-

теориялык сыпаттоого алына элек, табияты аныктала элек.

Кыргыз тилиндеги варианттуулук категориясы, вариант-

тар проблемасы буга чейин кеңири аспектидеги, системалуу,

ырааттуу мүнөздөгү атайын илимий иликтөөгө алына электи-

ги прблеманын актууалдулугун шартайт. Бул илиий изилдөө-

дө алгач ирет кыргыз тилиндеги варианттуулук категориясы-

нын жалпы илимий-теориялык маселелери сыпаттоого алы-

нып, лексикалык варианттар илимий талдоонун обьектиси

болду.

Варианттуулук проблемасынын илимий-теориялык жана

жалпы лингвистикалык аспектилеринин сыпатталышы, кыр-

гыз тилиндеги лексикалык варианттардын талдоого алынышы

жана классификацияланышы кыргыз тил илиминин түрдүү

8

тармактары үчүн жаңы натыйжаларды, маалыматтарды бере

алат жана илимий изилдөө жүргүзүү зарылдыгын дагы бир

ирет далилдейт.

Илимий изилдөөнүн негизги максаты катары кыргыз ти-

линдеги варианттуулук жана сөз варианттуулугу проблемала-

рын илимий-теориялык планда сыпаттоо жана анын негизинде

лексикалык варианттарды конкреттүү фактылар аркылуу или-

мий талдоого алуу менен, анын нормативдүүлүк менен байла-

нышкан маселелери боюнча конкреттүү сунуштарды берүү.

Бул изилдөөдө кыргыз тил илиминде алгачкылардан бо-

луп варианттуулук категориясынын илимий-теориялык жана

жалпы лингвистикалык маселелери, анын тилдик норма жана

адабий норма түшүнүктөрү менен карым-катышы, тилдин

өнүгүүсүндөгү орду менен ролу, тилдеги айрым кубулуштар

менен окшоштугу жана өзгөчөлүктөрү, кыргыз тилиндеги

лексикалык варианттардын лингвистикалык табияты илимий

иликтөөгө алынып, проблема катары коюлду, лексикалык ва-

рианттарды классификациялоо жана алардын ар бир түрүн

анализдөө аркылуу алардын тилге карата карым-катышын

аныктоо аракеттери көрүлдү..

Варианттуулук кубулушун жана варианттарды изилдөө

алардын система ичиндеги карым-катыштары планында жүр-

гүзүлүп, функционалдык-динамикалык, стурктуралык-

салыштырма, сандык мүнөздөмөлөрдүн статистикалык анали-

зи, ошондой эле анализ жана синтез методдорунун жардамы

менен, синхрондук аспектиде изилдөөгө алынды. Иликтөөнүн

нормативдүү-синхрондук аспектиси репрезентативдик мате-

риал катары кептин оозеки да, жазма да формасынын үлгүлө-

рүн колдонууну шарттады.

Тилдеги варианттуулук - тилдин өзүнүн ички табияты ме-

нен коштолгон жана тилдик өнүгүүнү шарттап, анын объек-

тивдүү көрүнүшү катары норма түшүнүгү менен тыгыз байла-

ныштагы кубулуш деп эсептөө изилдөөнүн илимий гипотеза-

сы катары белгиленди.

9

I ГЛАВА ВАРИАНТ ЖАНА НОРМА, БУЛАРДЫН

ЖАЛПЫ ИЛИМИЙ МАСЕЛЕЛЕРИ

§ 1. Варианттуулук, вариант, инвариант түшүнүктөрүнүн

лингвистикалык негиздери

Бүгүнкү күндөгү жалпы тил илиминин башкы тенденция-ларынын бири катары тил системасын өзара тыгыз карым-катыш, байланышта турган окшоштуктар менен айырмачы-лыктардын системасы катары кароо жана ушул өңүттө изил-деп-үйрөнүүгө алуу күн тартибинде коюулуп жаткандыгы белгилүү. Тилдик фактыларды мазмун планы жагынан ок-шоштук же айырмачылыктары боюнча, формалык жагынан да окшоштук же айырмачылыктары боюнча дифференциялоого болот. Адатта, бул түрдө дифференцияланган тилдик факты-лар парадигматикалык карым-катышты түзүшөт. Парадигма-тика тигил же бул деңгээлде өзара дифференцияланган тилдик элементтерди жакындаштыруу же каршы коюу милдетин ат-карып, мындай элементтердин ортосунда коррелятивдик бай-ланыш орун алары белгилүү. Тилдик фактылардын ортосун-дагы парадигматикалык карым-катыштар, негизинен, мазмун-дук жана формалык жактан бирдейлик, окшоштук, жакындык же карама-каршылыкка негизделет. Парадигматикалык ка-рым-катышты кепте реалдуу колдонулган каражат менен тил системасында потенциалдуу орун алган каражаттардын орто-сундагы карым-катыш деп эсептөөгө да болот (ЛЭС, 1990).

Мындай карым-катыштардын ичинен тилдик фактыларды мазмун планы же семантикалык жактан бирдейлик, ал эми формалык жактан айырмачылык критерийи боюнча жиктөө, бөлүштүрүү варианттуулук категориясы, вариант түшүнүгү менен байланыштуу. Ошондуктан азыркы лингвистикада ва-риант, варианттуулук түшүнүктөрү кеңири колдонулуп жүрөт. Көп учурда бул түшүнүктөр тилдик элементтердин формалык жана мазмундук көп түрдүүлүгүн мүнөздөө үчүн пайдаланы-лып келүүдө, маселен, лингвистикалык бирдиктердин ва-рианттары жана варианттуулугу, моделдердин варианттары жана варианттуулугу, сөз маанилеринин варианттары жана варианттуулугу ж.б.

10

Жалпы теориялык планда алганда, варианттуулук (лат.

varians, variantis – өзгөрүүчү, өзгөрүлүүчү) – 1) кандайдыр бир

тилдик маңыз-мазмунду туюндуруу ыкмалары (модификация-

лары, түрлөрү, формалары); 2)тилдик бирдиктердин жана

жалпы эле тил системасынын жашоо жана кызмат аткаруу

ыкмасынын мүнөздөмөсү экени белгилүү (ЛЭС, 1990, 80-81).

Варианттуулук – тил системасынын жана тилдин бардык бир-

диктеринин кызмат аткаруусунун фундаменталдык касиети,

тилдик эволюциянын объективдүү натыйжасы. Ал «вариант»,

«инвариант», «вариациялануу» түшүнүктөрү аркылуу мүнөз-

дөлөт.

Варианттар дегенибиз тилдик маңыз-мазмунду туюнду-

руунун түрдүү реализациялары жана ыкмалары болуп саналат.

Тилдик маңыз-мазмун ар дайым эле бир түрдүү туюндурулуп,

бир эле ыкма аркылуу берилбейт, туюндуруу ыкмасынын мо-

дификациясына, формалык өзгөрүүсүнө, кээде жалпы кабыл

алынган жана милдеттүү болгон нормадан четтөөлөргө жол

берилет. Бирок кандай гана модификация, формалык өзгөрүү

болбосун, тилдик маңыз-мазмун эч өзгөрүүгө учурабай, ошол

бойдон калат.

Ал эми инвариант – бир эле маңыз-мазмундун абстракттуу

белгилениши, салыштырмалуу бир тектүү объектилер клас-

сынын жалпы аталышы. Инвариант түшүнүгүндө варианттар

классынын жалпы касиеттери топтоштурулат. Инвариант өзү

жеке обьект катары конкреттүү жашабайт. Аны эталон, үлгү-

лүү вариант деп эсептөөгө да болбойт. Ал жашоонун сөздүк

формасына да ээ эмес. Варианттык катарга кирген ар бир ва-

риант инварианттын касиеттерине ээ, башкача айтканда, ин-

варианттын конкреттүү реализациялары, модификациялары

болуп варианттар эсептелет. Маселен, «А фонемасы» дегени-

биз менен, бул фонема ар бир учурда сөздөрдөгү башка үндүү

жана үнсүз тыбыштардын артикуляциялык-акустикалык таа-

сирлеринин натыйжасында түрдүүчө реализацияланат. Алсак,

алма, абийир, ак, акиташ, гүлзар, ашуу, галерея ж.б. сөздөр-

дөгү а тыбыштары А фонемасынын конкреттүү реализацияла-

11

ры болуп саналат. Демек, «А фонемасы» – класстын абстракт-

туу аталышы, инвариант. Дал ушул фонеманы айтуу мүмкүн

эмес, «А фонемасын» айтууда биз анын варианттарынын же

аллофондорунун бирин гана же а1, же а2, же а3, же аn – айта-

быз. Бул аллофондор фонетикалык жана функционалдык жак-

тан бирдей, ошондуктан варианттык катарды түзүшөт.

Тилдик кубулуштарга варианттык/инварианттык мамиле

жасоо адегенде фонологияда (Прага лингвистикалык ийрими-

нин жана башка лингвистикалык мектептердин өкүлдөрүнүн

эмгектери) түптөлгөн. Вариант катары, жогоруда айтылган-

дай, бир эле бирдиктин – фонеманын – тыбыштык реализа-

циялары, ал эми инвариант катары ошол фонеманын өзүн

эсептешкен. Көп өтпөй вариант/инвариант мамилеси фоноло-

гиядан тилдин башка деңгээлдерине да көчүрүлгөн (ЛЭС,

1990, 81).

Вариант/инвариант дихотомиясы тил/кеп дихотомиясы

сыяктуу эле бир маңыздын эки тарабы болуу менен, азыркы

тил илиминдеги түйүндүү, борбордук идеялардын катарында

турат. Ал тилдин өзүнүн жана анын бирдиктеринин онтоло-

гиялык маңызын аныктоо үчүн колдонулуп келүүдө. Анткени

бул дихотомия тил системасынын, тилдик бирдиктер менен

категориялардын кызмат аткаруусу менен колдонулушунун

фундаменталдык касиети болуп саналат.

Ф.де Соссюр негиздеген кептин түз сызыктуулугу (прин-

цип линейности) принцибине ылайык, кеп тизмегинде бир

орунда тилдик бирдиктин бир гана варианты жайгаша жана

колдонула алат. Варианттык катардын бирден ашык мүчөлө-

рүн бир мезгилде колдонуу мүмкүн эмес. Ошондуктан өзүнүн

табияты боюнча кеп варианттуу мүнөзгө ээ, кеп үлгүлөрү ва-

рианттардан түзүлөт. Кептен айырмаланып, тил инварианттар-

дын системасы деген пикир орун алганын изилдөөчү

В.М.Солнцев белгилеп кеткен. Инварианттар абстракттуу ма-

ңыздар болгондуктан, тил абстракциялардан турат деген да пи-

кир айтылып жүрөт (Солнцев, 1984). Бирок тилди баарла-

шуунун, байланыш-катыштын реалдуу жана универсалдуу ка-

12

ражаты, ал эми кепти бул каражатты колдонуу, реализациялоо

катары карасак (Торопцев, 1985), тилди конкреттүү бирдик-

тердин көптүгү (классы), кепти болсо ошол көптүктүн экземп-

лярларынын бирин тандап колдонуу деп түшүнүүгө болот.

Жалпы алганда, варианттуулук тилдин формалык жагына

көбүрөөк мүнөздүү, ошондуктан тил системасынын бардык

деңгээлдеринде орун алган. Бирок түрдүү деңгээлинде түр-

дүүчө байкалат. Мисалы, фонетика-фонологиялык деңгээл

бир жактуу бирдиктер аркылуу түзүлгөндүктөн, бул деңгээлде

варианттар классын бириктирген инварианттар же, тактап

айтканда, фонемалар бирдиктердин тыбыштык жана функ-

ционалдык кесиеттеринин негизинде аныкталат. Ал эми эки

жактуу бирдиктер (мисалы, морфема, лексема) деңгээлинде

инвариантты аныктоо үчүн айтылыш менен угулуш релевант-

туу эмес, мында бирдиктин мааниси менен функциясы негиз-

ги критерий болуп эсептелет.

Тилдик бирдиктердин варианттары менен инварианттары

тил системасынын түрдүү деңгээлдерин түзбөйт. Тилдик бир

эле деңгээлде варианттар жана инварианттар тууралуу айтууга

болот. Алардын фонема деңгээлиндегиси фонетикада, орфоэ-

пияда жана орфографияда, морфема деңгээлиндегиси морфо-

логияда, сөз деңгээлиндегисинин айрым аспектилери фонети-

када, лексикологияда, морфологияда, ошондой эле сөз дең-

гээлинин башка аспектилери жана сүйлөм деңгээлиндегиси

синтаксисте иликтөөгө алынат. Ал эми текст деңгээлиндеги

варианттар тексттик лингвистикада, текстологияда, адабият

таанууда каралып жүрөт. Жалпы алганда, варианттуулукту

тилдин өзүнүн деңгээлинде да кароого болот: жалпы элдик же

улуттук тил системасы – инвариант, анын аймактык жана со-

циалдык диалектилери, подсистемалары – варианттар.

Жогоруда белгиленип кеткендей, инвариант салыштырма-

луу бир тектүү объектилер классынын жалпы аталышы, абст-

ракттуу белгилениши болуп, жеке объект катары конкреттүү

жашабагандыктан, изилдөөбүздүн кийинки жүрүшүндө биз,

негизинен, варианттар, варианттуулук, вариациялануу түшү-

13

нүктөрүнө гана таянабыз. Варианттык катардын ар бир түгөйү

абстракттуу инварианттын касиеттерин алып жүрөт деген жо-

бону жетекчиликке алып, инварианттын конкреттүү реализа-

циялары болгон варианттарды гана талдоого алууга аракетте-

небиз. Анын үстүнө, биздин изилдөөбүз үчүн негизги обьект

катары алынган сөз деңгээлиндеги варианттар үчүн инвариант

түшүнүгүн колдонуу күмөндүүлүктү пайда кылгансыйт. Инва-

риантты абстракттуу белги, модель катары карасак, ал фоноло-

гияда негиздүү, объективдүү боло алат, ал эми сөзгө карата ал-

ганда жансыз, жел схемага айланып калат деп ойлойбуз.

Варианттуулук – тилдин өзүнүн табият-маңызына мүнөз-

дүү, анын өсүп-өнүгүү, өзгөрүүсүнүн ички мыйзамдарынан

келип чыккан, тилдин бардык деңгээлдеринде учураган имма-

ненттүү кубулуш. Анткени, жогоруда айтылып кеткендей,

тилдин үзгүлтүксүз кыймылда, өнүгүп-өзгөрүүдө болуп ту-

рушу жаңынын жаралышын, эскинин сакталышын шарттап,

аларды (эски менен жаңыны) байланыштыруу мүмкүнчүлүгү-

нө ээ болушу бирдей маани-маңыздагы, бирдей семантикада-

гы, бирдей функция аткарган каражат-бирдиктердин тил сис-

темасында катарлаш, параллель жашоосун жана кеп система-

сында колдонулушун шарттаган. Бул, өз кезегинде, вариант-

тардын жаралышына, варианттуулук кубулушуна алып кел-

ген. Варианттуулук категориясы бир эле маңызды бир канча

форма аркылуу туюндурууга мүмкүнчүлүк түзөт. Башкача

айтканда, тилдик маңыз кээде ар кыл формалык өзгөрүүлөр,

модификациялар, кээде нормадан четтөөлөр аркылуу да

туюндурулат. Анткени изилдөөчү В.И.Кодухов белгилеген-

дей: «…норма конкреттүү тарыхый-социалдык кубулуш ката-

ры системалык жана асистемалык фактылардын болушуна

жана алардын реализацияланышына жол берет» (Кодухов,

1974, 172). Тилдин негизги жалпы касиеттеринин бири болуу

менен, варианттуулук толук көлөмүндө тилдин коммуника-

тивдик кызмат аткаруу процессинде байкалат. Вариант-

туулуктун өбөлгөлөрү ар бир тил системасынын айрым струк-

туралык мүмкүнчүлүктөрүнүн параллелизминде, ошондой эле

14

анын өзгөрмөлүүлүгүндө жана тилдик подсистемалар менен

көп түрдүү байланыштарында жатат.

Варианттарды, варианттык формаларды дифференциялоо

тил функционалдык жактан алдын ала бөлүштүрүлүп коюлган

элементтердин жыйындысы эмес экенин көрсөтөт. Кептик

кырдаалдарды алдын ала аныктоого, эсепке алууга мүмкүн

болбогон сыяктуу эле, тилдик элементтерди функциясына жа-

раша алдын ала классификациялоого да болбойт. Тилдеги ар

бир элемент бир эмес, бир нече функцияга ээ боло алат, кээде

бир эле функцияны бир нече элемент аткара берет. Мындай

мүмкүнчүлүктөрдүн чексиз көптүгү варианттарды, анын неги-

зинде тилдик нормалар системасын пайда кылат. Ошондуктан

варианттар маселесинде «Кантип айтуу керек?» деген суроо

«Кайсынын жардамы менен айтуу керек?» деген суроо аркы-

луу аныкталат.

Тилдик фактыларды, кубулуштарды варианттуулук белги-

лери боюнча изилдөөлөр алгач лингвистикадагы структура-

листтик багыттын өкүлдөрү тарабынан иштелип чыгып, баш-

ка изилдөөчүлөр тарабынан улантылып келе жатат. Вариант-

туулук маселеси кийинки жылдарда көптөгөн изилдөөчүлөр-

дүн кызыгуусун жаратканы менен, дале болсо теориялык жак-

тан так аныкталбаган, ал эми практикалык жактан аз иликтен-

ген маселелердин бири болуп саналат. Азыркы мезгилге че-

йин эле тилдеги варианттуулук жана варианттар проблемасы

жалпы теориялык, социолингвистикалык, стилистикалык,

лингвостатистикалык, колдонмо (прикладдык) аспектилердеги

изилдөөлөрдүн обьектисине айланганы менен, орус тилчи-

изилдөөчүсү К.С.Горбачевич ХХ к. 80-жж. акырында айткан

«Варианттуулук проблемасы… алигиче теориялык жактан то-

лук такталбаган жана практикалык жактан толук изилденбе-

ген бойдон калып отурат» (Горбачевич, 1978, 3) деген пикири

бүгүнкү күндө да актуалдуулугун жоготкон жок. Бул тууралуу

изилдөөчү К.Сейдакматов да өз эмгегинде белгилеп кеткен

(Сейдакматов, 1982,3). Варианттуулук кубулушунун чектери,

алкагы тууралуу талаш-тартыштуу маселенин башы ачыла

15

элек, тилди илимий сыпаттоо системасында бул категория

кандай орун ээлейт деген суроо да так, толук жоопко ээ боло

элек. Варианттуулук, варианттар маселеси бирде варианттар-

дын алмашуусу проблемасына байланыштуу тил тарыхынын

чегинде, бирде параллель жашаган варианттардын колдону-

луу, кызмат аткаруу мүмкүнчүлүктөрүнө байланыштуу сти-

листикада, варианттык формаларды социалдык негизде жик-

тештирүү, дифференциялоо, стратификациялоого байланыш-

туу кээде социалдык лингвистиканын алкагында, жалпы эле

тилдик жана адабий тилдик нормага карата карым-катышына

байланыштуу айрым учурда кеп маданиятынын чегинде кара-

лып келе жатат. Структуралык жана генетикалык жактан бир-

дей жана ар түрдүү болгон тилдик бирдиктердин вариацияла-

нуусунун пайда болуу жана жоголуп кетүүсүнүн хронология-

сы да изилдене элек. Варианттуулук категориясынын өзүнө

так, толук баа бериле элек: тилдин өнүгүүсү үчүн бул кубу-

луштун пайдалуу, прогрессивдүү же терс жагы канчалык де-

ген суроонун башы ачылбаган бойдон калып келүүдө. Ошон-

дой эле тилдеги варианттуулук фактыларынын табияты, ва-

рианттуулуктун тилдин түрдүү жактарын, деңгээлдерин мү-

нөздөөчү түрлөрү жана формалары, тил системасынын струк-

туралык өзгөчөлүктөрүнө жана кызмат аткаруу шарттарына

жараша варианттуулуктун типтериндеги айырмачылыктар,

тилдин тарыхый өнүгүүсүндө варианттардын өзгөрүүлөрү,

алмашуулары системалуу түрдөгү иликтөөгө алына элек.

Мындай жагдайлар варианттуулук түшүнүгүнүн чегин жа-

на диапазонун ар түрдүүчө кабылдоо менен байланыштуу деп

айтууга болот. Изилдөөчү К.Сейдакматов варианттуулуктун

диапазону төмөнкүдөй үч нерсени кучагына аларын көрсөткөн:

сферасы (чөйрөсү), көлөмү жана колдонулуш шарттары. Баш-

кача айтканда, варианттуулук тууралуу маселелердин тамыры

бул көрүнүш (варианттуулук) кайда, канча, кантип колдонулат

деген суроолорго барып такалат (Сейдакматов, 1982, 3).

Илимий түрдө аныкталгандай, варианттуулук тилдин эво-

люциясынын обьективдүү натыйжасы, жандуу адабий тилдин

16

негизги атрибуту (Горбачевич, 1978, 9). Кандай гана тил сис-

темасы болбосун, анда варианттардын бай катарлары кезде-

шип, алар тилди колдонуунун тигил же бул шарттарында реа-

лизацияланат. Дублеттик элементтердин орун алышы, парал-

лель жашоосу, биринчи кезекте, тилдин тарыхый өнүгүүсү

менен түшүндүрүлөт. Башкача айтканда, варианттуулук тил-

дер менен диалектилердин өзара байланышынын, карым-

катышынын, ошондой эле көп сандагы жана түрдүү мүнөздө-

гү ички факторлордун өзара таасиринин натыйжасы болуп са-

налат. Көп учурда сырткы, тилдик эмес себеп-факторлордун

таасири аркасында жүргөн өзгөрүүлөр тилдеги ички өзгө-

рүүлөрдүн жаралышын шарттайт. Мунун натыйжасында тил-

де, салыштырмалуу айтканда, «чынжыр реакциясы» жүрүп,

тилдик айрым элементтердин пайда болуусу, өзгөрүп кетүүсү

же жок болуусу ишке ашат. Мындай процесстерди сырттан

таасир эткен тилдик эмес факторлор менен ички, ошол тилдин

системасына баш ийген факторлордун өз ара татаал карым-

катышы шарттайт деп айтууга болот. Бул жерде изилдөөчү

В.Г.Костомаровдун: «Өнүгүү процесси дублеттик формалар-

ды жаратып, туура жана туура эместин ортосундагы карым-

катышты өзгөртүп турат» деген пикирин жүйөлүү деп айта

алабыз (Костомаров, 1960, 12).

Бирок айрым учурда варианттуулукту четке каккан, а түгүл,

тилдин өнүгүшү үчүн нормалдуу эмес, тескери роль ойногон

көрүнүш катары караган көз караштар, пикирлер да жок эмес.

Коммуникация теориясынын «Бир айтылыш – бир маани, ар

башка айтылыштар – ар башка маанилер» деген биринчи мый-

замынын көз карашынан карасак, чынында эле, варианттуулук

бир эле маани-мазмунду туюндурган эки же андан ашык фор-

малардын карым-катышы болуу менен, тил системасында маз-

мунга караганда форманын көптүгүн, ашыкчалыгын пайда кыл-

гандай. Анын үстүнө, варианттар маалыматты туюндуруу жа-

гынан да, функционалдык жактан да айырмачылыктарга ээ

эмес. Ошондуктан тилдин өнүгүү мыйзам ченемдери жана анын

татаал ички түзүлүшү менен тааныш эместер (коомчулуктун

17

айрым өкүлдөрү) варианттарды жок кылууну, белгилүү бир

мазмунду туюндуруунун белгилүү бир формасын гана калты-

рууну талап кылганы кездешпей койбойт. Башкача айтканда,

тилди стандартташтыруу, унификациялоо талаптары да коюлуп

келе жатканы жашыруун эмес. Бирок тилди жасалма жол ме-

нен, күчтөп стандартташтыруу, «тилди тазалоо» боюнча мын-

дай көз караштар үзгүлтүксүз эволюциялык кыймылдагы объ-

ект болгон тилге карата бир жактуу мамиле болуп саналат. Ал

эми абсолюттуу инвариантты талап кылуу антидиалектикалык

мүнөзгө ээ деп айтууга болот. Анткени варианттуулук, вариант-

тардын атаандаштыгы – тилдин өнүгүүсүнүн негизги тенден-

цияларынын бири жана ал норма түшүнүгүнүн диалектикалык

теориясын түзүүдөгү зарыл звенолордон болуп саналат.

§ 2. Норма, нормативдүүлүк түшүнүктөрүнүн

лингвистикалык табияты

Варианттуулук кубулушу реалдуу лингвистикалык факт

катары обьективдүү тарыхый-лингвистикалык илимий изил-

дөөгө алынышы зарыл. Бул болсо, өз кезегинде, тилдик норма,

нормативдүүлүк маселеси менен ажырагыс биримдикте кара-

лууга тийиш экендигин көрсөтөт. Варианттуулукту жана ва-

рианттарды изилдеп-үйрөнүү – тилдин өнүгүүсүнүн негизги

тенденцияларын аныктоодогу жана норма теориясын иштеп

чыгуудагы өтө маанилүү, зарыл баскычтардын бири. Анткени

окумуштуулар белгилеп жүрүшкөндөй, “понятие вариантнос-

ти неразрывно связано с понятием литературной нормы: толь-

ко там, где есть или складывается правило, обязательный эта-

лон, можно говорить о том, что в пределах правильности су-

ществуют варианты” (Москальская, 1969, 57.). “Для литера-

турного языка процессы и формы варьирования имеют особое

значение, поскольку не все элементы вариативных рядов под-

вергаются кодификации и закрепляются как литературные

нормативы” (Ярцева, 1990, 4-б.). Мында Э.Косериунун «сис-

тема – норма – кеп» схемасына таянабызбы (бул схема боюн-

ча норма системанын корреляты катары кепке тиешелүү, мү-

18

нөздүү болгон варианттуулук көрүнүштөрүн чектөөчү роль

ойнойт), же Прага лингвистикалык мектебинин концепциясы-

на таянабызбы (бул концепция боюнча норма тилдин кептеги

милдеттүү манифестацияларынын системасы, башкача айт-

канда, «тилдеги (идеалдуу) инвариант – кептеги (реалдуу) ва-

рианттар») тилдик норма менен варианттуулуктун өзара ажы-

рагыс байланышын жокко чыгаруу эч мүмкүн эмес. Норма,

тактап айтканда, эреже, милдеттүү түрдөгү эталон болгон

жерде гана варианттар жашайт.

Норма – тилдин өсүп-өнүгүү, өзгөрүү, калыптануу про-

цессиндеги жана коомдо байланыш-катнаш куралы катары

колдонулуп, коммуникативдик милдет аткаруусундагы ор-

чундуу илимий-теориялык жана практикалык маселелеринин

бири. Ал тил илиминдеги татаал, курч, полемикалуу маселе-

лердин катарында туруп, ага байланыштуу изилдөөлөр да

түрдүү багытта болгону, түрдүү пикирлерди, жоболорду пай-

да кылганы менен мүнөздөлөт. Норма маселесинин татаалды-

гы, биринчи кезекте, бул кубулуш лингвистикалык, тарыхый,

маданий-социалдык факторлор менен шартталып, табияты ка-

рама-каршы маңызга ээ болушу менен байланыштуу. Экинчи

жагынан, норма, тилдик норма, нормативдүүлүк түшүнүктөрү

лингвистикалык эле эмес, социалдык-тарыхый категория бо-

луп эсептелет. Анткени анын пайда болуп, калыптануусу жана

тигил же бул тилде сүйлөөчүлөр тарабынын таанылып, кабыл

алынышына чейинки жолу тилдик каражаттардын потенцио-

налдык мүмкүнчүлүктөрүнүн кеп үлгүлөрүнө, фактысына ай-

лануу тарыхы болуп саналат. Ал эми кептик баарлашууга, ал-

бетте, белгилүү бир тилдик жалпылыкты түзгөн социалдык

субъектилер, башкача айтканда, адамдар катышары белгилүү.

Ошондуктан бул маселе таза лингвистикалык проблематика-

нын чегинен чыгып, түрдүү илимдердин жана илим тармакта-

рынын кесилишкен чегинде, полипарадигмалык аспектиде

изилдене турган маселелердин бири болуп саналат.

Тилдик норма түшүнүгүнө байланыштуу илимий көз ка-

раштын пайда болуу, калыптанып өнүгүү тарыхы бир топ узак

19

жолду басып өткөн. Тил илиминин түрдүү муундагы өкүлдөрү

бул маселеге кайрылып келишкен. Алсак, А.А.Шахматов,

Л.В.Щерба, С.И.Ожегов, В.В.Виноградов баштаган атактуу

тилчи-окумуштуулардан тартып, биздин күндөргө чейинки

эле изилдөөчүлөрдүн кызыгуусун жаратып, түрдүү пикирлер-

ди, талаш-тартыштарды пайда кылып келе жатат. Ар бир

изилдөөчү-окумуштуу тилдик норманын табиятын, маңызын

аңдап-түшүнүүсүнө, ага карата мамилесине, кандай негизде,

кандай илимий-теориялык багытта жана аспектиде иликтеп-

үйрөнүүгө алганына жараша бул маселе түрдүүчө түшүндүрү-

лүп, ар кыл аныктамаларга ээ болуп келүүдө. Негизинен, нор-

маны, биринчиден, тилдик деңгээлдердин бири катары, экин-

чиден, тилдин социалдык-тарыхый атрибуту катары караган

көз караштар бул багыттагы эмгектерде басымдуураак орун

алганын белгилей кетүүгө болот.

Тилдик норма – татаал жана диалектикалык жактан кара-

ма-каршылыктардан турган кубулуш. Бул түшүнүктүн маңы-

зын, табиятын, спецификасын аныктоонун кыйынчылыгы ан-

да орун алган бирин-бири жокко чыгаруучу белгилер жана

анын эки жактуу мүнөзү менен байланыштуу. Маселен, тил-

дик норма улуттук тилди, маданиятты муундан-муунга өткө-

рүп берүүгө кызмат кылат, ошол эле учурда белгилүү бир мез-

гилдеги коомдун коммуникативдик талаптарын, муктаждык-

тарын ишке ашырууга да кызмат өтөйт. Ушул сыяктуу кара-

ма-каршылыктар, парадокстор тилдик норманын табиятында

орун алып, аны так аныктоого тоскоолдук кылып келүүдө.

Норма, тилдик норма, нормативдүүлүк түшүнүктөрү, адат-

та, адабий тил түшүнүгү менен байланышта каралып жүрөт.

Ырас, адабий тилдин эң башкы, аныктоочу критерийлеринин

бири болуп норма, нормативдүүлүк эсептелери талашсыз. Нор-

ма адабий тилдин татаал структурасында бириктирип-байла-

ныштыруучу, кынаптоочу кызмат аткарып, аны иреттүүлүк,

тандалмалуулук, жалпы милдеттүүлүк мүнөзүнө ээ кылат. Биздин пикирибизче, тилдик норманы жалаң гана адабий

тилге байланыштырып кароо жана ушул өңүттөн гана илик-

20

теп-үйрөнүүгө алуу ага тиешелүү бардык маселелерди терең жана ар тараптуу системалуу планда изилдөөгө, аныктоого шарт түзө албайт. Ошондуктан норма түшүнүгүн жалпы эле тил деңгээлинде кароо зарыл. Бирок бул жерде дагы бир суроо туулбай койбойт: норма, нормативдүүлүк тилге тиешелүү, тилдик деңгээлде каралуучу кубулушпу же кепке тиешелүү кубулушпу?

Бул суроонун жообу атактуу окумуштуу Фердинанд де Соссюрдун тил жана кеп концепциясына негизделет деп ай-тууга болот. Ф. де Соссюр «тил» түшүнүгүн «система» түшү-нүгү менен барабарлаш караганы белгилүү. Окумуштуунун концепциясынын жоболорун эске алсак, тил – иреттүү систе-ма, нормативдүү, башкача айтканда, норма менен дал келет (Соссюр, 1977).

Соссюрдун концепциясы өзүнүн маңыз-мааниси жагынан дүйнөлүк тил илиминдеги борбордук концепциялардын бири экени шексиз, бирок ал биз иликтөөгө алып жаткан маселенин жетесин толук ачып бере албаганы байкалып турат. Себеби окумуштуу система катары каралган тил менен норма дал ке-лип, обьективдүү мүнөзгө ээ деген.

Бул пикирден бир аз айырмалуу пикирди тил илиминдеги глоссематиканын негиздөөчүсү Луи Ельмслев айткан. Оку-муштуу тилге үч деңгээлде мамиле кылууну сунуштаган:

1) Тил схема деңгээлинде. Колдонулган-колдонулбаганы-на, реализацияланган-реализацияланбаганына көз карандысыз эле аныкталуучу абстракттуу система.

2) Тил норма деңгээлинде. Белгилүү бир социалдык реал-дуулук аркылуу аныкталып, аны менен шартталган материал-дык форма.

3) Тил узус деңгээлинде. Коомдо кабыл алынган колдону-луш, реализациялардын жыйындысы.

Л.Ельмслев норманы тилдин гана табиятына мүнөздүү объективдүү кубулуш дебестен, ал узус жана кеп аркылуу жа-ралат деген пикирин айткан (Ельмслев, 1965).

Норманын тил жана кеп менен карым-катышына байла-ныштуу дагы бир олуттуу пикир уругвай окумуштуусу

21

Э.Косериуга таандык. Бул изилдөөчү да үч деңгээлди ажыра-тып караган: система-норма-кеп.

Система – тилдик модель, үлгү, типтердин системасы,

функционалдык карама-каршылыктардын системасы, тилдин

потенциалдуу мүмкүнчүлүктөрүнүн системасы.

Норма – тилдик мүмкүнчүлүктөрдүн реализацияланган

системасы, тилдик реалдуу каражаттардын конкреттүү мани-

фестациясы.

Кеп – системага жана нормага негизделген конкреттүү

реалдуулук (Косериу, 1963).

Э.Косериунун концепциясы боюнча норма тилдин өзүнө,

табиятына тиешелүү кубулуш, бирок ал тил менен толук дал

келбейт. Бүгүнкү күндө тил илиминде норманын табият-жете-

син, маңызын аныктоодогу негизги концепция катары

Э.Косериунун концепциясы каралып келе жатат.

Демек, тилдик норма тилдин өзүнө, табият-маңызына

тиешелүү кубулуш экен. Ал эми тилдик норма кандайча пайда

болуп, калыптанат?

Тилдик норманын пайда болуу, калыптануу процессин

аныктап-изилдөө үчүн эки жагдайды эске алуу зарыл: 1) тил-

ди система катары уюштуруучу тилдик каражаттар реализа-

циялануу процессине учураганда, потенциалдык мүмкүнчү-

лүктөрдүн пайда болушу; 2) тилдик тигил же бул каражаттар-

ды туура, үлгү, модель катары кабылдап-түшүнүү.

Биринчи жагдайда норманын пайда болуусунун объектив-

дүү шарттары же «норма түшүнүгүнүн обьективдүү аспектиси»

= «объективдүү норма» тууралуу, экинчи жагдайда объективдүү

нормаларды туура-туура эместик, үлгүлүүлүк-үлгүлүү эместик

көз карашынан баалоо же «норманын нарктоочулук аспектиси»

= «аксиологиялык норма» тууралуу сөз кылууга болот.

Тил илиминде норма түшүнүгү көбүн эсе аксиологиялык

аспектиде, 2-жагдайга байланыштуу каралып келе жатат.

Мында норманы грамматикалык жактан туура деп эсептелип,

бүткүл тил системасын же анын бир бөлүгүн камтыган тилдик

көрүнүштөрдүн жыйындысы катары кароого болот.

22

Тилдик тигил же бул фактыларды «нормага ылайык» (ак-

сиологиялык норма) деп түшүнүү жана кабылдоо менен, тил-

дик каражаттарды тандап алуу, салыштыруу, каршы коюу

мүмкүнчүлүктөрүнүн бар экенин көрө алабыз. Себеби «нор-

мага ылайык» факт болгон шартта «нормага ылайык келбе-

ген» фактынын болушу мыйзам ченемдүү. Салыштыруу, тан-

доо шарты болбосо, фактынын «нормага ылайык келерин же

келбестигин» кантип айырмалоого болот? Тандап алуу мүм-

күнчүлүгүнүн өзү да каражаттарда варианттар, параллел-

дүүлүк болгондо гана ишке ашат. Тагыраак айтканда, ва-

рианттуулук (тилдик) туюндуруунун тигил же бул каражатта-

рын аң-сезимдүү же интуициялык мүнөздө тандап алып, кол-

донуудан пайда болот. Синхрондук көз караштан алганда, тил

– белгилүү бир учур үчүн жалпы милдеттүү же мүмкүн бол-

гон туюндуруу каражаттарынын жыйындысы, ал эми диах-

рондук көз караштан алганда, тил – муундан муунга өтүп,

салттуу мүнөзгө ээ болгон каражаттардын жыйындысы.

Тандап алуу мүмкүнчүлүктөрүн же варианттарды, ва-

рианттуулукту пайда кылуучу материалдык субстрат болуп

тилдин бирдиктүү бир тектүү системасы (мисалы, кыргыз

адабий тили) да, тилдин бир тектүү эмес системасы да (миса-

лы, диалектилер менен говорлорго айырмаланган кыргыз ти-

ли) эсептелиши мүмкүн.

Айрым учурда тигил же бул тилде сүйлөгөн индивид, жа-

маат белгилүү бир социалдык-тарыхый шарттарда башка бир

тилдик системанын каражаттарын же элементтерин колдонуп,

бөлөк системадан тилдик норманын идеалын көрүшү ыкты-

мал. Алыс кетпей эле советтик мезгилдеги, өзгөчө, ХХ кы-

лымдын 50-80-жж. орус тилинин кыргыз тилине тийгизген

таасирин көрсөтүүгө болот. Орус тили кайсы бир даражада

идеал тил болуп саналган. Же болбосо XVIII-XIX кк. Россияда

француз тили өзгөчө роль ойноп, идеал тил, маданияттын,

илим-билимдин тили болуп эсептелгени жалпыга маалым.

Мындай көрүнүш билингвизм шарты өкүм сүргөндө да орун

алат.

23

Тигил же бул тилдик жалпылык үчүн норма идеалы эне

тил системасынын чегинен сырткары болуу фактысы норма

проблемасын жалаң гана тилдик (структуралык) проблема ка-

тары кароого болбой турганын айгинелейт. Демек, тилдин

бирдиктүү бир тектүү системасынын чегинде варианттар жана

варианттуулук кандай шартта, кантип пайда болот деген су-

роо туулбай койбойт.

Варианттуулук мүмкүнчүлүктөрү тилдин өзүнүн табияты-

на, өзгөчө, анын структурасына тиешелүү болуп саналат. Бул

боюнча белгилүү тилчи-окумуштуу Э.Косериу тилде структу-

ранын эки тибин айырмалап кароону сунуш кылган: 1) функ-

ционалдык (айырмалоочу) структура же система, 2) «нормал-

дуу» (жалпы, салттуу) структура (Косериу, 1963, 172). «Жал-

пысынан, функционалдык тил же сүйлөөгө, сүйлөшүүгө мүм-

күндүк берүүчү тил функционалдык карама-каршылыктардын

жана нормага ылайык келген реализациялардын системасы

болуп саналат. Тагыраак айтсак, ал - система жана норма.

Система дегенибиз – берилген жамаатка түшүнүктүү болгон

кептин ачык жана көмүскө жолдорун көрсөткөн мүмкүнчү-

лүктөр системасы» (Косериу, 1963, 175).

Белгилүү деңгээлде норма системага караганда тарыраак

түшүнүк, себеби ал система тарабынан жол берилген вариант-

тардын баарын эмес, бирин гана белгилүү бир позицияда, бел-

гилүү бир кырдаалда тандап колдонуу менен байланыштуу.

Э.Косериунун жогоруда белгиленген концепциясында сис-

тема жана норма «система-норма-кеп» үчилтигинин элемент-

тери катары каралат. Мында норманын конкреттүү-индиви-

дуалдуу реализациясы болуп кеп эсептелет, ал норманын өзүн

да, индивиддин тилдик өзгөчөлүгүн да кучагына алат.

Э.Косериу тилдик системаларды гипотезалык конструкция-

лар эмес, тарыхый жактан реалдуу системалар деген көз караш-

та болгон. Система түрдүү мүмкүнчүлүктөргө, демек, вариант-

тарга ээ экенин анын (системанын) элементтеринин, каражатта-

рынын реализацияланыш фактыларынан байкоого болот. Эгер

эч кандай реализация болбосо, системанын түрдүү мүмкүнчү-

24

лүктөрү, элемент-каражаттардын модификациялары тууралуу

сөз кылууга болбойт эле. Окумуштуунун пикиринде, норманын система менен дал

келүүсү, башкача айтканда, реализациянын жалгыз гана мүм-күнчүлүгүн сунуш кылуусу тилдин функционалдык жана «нормалдуу» структураларынын өзара таасир этүүсүнүн жеке көрүнүшү гана болуп эсептелет. Ар дайым эле норма система менен дал келе бербейт.

Бул жерде бир жагдайды көңүлгө алуу зарыл. Сөз тар маанидеги «норма» түшүнүгү, тактап айтканда, кептин туура-лыгы жана аны субьективдүү баалоонун критерийлери менен байланышкан норма тууралуу эмес, тилде объективдүү түрдө орун алган норма тууралуу жүрүп жатат.

Тилдеги норма, нормативдүүлүк түшүнүгү сүйлөөчүнүн тил (сөз) байлыгындагы белгилүү бир каражаттарды тандап колдонуусуна шарт түзөт. Ал эми тандап алуу мүмкүнчүлүгү тигил же бул белгилери боюнча окшоштукка ээ болгон бир нече каражаттар орун алганда гана ишке ашарын дагы бир ирет белгилей кетүү жөндүү. Башкача айтканда, тандап алуу үчүн тандалып алынуучулар болушу зарыл.

Адатта, система реализациялоо үчүн бир нече варианттар-ды сунуштайт. Мындай шартта варианттуулук категориясы келип чыгат. Варианттуулук категориясы функциясы, мааниси жагынан окшош, бирдей, формалык жактан айырмачылыкка ээ болгон элементтердин тилде реалдуу түрдө катар, парал-лель жашоосун, алардын таралуу, колдонулуу процесстерин чагылдырып берүү мүмкүнчүлүгүнө ээ. Варианттуулуктун пайда болуу механизми да системада орун алган ар кыл реа-лизациялардын жана түрдүү изофункционалдык элементтер-дин арасынан тандап алууга мүмкүнчүлүк бар экенин түшүн-дүрүп берет. Варианттуулук категориясынын негизинде тилге үзгүлтүксүз кыймылда болгон өзгөчө коомдук кубулуш ката-ры мамиле кылуу, тилдик нормага жалаң гана аксиологиялык өңүттөн мамиле кылуу туура эместиги жөнүндөгү идея жатат.

Варианттуулук – тилдик норманын логикалык негиздери-

нин бири. Анткени тилдик норма системадагы туруктуу, конс-

25

танталык элементтер менен катар, системанын чегиндеги ва-

рианттарга, модификацияларга да таянат. Варианттуулукта

«система – норма» байланышы айкыныраак байкалат: систе-

манын варианттуулугун чектеген норманын өзүнө учурда

өнүгүүнүн бир этабы катары варианттуулук мүнөздүү. Демек,

норма жана варианттуулук түшүнүктөрүнүн байланышы нор-

манын динамикасын көрсөтүүчү мааниге ээ. Ошондой эле

тилдик норма менен варианттуулуктун ортосунда эки тарап-

туу көз карандылык орун алган: варианттуулуктун мүнөзү

тилдик норманын спецификасын аныктайт, экинчи жагынан,

норма мүмкүн болгон, жол берилген варианттардын саны ме-

нен түрлөрүн аныктап, алардын колдонулушун жөнгө салат.

Ушул жерде бир жагдайды Л.В.Щербанын сөзү менен бекем-

деп кетүүнү туура деп эсептейбиз. Анткени норма менен ва-

рианттуулуктун өтө тыгыз карым-катышын, норманын ва-

рианттуулугун бул окумуштуу төмөнкүчө баса белгилеген:

“очень часто норма допускает два способа (варианта – Т.М.)

выражения, считая оба правильными” (Щерба, Изб.раб., 1,

65). Буга үндөш пикирди бүгүнкү күндөгү теориялык тил

илиминин өкүлү Э.Косериу да белгилеп келет: “обычно исто-

рический язык не исчерпывается одной системой и одной

нормой” (Косериу, 1963), – деп норманын варианттуулугун

баса көрсөтөт. Ал эми жалпы тил илими боюнча көрүнүктүү

изилдөөчү Н.Н.Семенюк “...норма, опираясь на устойчивые,

константные элементы функционирующей языковой системы,

не в меньшей степени характеризуется и допустимыми в ее

пределах колебаниями и вариантами... именно норма устанав-

ливает число и типы допустимых вариантов, а также регули-

рует их употребление” (Семенюк, 1965).

Тилдик норма – сөздөрдү, тилдик бирдиктерди колдонууну

жөнгө салуучу эрежелердин жыйындысы. Тилдик норма коом-

дук мааниге ээ көрүнүш болуп саналат: ал тилде үзгүлтүксүз

жүрүп туруучу өзгөрүүлөрдү ыкка, жөнгө салып, бекемдейт,

муундар ортосундагы байланышты, бир доордун маданиятын

кийинки доорго өткөрүп берүүнү камсыз кылат. Ошондуктан

26

норма салыштырмалуу алганда туруктуу болушу керек: нор-

манын туруктуулугу анын объективдүү мүнөзү жана жалпыга

милдеттүүлүгү менен шартталат. Ошол эле учурда норма эч

өзгөрүүсүз да калышы мүмкүн эмес: тилдеги айрым ички жана

сырткы өзгөрүүлөр жүзөгө ашкан, реализацияланган факт ка-

тары каралганда, норма да кайра каралууга тийиш. Тил или-

минде «Варианттуулук жана тилдик эволюция – бир пробле-

ма» деген жалпы кабыл алынган тезис бар экени белгилүү. Бул

тезиске байланыштуу, норманын кайра каралуу, алмашуу про-

цессин төмөнкүдөй көрсөтүүгө болот. Өзгөрүүлөр, инновация-

лар тилде адегенде нормативдүүлүктүн варианты катары кыз-

мат кылат, белгилүү бир убакыттан кийин тилдик жамаат ал

өзгөрүүнү, инновацияны же жаңы форманы «кабыл алган» соң,

ал буга чейин колдонулуп келген форманы акырындап сүрүп

чыгарат да, өзү нормативдүү мүнөзгө ээ болуп калат.

Ар бир тилдин нормасы белгилүү бир принциптердин не-

гизинде түзүлөөрү белгилүү. Бирок бүгүнкү күндө тил или-

минде каралып жүргөн нормалаштыруунун жалпы принципте-

ри бардык талаптарга жооп берген, идеалга жакын деп айтар-

лык норманын иштелип чыгып, калыптанышына толук мүм-

күнчүлүк бере албайт.

Кандай гана көрүнүштөр, кубулуштар болбосун (анын

ичинде тилдик кубулуштар да бар), аларды классификация-

лоонун негизинде бардыгына бирдей тиешелүү боло алган бел-

гилер турушу керек. Демек, тилдик бирдиктерди нормага туура

келген же нормага туура келбеген деп классификациялоодо да

бардыгына бирдей тиешелүү белги-касиеттерге таянуу зарыл.

Бирок тилдик норманын негизги деп эсептелген белгилерин

бардыгына бирдей тиешелүү, абсолюттуу деп айта албайбыз.

Тилдик фактынын нормативдүүлүгүнүн бир белгиси ката-

ры анын сөз чеберлери тарабынан колдонулушу жана тилде,

кеп практикасында узак убакыт жашоосу эсептелет. Бирок

залкар акын-жазуучулардын чыгармаларында, адабияттын

классикалык үлгүлөрүндө нормага туура келбеген фактылар,

жүйөлүү негизи бар нормадан четтөөлөр, каталар, туура эмес

27

көрүнүштөр арбын кездешет. Белгилүү бир «стажга» ээ фак-

тынын бардыгы тең нормативдүү боло албайт. Алсак, мындай

нормативдүү эмес көрүнүштөрдү классикалык чыгарма бол-

гон «Манас» эпосунан, залкар жазуучу Түгөлбай Сыдыкбе-

ковдун ж.б. көптөгөн залкар акын-жазуучулардын чыгармала-

рынан да, окумуштуулардын эмгектеринен да арбын кездеш-

тирүүгө болот.

Нормативдүүлүктүн дагы бир белгиси болуп тилдик фак-

тылардын тилдин ички мыйзам ченемдүүлүктөрүнө, тилдин

өнүгүүсүнүн тенденцияларына ылайык келишин, адабий тил-

де окшош фактылардын болушун (орун алышын) эсептөөгө

болот. Бирок норманы универсалдаштыруу, аны бардык ок-

шош көрүнүштөр үчүн бирдей кароо туура эмес. Тилдин өнү-

гүү тенденциясына, ички мыйзам ченемдерине туура келген

бардык фактылар нормативдүү боло бербейт. Мисалы, кыргыз

тилиндеги мен, сен, бул ж.б. ат атоочторунун жөндөлүшүн

алалы. Кыргыз тилиндеги жөндөлүш эрежелери боюнча алар:

Атооч: мен, ал, бул;

Илик: мендин, алдын, булдун

Барыш: менге, алга, булга

Табыш: менди, алды, булду

Жатыш: менде, алда, булда

Чыгыш: менден, алдан, булдан түрүндө жөндөлүшү нор-

мативдүү болушу керек эле. Ал эми иш жүзүндө

бул ат атоочтор:

Атооч: мен, ал, бул;

Илик: менин, анын, мунун

Барыш: мага, ага, буга

Табыш: мени, аны, муну

Жатыш: менде, анда, мында

Чыгыш: менден, андан, мындан түрүндө жөндөлөөрү

белгилүү жана ал нормативдүү деп кабыл алынган. Эмне

үчүн, мунун лингвистикалык негизи эмнеде, муну кантип тү-

шүндүрөбүз. Менимче, бул тарыхый- традициялык гана көрү-

нүш, ушинтип айтып көнүп алганбыз...

28

Нормативдүүлүк түшүнүгү тилдик фактылардын сүйлөө-

чүлөр арасында таралышы менен да байланыштуу. Бирок бул

белги да нормативдүүлүктүн абсолюттуу, универсалдуу кри-

терийи, көрсөткүчү боло албайт, анткени ката, нормага жатпа-

ган көрүнүш да кеңири тараган, массалык мүнөздө болушу

мүмкүн. Мисалы, акыркы кездерде массалык маалымат кара-

жаттарында, ар кандай социалдык статустагы, түрдүү маданий

жана интеллектуалдык деңгээлдеги сүйлөөчүлөрдүн кебинде

арбын кездешип, өзүнчө бир шаблонго айланып калган «Мен

ойлойм, …», «Мен сага кошулам», деген конструкциялар кыр-

гыз тилинин мыйзам ченемдеринин көз карашынан алганда

ката, нормага туура келбеген көрүнүш болуп саналат.

Жогоруда көрсөтүлгөн белгилер ар бири өз алдынча тур-

ганда абсолюттуу, толук ишенимдүү болбосо да, бардыгы чо-

гуу бири-бирин толуктап, нормативдүү менен нормативдүү

эмести айырмалоонун объективдүү критерийи боло алат деген

пикирлер бар. Ал эми, биздин оюбузча, мындай пикирлерди

толук туура дешке болбойт. Классификациялык белгилердин

бир эмес, бир канча болушу мыйзам ченемдүү болуп эсепте-

лет. Бирок бир учурда негиз катары алардын бирин, экинчи

учурда башкасын алуу туура эмес. Анткени философиянын,

логиканын мыйзамдарынан белгилүү болгондой, түшүнүктүн

көлөмүн бөлүүнүн, жиктөөнүн биринчи эрежеси боюнча, нер-

селерди, көрүнүштөрдү, кубулуштарды классификациялоодо

ар бир бөлүштүрүү бир эле негиз боюнча жүргүзүлүшү керек.

Демек, норманын жогорудагы белгилери туруктуу, абсо-

люттуу болбосо, тилдик фактыларды нормативдүү жана нор-

мативдүү эмес деп жиктөө үчүн эмнеге таянуу керек? Биздин

пикирибизче, нормага ылайык келген, туура деп кулакка жат

болуп калган көндүм фактыны эсептөөгө болот. Ал эми тил-

дик туюм кабыл албаган көрүнүш нормативдүү эмес болуп

саналат. Норма белгилүү акын-жазуучулардын чыгармалары-

нын негизинде иштелип чыгат, ал тигил же бул фактылардын

мыйзамченемдүүлүгүнө же керектүүлүгүнө, пайдалуулугуна,

болбосо кеңири таралышына негизделип түзүлөт деген көз ка-

29

раштар да туура эмес. Норма, негизинен, адистердин, тилчи-

окумуштуулардын тилдик аң-сезиминде пайда болуп, калып-

танат деген ойдобуз. Ал эми классиктерге, белгилүү акын-

жазуучуларга, чыгармаларга шилтеме берүү жөн гана ише-

нимдүүлүк, салмактуу түр берүү максатын көздөйт. Мында

белгилей кетүүчү бир жагдай бар: көп учурда тигил же бул

фактыны нормативдүү катары кароо үчүн классиктерге, клас-

сикалык үлгүлөргө шилтеме берилет, ал эми фактынын нор-

мативдүү эместигин көрсөтүү, далилдөө, бекемдөө үчүн шил-

теме берилбейт.

Эгер тилдик норма чындыгында эле эч кандай объективдүү

көрсөткүчкө ээ болбосо, нормативдүү менен нормативдүү эмес-

ти айырмалоонун жалгыз критерийи катары нормалашты-

руучунун тилдик туюмун эсептөөгө болот эле. Бирок норманын

жогоруда саналып кеткен белгилеринин ишенимдүүлүгүнөн

күмөн саноо да туура эмес. Анткени алар да илимий байкоолор-

дун, иликтөөлөрдүн негизинде келип чыккан да. Ошентсе да

тилдик традиция, салт принцибин эң маанилүү, туруктуу, абсо-

люттуу деп эсептөөгө болбойт. Анткени мындай шартта адабий

тилди эч өзгөрүлбөс, катып калган сенек көрүнүш деп саноого

же норманы тилдин өнүгүшүн таптакыр токтотуп коюуга жөн-

дөмдүү көрүнүш деп эсептөөгө шарт түзүлмөк. Фактылардын,

көрүнүштөрдүн тилде жашоо «стажы» принцибин да абсолют-

туу критерий катары эсептей албайбыз. Анткени мындай шарт-

та диалектилик өзгөчөлүктөрдү да нормативдүү деп эсептөө ке-

рек болот. Тилдеги бардык мыйзамченемдүү фактыларды норма

катары кароого, ал эми системадан тышкары калган, адабий

тилде аналогиясы жок көрүнүштөрдү норманын бузулушу ка-

тары эсептөөгө болбостугун да объективдүү себептер аркылуу

түшүндүрүүгө болот. Себеби белгилүү бир коомдо кабыл алын-

ган туюндуруу ыкмасы жамааттык (коллективдүү) көнүмүш

адатка негизделет. Муну өз кезегинде белгилүү тилчи-

окумуштуу Ф.де Соссюр да белгилептир (Соссюр, 1977, 79).

Тилде эрежеден сырткаркы көрүнүштөр, жүйөлөнбөгөн

кубулуштар арбын эле кездешет. Мисалы, көк деген сөздүн

30

(көк мээ, көк тил), же кызыл деген сөздүн (кызыл ууру, кызыл

кулак) өтмө маанилеринин терс баа берүүчүлүк мүнөзгө ээ бо-

луусун эч кайсы ички мыйзамченемдүүлүк менен түшүндү-

рүүгө болбойт. Көк, кызыл сөздөрү түз маанисинде оң эле са-

патты, тактап айтканда, түстү билдирет.

Тилдик фактынын таралуу принцибине каршы айтылган

пикирлер эч кандай объективдүү маалыматтар, себептер менен

бекемделбеген. Алар тигил же бул тилдик фактылардын линг-

висттер тарабынан туура же туура эмес кабыл алынышына га-

на таянат. Бирок тилдик фактыларга баа берүү менен мамиле

кылуу лингвисттерге гана мүнөздүү эмес. Кандай сүйлөш ке-

рек, кандай сүйлөгөнгө болбойт деген түшүнүк, ойлор чала са-

бат, билим деңгээли төмөн адамдардын тилдик аң-сезиминде

деле потенциалдуу түрдө жашайт. Мындай түшүнүккө ар бир

адамдын сүйлөгөн кеби стихиялуу түрдө баш ийет.

Сүйлөөчү өзүнө тааныш, көнүмүш эмес тилдик фактыларга

жолукканда, алар ачыкка чыгат. Тилдик тигил же бул фактыга

туура деп баа берүү аны туура эмес деп баа берүүгө караганда

кеңири же, тескерисинче, аз таралышы мүмкүн. Ар бир тилдик

чөйрөдө мындай баа берүүнүн өзара катышы ар кандай боло

берет. Үстөмдүк кылган баа берүү реалдуу тилдик норма болуп

саналат. Бирок айрым учурда сүйлөөчүлөр тилдик фактыны,

мисалы, диалектилик көрүнүштөрдү туура эмес деп эсептеш-

кени менен, өздөрүнүн кептик практикасында ал фактыны

колдоно беришет. Тилчи-адистер, белгилүү жазуучулар ж.б.

тилдик фактыларды реалдуу тилдик нормага ылайыктап да,

ылайыктабай да карай беришет. Саналуу инсандардын баасын

туура, анык деп, ал эми жалпы жамааттын, көпчүлүктүн баа-

сын туура эмес, ката деп саноого да болбойт. Кадыр-барктуу

инсандар жана кандайдыр уюмдар тарабынан белгиленген

норма реалдуу тилдик норманы чагылдырышы керек. Дал

ушундай норма гана объективдүү болуп, адабий тилге таасир

этет, анткени анын талаптарына көпчүлүк баш ийип, колдонот.

Реалдуу тилдик норманы мыйзамдаштыруу коомчулуктун

айрым мүчөлөрүнүн каршылыгын жаратышы мүмкүн. Мында

31

субъективдүүлүк үстөмдүк кылат, анткени мындай адамдар

башкаларга караганда тилди жакшы билебиз деп ойлошот жа-

на өздөрүнүн кебин, кептик өзгөчөлүгүн туура деп санашат. Реалдуу норманы аныктоо үчүн массалуу түрдөгү байкоо

жүргүзүү керек. Бирок мындай байкоолорду бүтүндөй тилдик коомчулукка жайылтуунун кажети деле жок. Өзгөчө, жөн гана көчөдө бараткандардын кебине, пикирине негизделбеш керек. Адабий тилдин спецификасын анын жазма формасы түзөрү белгилүү. Карым-катыш, баарлашуу, байланыштын жазма формасына, негизинен, билимдүү адамдар кайрылат. Ошон-дуктан адабий тилдин нормасы, жеке эле жазуу эмес, оозеки кептин да нормасы, билимдүү адамдардын (негизинен, орто жана жогорку билимдүү) реалдуу тилдик нормасын эсепке алуу менен түзүлүшү керек. Бирок азыркы мезгилде билимдүү адамдардын чөйрөсү кеңири экенин, ага жеке эле интелли-генттер эмес, жумушчулар, айыл чарбасынын өкүлдөрү да ки-рерин эске алууга тийишпиз.

Массалык байкоо жүргүзүү ыкмалары максатка ылайык, шайкеш келүүгө тийиш – тилдеги атаандаштык тенденция-сына ээ ар бир фактынын (сөз, форма, конструкция ж.б.) туу-ра же туура эмес деп эсептөөнүн таралыш даражасын анык-тоо керек. Мында атайын анкеталардын жардамы менен су-рамжылоо ыкмасы бир топ пайдалуу болот эле деп ойлойбуз.

Байкоо, иликтөөлөрдүн жыйынтыгы болуп сандык көр-сөткүчтөр эсептелет. Бирок норманы изилдеп-үйрөнүүдө ста-тистикалык ыкманы информанттардын санын эсептөө үчүн гана колдонууга болот (адабий тилде сүйлөгөндөрдүн жалпы санына карата катышын алганда), мындай иликтөөнүн жы-йынтыктары кептик чындыкка жакындоосу зарыл. Изилде-нип жаткан кубулуштардын жыштыгындагы айырмачылык кокустукпу же мыйзамченемдүүбү, шартталганбы деген су-роого жооп берүүдө статистикалык ыкма көмөк көрсөтөт. Ал эми статистикалык ыкманы иликтөөнүн жыйынтыктарын баалоо үчүн колдонуу анча чоң мааниге ээ болбойт.

Салыштырылып жаткан кубулуштардын жыштыктарынын

түрдүү абалдарын статистикалык текшерүү абдан маанилүү.

32

Бирок дал ушундай учурларда норманы аныктоо үчүн статис-

тикалык эмес, лингвистикалык мамиле керек. Норма узак уба-

кыт үчүн түзүлөт, ошондуктан өтө маанилүү эмес, убакыттын

өтүшү менен жоюлуп кете турган айырмачылыктардын неги-

зинде эле тигил же бул фактыны нормативдүү, башкасын

нормативдүү эмес деп баалоого болбойт. Келечектүү деп

эсептелген факты, көрүнүшкө басым жасалышы керек. Кайсы

кубулуш жаңы, кеңири таралып бара жаткан, ал эми кайсыны-

сы салыштырмалуу эски, азайып, жоголуп баратканын эске

алуу зарыл. Ошондо гана реалдуу норма түзүлүшү мүмкүн.

Тилдик норма, варианттуулук маселелерине салттуу түрдө

түшүндүрмө берүү алардын маңызын ачып берүү үчүн же-

тишсиздик кылат. Биринчиден, тилдеги обьективдүү норма,

башкача айтканда, мүмкүн болгон реализациялардын бирин

тандап колдонуу аксиологиялык норма менен тыгыз байла-

ныштуу. Экинчиден, варианттуулук шарты өкүм сүргөндө,

эмнени эмне менен салыштырып, тандап алуу керектигин так

аныктап алуу зарыл.

Варианттуулуктун негизги критерийи болуп параллель

жашаган формалардын бирдей мааниге ээ болушу, функцио-

налдык жактан бир катарда, бирдей деңгээлде турушу, белги-

лүү бир мезгилде, айрым учурда белгилүү бир стилдин чегин-

де эркин вариацияланып колдонулушу эсептелет.

Варианттык формалардын тең укуктуулугу, эркин вариа-

циялануу мүмкүнчүлүгүнөн варианттуулуктун дагы бир маа-

нилүү белгиси келип чыгат: бири-бирине карата эркин вариа-

циялануу карым-катышында туруп, варианттык формалардын

бири башкасына салыштырмалуу кошумча маалыматты бил-

дире албайт (мисалы, кептин стили, денотаттын өзгөчөлүктө-

рү, сүйлөөчүнүн социалдык, улуттук, курактык, кесиптик өз-

гөчөлүктөрү ж.б. тууралуу маалыматтар). Демек, вариант-

туулук дегенибиз – белгилүү бир мезгилде жана көп учурда

белгилүү бир стилдин алкагында, тилдик норманын чегинде

бирдей мааниге ээ, бирдей функционалдык милдет аткарган,

тең укуктуу, эркин вариациялануу мүмкүнчүлүгүнө ээ жана

33

бири-бирине карата кошумча маалымат бере албаган парал-

лель формалардын катар жашоосу. Тилде варианттуулуктун

келип чыгышында, жогоруда белгиленип кеткендей, сырткы

факторлор да: социалдык жиктелүү, географиялык-аймактык

айырмачылыктар ж.б. ички комбинатордук жана дистрибу-

тивдик факторлор да маанилүү роль ойнойт.

Бул маселеге салттуу түрдө түшүндүрмө берүү жана өз ал-

дынча, обочолонгон түрдө изилдеп-үйрөнүүгө алуу анын ма-

ңызын ачып берүү үчүн жетишсиз болуп саналат. Вариант-

туулук адабий тил, анын спецификасы жана өнүгүүсү менен

тыгыз байланышта каралууга тийиш. Анткени, изилдөөчү

С.Ж.Мусаев белгилегендей, адабий тилдин диалектикалык ка-

рама-каршылыкка негизделген табияты, ар дайым үзгүлтүксүз

кыймылда, өнүгүп-өзгөрүүдө болушу бир эле маңыз-мазмунду

бир нече формада, бир эле түшүнүк-туюмду бир нече структу-

рада берүү мүмкүнчүлүгүн шарттайт. Бул варианттуулук кубу-

лушу менен түздөн-түз байланыштуу. Экинчи жагынан, адабий

тилдин негизги белгилеринин бири варианттуулук адабий тил-

дик норманын варианттуулугу, кыймылдуулугу менен аныкта-

лат: варианттуулук тилдин өнүгүп-өркүндөө, өзгөрүү процес-

синде пайда болуп, анын бир учурдагы абалын экинчи бир

мезгилдеги өнүгүүсүнөн айырмалайт (Мусаев, 1999, 153). Ай-

рым изилдөөчүлөр тилдик бирдиктердин функционалдык жана

мазмундук эмес, формалык жактан көп түрдүүлүгүн адабий

тилдин мүнөздүү белгилеринин бири, башка белгилерине негиз

берүүчү, аныктоочу сапаты катары карашкан (мис., Якубайтис,

Рубина, 1977, 114-126). Бул пикирге толугу менен кошулууга

болбосо да, варианттуулук адабий тилди изилдеп-үйрөнүүдө

чоң мааниге ээ экени шексиз. Анткени варианттуулук, ва-

рианттык каражаттар маселесин терең жана ар тараптуу изил-

деп-үйрөнүү адабий тил түшүнүгүнө байланыштуу көп масе-

лелерди чечүүгө өбөлгө боло алмак. Алардын катарына ва-

рианттардын негизги типтерин, түрлөрүн ажыратуу жана алар-

ды инвентарлаштыруу, алардын жалпы эле адабий тил систе-

масындагы жана анын функционалдык подсистемаларындагы

34

салыштырмалуу үлүшүн аныктоо, варианттык катардын тү-

гөйлөрүнүн ортосундагы айырмачылыктын мүнөзүн белгилөө

сыяктуу ж.б. маселелерди киргизүүгө болот.

Варианттуулук кеп практикасынын актуалдуу маселелери-

нин бири болгон кептин тууралыгы жана анын чектери жөнүн-

дөгү маселе менен да байланыштуу. Жогоруда белгиленип

кеткендей, бул байланыш тилдик фактыларды, каражаттарды

тандап колдонуу мүмкүнчүлүгүнөн көрүнөт. Кептин кыр-

даалына, шартына жараша варианттардын кайсынысын колдо-

нуу ылайык, туура болот деген суроонун жообуна негизделет.

Варианттуулук проблемасы кеп маданияты менен байла-

нышы бар маселелердин алкагында да каралат. Бул маселени

кеп маданиятына тиешелүү түрдүү аспектилерде талдоого

алууга болот: сөз жасоочу каражаттар (суффикстештирүү, кээ-

де префикстештирүү) системасынын алкагында, форма жасоо

(же өзгөртүү) системасынын алкагында (форма жасоодогу, сөз

өзгөртүүдөгү дублеттүүлүк), фонологиялык системанын алка-

гында (социалдык жана аймактык факторлор менен шарттал-

ган түрдүүчө айтылыш формалары) ж.б. Кыргыз тилин норма-

лаштыруу, адабий норма, орфографияга байланыштуу маселе-

лер көтөрүлгөндө, сөзсүз түрдө, варианттар тууралуу маселе да

көтөрүлөт. Ошондой эле тил тарыхын, өзгөчө, лексиканы

изилдөө сөздөрдүн варианттарын изилдөөсүз эч мүмкүн эмес.

Варианттуулук маселеси лексикография үчүн да маанилүү

болуп саналат. Анткени анын теориялык чечилиши сөздүк-

төрдү түзүү практикасында реализациялынышы керек. Бул

жагынан алганда, түшүндүрмө, котормо, орфографиялык, ор-

фоэпиялык сөздүктөр, диалектизмдер сөздүктөрү ж.б. абдан

бай материал бере алат.

§ 3. Варианттуулуктун келип чыгышынын

жалпы себептери жана келечеги

Белгилүү бир тилдеги варианттарды иликтөөдө, биринчи

кезекте, алардын пайда болушунда кандай себептер роль ой-

ноп, кандай каражаттар кызмат кылат деген суроону коюу за-

35

рыл. Тилдеги сөздөрдүн формалык вариациялануусунун се-

бептери ар түрдүү болушу мүмкүн. Баарыдан мурда, вариа-

циялануунун жалпы жана объективдүү себептерин аныктоо

керек. Адабий тилде варианттуулуктун пайда болушу социал-

дык-кесиптик айырмачылыктар, коомдун жаш курактык ст-

руктурасы, адабий тилдин стилдеринин функционалдык көп

түрдүүлүгү жана тармактанган системасы, ошондой эле көр-

көм кептин айрым түрлөрүнүн, өзгөчө, поэтикалык кептин та-

лаптары менен байланыштуу деген көз караштар орун алышы

мүмкүн. Бирок мындай көз карашты так, толук, объективдүү

деп айтуу ашыктык кылат. Тилдик жана коомдук чындыктын

саналып өткөн жагдайлары вариацияланууну пайда кылуучу

баштапкы же генетикалык себептер болуп эсептеле албайт.

Анткени социалдык же аймактык диалектилер да, коомдун

курактык катмарларынын ажырымы да өз алдынча алганда

варианттарды жарата албайт. Алар болгону варианттуулукка

көмөктөшүүчү милдет аткарышат: кээде вариацияланууну кү-

чөтүшөт, кээде басаңдатып, а түгүл консервациялап коюшат,

айрым учурларда варианттарды колдонуу өзгөчөлүктөрүн

аныкташат. Адабий тилдин функционалдык көп түрдүүлүгүн

да варианттуулуктун себеби деп айтууга болбойт, ал – себеби

эмес, натыйжасы; адабий тилдин стилистикалык системасы

варианттуу каражаттарды пайдаланат, бирок тилдик бирдик-

каражаттардын формалык модификацияларынын генетикалык

булагы боло албайт.

Тилдеги вариацияланууну, варианттарды пайда кылган

анык себептер башка деген оюбуз бир катар изилдөөчүлөрдүн

пикирлери менен шайкеш келет (мис., Ахманова, 1957; Горба-

чевич, 1978; Солнцев, 1984; Тимберлейк, 1998 ж.б.). Вариант-

туулукту пайда кылган себептерди шарттуу түрдө ички же

имманенттик жана сырткы же экстралингвистикалык деп бө-

лүүгө болот.

Вариациялануунун ички же имманенттик себептери болуп

төмөнкүлөр эсептелет: 1) парадигматикалык жана синтагма-

тикалык пландагы аналогия факторунун таасири; 2) форма

36

менен мазмундун эквиваленттүү эместиги; 3) тил системасы-

нын структуралык мүмкүнчүлүктөрүнүн көп түрдүүлүгү; 4)

тилдеги, кептеги түз сызыктуу жана материалдык үнөмдөө

тенденциялары; 5) фонемалардын дифференциялык белгиле-

рин реализациялоого умтулуу; 6) айтууну жана угуп кабыл-

доону жеңилдетүү тенденциясы. Имманенттик себептер тү-

гөйлөрү бирдей деңгээлде колдонулган, регулярдуу мүнөзгө

ээ болгон, функционалдык өз алдынчалыкка ээ варианттык

катарларды пайда кылат. Ички себептер функциядагы тилдин

ажырагыс атрибутун түзөт.

Ал эми сырткы же экстралингвистикалык себептерге ай-

мактык жана социалдык диалектилердин, подсистемалардын

таасирин, кыргыз тилинин башка тилдер менен карым-

катышын, бир эле сөздүн ар башка тилдерден өздөштүрүлү-

шүн, ортомчу тилдин таасирин, билингвизм шарттарын ж.б.

киргизүүгө болот. Экстралингвистикалык факторлордун на-

тыйжасында пайда болгон варианттык катарларда, адатта, ак-

туалдуу, активдүү түгөйү пассивдүү же эскирип бартакан тү-

гөйүнө, нормативдүү түгөйү нормативдүү эмесине, адабий

тилдик варианты диалектилик вариантына каршы коюлат. Бул

жагынан алганда, сырткы факторлор тарыхый аспектиге ээ

болуп, абсолюттуу эмес, өтмө болуп саналат.

Варианттардын пайда болушунда фонетикалык, акцентоло-

гиялык жана морфологиялык мыйзамченемдер да таасир тий-

гизери табигый фактор. Жогоруда көрсөтүлгөн ички, сырткы

факторлор жалпы мүнөзгө ээ, варианттуулуктун келип чыгуу

себептери алар менен эле чектелип калбайт. Варианттуулук-

тун өзү – тилдин эволюциясы жана коммуникациянын талап-

тарын камсыз кылуу менен шартталган кубулуш. Ошондуктан

вариациялануу, адатта, бир эле эмес, имманенттик жана экст-

ралингвистикалык бир нече себептердин натыйжасы деп ай-

тууга болот.

Демек, варианттуулук, варианттар жогоруда көрсөтүлгөн

ички жана сырткы факторлордун негизинде пайда болуп, тил-

де орун алып, кепте реализацияланат. Бирок варианттуулук

37

өзүнүн жалпы маңызы боюнча тилдик эволюция, тилдин та-

рыхый өнүгүүсү менен көбүрөөк байланыштуу кубулуш бол-

гон соң, анын перспективасы кандай болушу мүмкүн деген

суроонун коюлушу да мыйзамченемдүү.

Тилчилердин көз карашында, тилдин тарыхый өнүгүү про-

цесинде сөз варианттарынын пайда болушу кандай мыйзамче-

немдүү болсо, алардын жоюлушу да ошондой эле мыйзам че-

немдүү. Вариациялануу тилдеги түбөлүк кыймылдын жан-

доочусу гана болуп эсептелет, аны конкреттүү тилдик бирдик-

тин туруктуу касиети катары кароого болбойт. Изилдөөчү

О.С.Ахманованын пикиринде варианттардын өнүгүү тенден-

циясы төмөнкүдөй болот: же варианттардын бири акырындык

менен эскирет, же варианттардын ортосунда стилистикалык

айырмачылыктар келип чыгат да, алар синонимдерге же өз ал-

дынча сөздөргө айланышат (Ахманова, 1957, 232). Чындыгын-

да эле, сөздөрдүн варианттары белгилүү бир мезгил аралыгын-

да гана пайда болуп, бири-бирине атаандаштык түзүп, парал-

лель жашашат. Мезгил өткөн соң алар же лексикалык маани-

лери жагынан айырмачылыкка ээ болуп, өз алдынча сөздөргө

айланышат, же айкашуу чегинин тарышына байланыштуу эр-

кин вариациялануу жөндөмүн жоготушат, же активдүү, про-

дуктивдүү вариант атаандаш-түгөйүн сүрүп чыгарат.

Тил системасынын бир звеносунда вариациялануунун

жоюлушу башка звеносунда вариациялануунун пайда кылга-

ны менен, тил системасында варианттуулуктун акырындык

менен азаюу тенденциясы орун алат. Анын төмөнкүдөй өбөл-

гөлөрүн көрсөтүүгө болот: 1) сөздөрдүн формалык модифика-

цияларын пайда кылган айрым факторлор акырындык менен

жоюлууда же өз таасирин жоготууда (мисалы, аймактык диа-

лектилердин таасири, башка тилдерден массалык өздөштү-

рүүлөрдүн азайышы); 2) туюндуруунун өз алдынча функцио-

налдык жүк көтөрбөгөн параллель ыкмалары менен формала-

рынан арылууга умтулуу аракеттери (тилдеги нормализатор-

дук унификация). Адабий тил системасынын жана норманын

туруктуулугу жана анын белгилүү деңгээлдеги консерватизми

38

лингвистикалык өзгөрүүлөрдүн түрдүү процесстерин басаңда-

туучу роль ойнору белгилүү. Мында тилде орун алган гомо-

гендик (окшош, бирдей) элементтерди бириктирүү тенденция-

сы күчөп, адабий тилге функционалдык, аймактык, социалдык

подсистемалардын элементтери, формалары менен көрүнүш-

төрүнүн кирүү мүмкүнчүлүктөрү азаят. Анткени адабий тилди

коммуникативдик жарактуулук абалында сактоого жана бир

канча муундун өкүлдөрүнүн өз ара түшүнүүсүн камсыз кы-

лууга умтулуу формалардын кескин өзгөрүүсүнө, алмашуусу-

на бөгөт коет. Буга байланыштуу норманын жөнгө салуучу

функциясынын, нормализатордук, унификациялык аракеттер-

дин башкы тенденциясы варианттардын санынын акырындап

азаюусуна, вариациялануунун айрым типтеринин жоюлушуна

же өзгөрүшүнө алып келет. Маселен, сөз деңгээлинде ва-

рианттуулуктун азаюусу вариацияланган лексемалардын са-

нынын азайышынан, варианттык катардын санынын кыска-

руусунан байкалат, ошондой эле толук варианттардын толук

эмес вариантка, башкача айтканда, функционалдык жана по-

зициялык жактан чектелген вариантка өзгөрүүсү менен да

байланыштуу болот. Бүгүнкү күндө тилдеги үнөмдөө принци-

би да варианттуулуктун кыскаруусуна, варианттардын аза-

йышына алып келет деп айтууга болот.

Тил универсалдуу байланыш каражаты болуп эсептелери

маалым. Азыркы коомдун жашоосу – маалыматты топтоонун

үзгүлтүксүз процесси жана бул процесс бүгүнкү күндө өтө

тездик менен өнүгүүдө. Коомдук жашоонун кайсы чөйрөсүн

албайлы, өтө көп сандагы, көлөмдөгү жана ар кыл мүнөздөгү

маалыматтардын күчтүү агымы астында калды. Мындай

шартта маалыматка ээ болуу жана маалымат алмашуу талап-

тары менен муктаждыктарынын синхрондуу түрдө өсүүсү

тилдик каражаттарды үнөмдүү пайдаланууга умтулуу тенден-

циясын пайда кылды. Тилдеги үнөмдөө принцибин, тилдик

каражаттарды үнөмдөө тенденциясын төмөнкүчө мүнөздөөгө

болот: тилдик жамааттын өкүлдөрү ошол тилдин мыйзамда-

рынын чегиндеги каражаттардын азыраак же минималдуу

39

топтомунун жардамы менен максималдуу көлөмдөгү маалы-

матты берүүгө жана алууга умтулат. Демек, тилдин эволю-

циясы коомдун эволюциясы менен шайкеш келип, азыркы

учурда тил формалык эмес, мазмундук-логикалык өркүндөө

багытында өнүгүп жатат деп айтууга болот. А.Мартиненин пикири боюнча: «Тилдеги «үнөмдөө» тү-

шүнүгү бардыгын камтыйт: пайдасыз айырмачылыктарды жоюуну да, жаңы айырмачылыктардын пайда болуусун да, мурдатан орун алып келген абалды сактап калууну да. Линг-вистикалык үнөмдөө – аракеттеги күчтөрдүн синтези» (Мар-тине, 1960, 130).

Демек, тилдик үнөмдөө тенденциясынын башкы принциби – маалыматтык сыйымдуулугу нөлдүк же минималдуу дең-гээлде болгон элементтерди кыскартуу, жоюу аркылуу бери-лүүчү маалыматтын көлөмүн чоңойтуу. Анын натыйжасы бо-луп ашыкча формалардын, белгилердин жоюлушу эсептелет. Бирок бул жалпы тил системасынын жана анын элементтери-нин азаюусуна алып келбейт, себеби жоюлган элементке маа-нилик жана функционалдык жактан толук синоним, субститут болгон башка бир элемент кала берет.

Үнөмдөө тенденциясына байланыштуу, изилдөөчү Л.Катлинская фонетикалык структурасы жагынан кыскараак формасы (варианты) узунураагын сүрүп чыгарат деген көз ка-рашын айткан (Катлинская, 1977, 180). Албетте, бул көз ка-раш – полемиканы пайда кылган, бир топ иликтөөлөргө негиз берген кызыктуу көз караш. Кыргыз тилиндеги варианттар диахрондук аспектиде системалуу изилдене электигин, алар-дын ретроспективасы менен перспективасы талдоого алына электигин эске алганда, Л.Катлинскаянын көз карашы объек-тивдүү же объективдүү эмес деп айтууга болбойт. Ошентсе да, байкоолор көрсөткөндөй, тилибиздеги чөмөлөлө-=чөмөлө-, убай=убайым, убак=убакыт=убакты, таржымал=таржы-макал, тайгак=тайгалак, рухий=руханий, эгер=эгерде ж.б. катарлардын кыскараак варианты күндөлүк коммуникация процессинде активдүүрөөк колдонуларын эске алсак, жогору-дагы көз караштын негизи бар деп айтууга болот.

40

Жалпысынан, тилдеги үнөмдөө тенденциясы тил илиминин

теориясы менен варианттуулук проблемасынын кесилишкен

чекитинде турат. Анткени толугу менен синонимдүү дублет-

тик эки же андан ашык белгинин сакталышы, маңызында,

тилдин негизги коммуникативдик функциясынын талаптары-

на каршы келет.

Демек, варианттуулук кубулушу тилдик эволюциянын на-

тыйжасы болгону менен, өзүнүн багыты боюнча азаюу, кыс-

каруу тенденциясына ээ кубулуш болуп саналат.

§ 4. Лексикалык варианттар түшүнүгүнүн маңызы

Буга чейин белгиленип кеткендей, варианттуулук тилдин

бардык деңгээлинде кездешет. Варианттуулуктун көлөмү да

тилдин деңгээлдерине жараша аныкталат. Бирок вариант-

туулуктун тилдеги көлөмүн түшүнүү жана түшүндүрүү боюн-

ча изилдөөчүлөрдүн арасында бирдей, жалпы кабыл алынган

көз караш алигиче жок, андыктан варианттуулуктун теориясы

иштелип чыга элек. Буга байланыштуу, азыр жалпы эле тил

илиминде, анын ичинде кыргыз тил илиминде варианттуулук

түшүнүгү кеңири мааниде жана тар мааниде кабыл алынып,

каралып жүрөт.

Кеңири маанисинде алганда, тилдик фактылар чыгыш те-

ги, генетикалык жана морфологиялык структурасы бирдей да,

ар башка да болуп, маанилери бирдей болсо эле вариант ката-

ры каралып келүүдө. Мындай шартта денотативдик маани-

лердин окшоштугу гана аныктоочу фактор болуп, башка бел-

гилер анча олуттуу роль ойнобойт. Бул боюнча кадыресе ва-

рианттар да, синонимдер да, бир эле уңгуга түрдүү аффикс-

тердин жалгануусунун негизинде уюшулуп, бир эле же өтө

жакын лексика-семантикалык маанини туюндурган сөз фор-

малары да варианттар деп эсептелет. Мисалы, береке=бере-

кет, самолет=аэроплан, уйчу=уйчуман, соопчулук=сооп-

керчилик, автомобиль=автомашина, Пишпек=Фрунзе=Биш-

кек, күнөөлүү=күнөкөр ж.б. Бирок, биздин пикирибизче, ва-

рианттуулук категориясын мындай кеңири мааниде кабылдап-

41

түшүнүү жана иликтеп-үйрөнүү аталган түшүнүктүн чегинин

ашкере кеңейип, обьектинин өзүнүн жок болуп кетүүсүнө че-

йин алып барышы мүмкүн. Маанилик жалпылыктын негизин-

де гана бир эле сөздүн формалык варианттарын да, лексика-

семантикалык варианттарды да, синонимдерди да, уңгулаш

сөздөрдү да бир категорияга киргизип коюу тилдин өнүгүүсүн

иликтөө жана тил илиминин көп багыттары, аспектилери үчүн

анча натыйжалуу эмес деп ойлойбуз. Ал эми варианттуулукту тар мааниде түшүнүү анын ай-

рым деңгээлдерин гана изилдөө менен байланыштуу. Мисалы, фонема деңгээлиндегиси, сөз деңгээлиндегиси, сөз айкашы же сүйлөм деңгээлиндегиси ж.б. Варианттуулук проблемасы боюнча иликтөө иштерин жүргүзүп келген көпчүлүк изилдөө-чүлөр да ушул багытта иштеп келе жатышат. Маселен, орус тил илиминде А.С.Смирницкий (Смирницкий, 1954, 1955), О.С.Ахманова (Ахманова, 1962), Ф.П.Филин (Филин, 1963), Р.П.Рогожникова (Рогожникова, 1966), К.С.Горбачевич (Гор-бачевич, 1978) ж.б. изилдөөчүлөр, кыргыз тил илиминде К.К.Юдахин (Юдахин, 1965 (1999)), Х.Карасаев жана А.Карасаева (Карасаев, 1983, 2009; Карасаев, Карасаева, 1971), К.Сейдакматов (Сейдакматов, 1982) ж.б.

Биз дагы бул изилдөөбүздө азырынча варианттуулукту тар маанисинде кабылдоо менен, объект катары лексикалык ва-рианттарды алдык. Тактап айтканда, сөздөрдүн формалык ва-рианттарын же сөздүн лексика-семантикалык маанисинин бирдейлигинин чегиндеги формалык вариацияланууларын ал-дык. Анткени сөз – тилдин негизги бирдиги. Морфема да эмес, сөз айкашы да эмес, дал сөздүн өзү гана өз алдынча не-гизги бирдик катары бөлүп көрсөтүүгө шарт түзө ала турган бардык касиет-белгилерге ээ. Өзүнүн маанилик автоном-дуулугуна жана грамматикалык жактан да мааниге ээ болгон-дугуна байланыштуу, сөз автономдуу бирдик болуп саналат: аны байланыштуу кептен оңой эле бөлүп алууга, илимий опе-рацияларды жүргүзүүгө болот.

Жалпы алганда, сөз дегенибиз фонетикалык, грамматика-

лык, лексикалык белгилердин биримдиги болуп саналат. Ва-

42

рианттуулукту сөз деңгээлинде караганда, анын (сөздүн) атал-

ган өзгөчөлүгүн сөзсүз белгилей кетүү зарыл. Көрсөтүлгөн

белгилердин ар бири өзүнчө олуттуу мааниге ээ болгону ме-

нен, бири-биринен ажырагыс, органикалык байланышка ээ.

Алардын органикалык биримдиги гана сөздү пайда кылат. Ма-

селен, сөздүн лексикалык мааниси тууралуу айтып отуруунун

кажети жок. Лексикалык мааниси болбосо, сөз да болбойт эле.

Ал эми фонетикалык жагы – сөздүн жашоосунун маанилүү

жана зарыл элементтеринин бири. Академик В.В.Виноградов

белгилегендей: «Фонема жана тилдин фонетикалык системасы

түшүнүктөрү жалпы эле тилдин жана жеке сөздүн маани-

мазмундук структурасында тыбыштык жактан өтө зор ролун

таанууга негизделген» (Виноградов, 1947, 1975).

Бирок фонетикалык жакты аныктоочу белги катары ка-

роого болбойт. Жөн гана тыбыштардын айкашуусунан, тизме-

гинен турган, бирок эч кандай лексика-семантикалык маанини

туюндура албаган бирдиктерди сөз деп карай албайбыз. Де-

мек, сөздүн фонетикалык (тыбыштык) тарабы өзүнчө жана өз

алдынча жашай албайт. «Бир адамдын аң-сезиминде болгон

маани-мазмун тыбыштык айтылыш жана угулуш аркылуу

башка бир адамдын аң-сезимине кирип, биринин ою экинчи-

сине белгилүү жана түшүнүктүү болушу керек. Бул үчүн ты-

быштык форма мааниге ээ болууга тийиш, болгондо да ай-

туучунун да, угуучунун да аң-сезиминде бирдей эле маанини

туюндурушу зарыл» (Смирницкий, 1955, 85).

Сөздүн грамматикалык жагы да өтө маанилүү, олуттуу

экени шексиз. Адатта, ал сөздүн лексикалык маанисине баш

ийет. Маселен, тыбыштык түзүлүшү бирдей болгон омоним-

дик формаларда сөздөрдүн грамматикалык белгилери сөздүн

лексикалык маанисинин негизинде аныкталат, алсак, кара-

жана кара – этиш жана сын атооч, жай, жай, жай- – зат

атооч, тактооч, этиш, курсант (окуучу маан.) жана курсант- –

зат атооч жана этиш ж.б.

Бирок айрым учурда сөздүн лексика-семантикалык маани-

си өзгөрбөгөнү менен, фонетикалык жагы, грамматикалык жа-

43

гы түрүн өзгөртүүсү мүмкүн. Адатта, фонемалар курамындагы

айырмачылык ар башка сөздөрдүн жаралышына жана жаса-

лышына алып келет. Фонема өз алдынча турганда эч кандай

маани-маңызга ээ эмес, ал сөздүн сырткы материалдык кабы-

гын айырмалоо үчүн кызмат кылат. Фонема өз алдынча сөз жа-

соо каражаты боло албайт. Ошондуктан фонологиялык жактан

мааниге ээ болгон карама-каршылыктар болбосо, бир эле маа-

нини туюндурууда фонемалардын курамындагы айырмачы-

лыктар сөздүн бирдейлигин бузбайт, жаңы сөздөрдүн жара-

лышына алып келбейт, болгону бир сөздүн варианттарын жа-

сайт. Ага байланыштуу, сөз кээде эки, кээде андан көп ва-

риантта айтылып жана жазылып калышы ыктымал. Мисалы,

бакыт=бакты, область=облус=обулус, тайгак=тайгалак,

картошка=картөшкө, шыбыра=шыбырла=шыбырда ж.б.

Мындай фонетикалык жана кээде грамматикалык өзгөрүүлөр,

белгиленип кеткендей, сөздүн лексикалык маанисине таасир

тийгизбейт. Мына ушундай учурларга байланыштуу сөз ва-

рианттары тууралуу айтууга болот. Сөз варианттары фонети-

калык варианттар, грамматикалык варианттар, орфографиялык

варианттар, орфоэпиялык варианттар, сейрек учурларда сөз

жасалышынын варианттары жана акценттик варианттар болу-

шу мүмкүн. Сөздүн фонетикалык структурасынын компонент-

теринин биринин вариативдүүлүгү сөздүн бүтүндөй структу-

расынын варианттуулугун пайда кылат. Негизи, реалдуу түрдө

сөздүн фонетикалык структурасынын вариациялануусу кепте

жүрөт, бирок сөздү өзүнчө, кептен тышкары, изоляцияланган

түрдө айтууда деле вариациялануу, варианттар орун алат. Би-

рок варианттар деп кабылданган бирдиктердин фонетикалык

(формалык) түзүлүшүндөгү вариациялануулар аларды башка

сөздөргө айлантпайт. Фонетикалык структурадагы жана ку-

рамдагы айырмачылыктар сөздүн мыйзам ченемдүү парадиг-

матикалык өзгөрүүлөрүнүн чегинен сырткары турат.

Варианттардын бири өзүнүн фонетикалык курамы (фоне-

малардын саны жана сапаты, муундардын саны ж.б.) боюнча

салыштырмалуу толук болот, башкасы (же башкалары) ага са-

44

лыштырмалуу тигил же бул жагынан толук эмес болушу мүм-

күн. Себеби тилде орун алган фонетикалык мыйзам ченем-

дүүлүктөр сөздөрдөгү фонемаларды жана алардын санын ва-

риацияланууга дуушар кылат. Демек, варианттарда сөздүн

фонетикалык структурасынын эки түрү орун алат деп айтууга

болот: бири – салыштырмалуу толук, экинчиси – салыштыр-

малуу редукцияланган (бул жерде редукция кеңири маани-

синде алынып жатат). Бул эки түрү тең өз алдынча жашайт

жана колдонулат. Бирок алардын колдонулуш шарттары жана

жыштыгы көбүн эсе норма, нормативдүүлүк менен байла-

ныштуу болот.

Сөздүн варианттуулугу, буга чейин белгиленип кеткендей,

тилдик норма маселесинин логикалык негиздеринин бири бо-

луу менен, тилдин өзгөчө кубулушу болуп саналат. Ал эми

маалымат теориясы планынан алганда, анормалдуу (нормалдуу

эмес) көрүнүш катары да каралат, анткени бул теория белги

менен референттин ортосундагы бир маанилүү жана түз сы-

зыктуу карым-катышка негизделет. Бир белгиленүүчү менен

бир белгилөөчүнүн ортосундагы байланыш бир мазмунду

туюндурган эки башка форманын карым-катышына алмашты-

рылат. Бул болсо тилде жана кепте мазмунга караганда, фор-

манын көп болушун пайда кылып, коммуникациянын негизги

мыйзамына каршы келет. Ошондой эле азыркы мезгилде көп

айтылып жүргөн тилдик каражаттарды үнөмдөө, үнөмдүү пай-

далануу идеясына да ылайык келбейт. Сыртынан караганда,

варианттуулук тилдин өнүгүүсүндөгү мүчүлүштүк, «оорусу»

катары да каралышы мүмкүн. Бул, өзгөчө, маалыматтык жак-

тан да, функционалдык жактан да эч өзгөчөлүккө ээ болбогон,

өзүнчө жүк көтөрбөгөн формалык модификацияларга тиеше-

лүү. Бирок варианттуулукту жана ал тиешелүү болгон пара-

дигматикалык пландагы ашыкчалыкты обьективдүү талдап кө-

рүүнүн негизинде төмөнкүдөй жагдайларды айтууга болот:

1) Парадигматикадагы ашыкчалык функциядагы же кыз-

мат аткарып жаткан тилдин милдеттүү атрибуту болуп сана-

лат. Бул пикирди башка изилдөөчүлөр да айтышкан (Глисон,

45

1959; Звегинцев, 1968; Колшанский, 1974; Горбачевич, 1978);

2) Парадигматикалык ашыкчалык коммуникация актысы-

нын (процессинин) узактыгына таасир тийгизбейт, ошондой

эле тилдин түз сызыктуу үнөмдөө тенденциясына да каршы

келбейт. Анткени буга чейин белгиленип кеткендей, кеп акты-

сынын бир учурунда варианттардын бири гана колдонулат;

3) Тарыхый-лингвистикалык жана диахрониялык жактан

алганда, парадигматикалык ашыкчалык, анын ичинде ва-

рианттуулук тилдик эволюциянын, тилдер менен диалекти-

лердин, башкача айтканда, система менен подсистемалардын

өз ара карым-катышынын, системанын ичиндеги көп сандагы

жана көп түрдүү факторлордун өз ара таасиринин натыйжасы

болуп саналат.

4) Парадигматикалык пландагы ашыкчалык стилистика-

лык максаттарда колдонулат жана бул жагдай варианттардын

мүнөздөөчү функциясы болуп эсептелет.

Сөздүн варианттуулугу – кептин эмес, тилдин феномени.

Муну форманын ашыкчалыгы (демек, синтагматикалык эмес,

парадигматикалык пландагы ашыкчалык), варианттардын

пайда болуусу жана жашоосу контекстуалдык эмес, тарыхый

жактан шартталгандыгы, варианттардын ортосунда системдик

карым-катыштардын болушу бекемдейт. Сөз варианттуулугу

кепте байкалат, бирок ал кептин ички касиети болуп санал-

байт. Ошондой эле сөз варианттары контекстте пайда бол-

бойт, бирок варианттык түгөйлөрдүн бирин тандап алуу жана

колдонуу контексттин мүнөзүнө жараша болушу да мүмкүн.

Сөздүн варианттуулугу жалпы тилдин мыйзам ченемдерине

таянат. Жеке бир сүйлөөчүнүн кебинде орун алган вариант-

туулук тилдин парадигматикалык системасындагы вариант-

туулуктун натыйжасы болуп эсептелет.

Демек, сөздөрдүн варианттуулугу, тактап айтканда, бул

көрүнүштө келип чыгуучу парадигматикалык ашыкчалык тил

системасынын кандайдыр бир мүчүлүштүгү, жеткилең өнүк-

пөгөндүгү катары каралбаш керек. Форманын көп болушу тил

системасынын жана анын элементтеринин өнүгүп-өркүндөө-

46

сүнүн зарыл этабы болуп саналат да, ал туюндуруунун келе-

чектеги рационалдуу жана оптималдуу ыкмасын камсыз кы-

лат. Бул жагынан алганда, варианттуулук тилди жаңылоого

умтулуу менен жаңыдан, жаңылыктан, өзгөрүүдөн коргонуу

реакциясынын ортосунда компромисс катары кызмат кылат.

Вариациялануу жана туюндуруунун параллель, атаандаш ык-

маларынын акырындык менен алмашуусу норманын анчалык

байкала бербеген өзгөрүүлөрүн да жаратышы мүмкүн. Бул

жерде төмөндөгү белгилүү парадоксту дагы бир ирет кайталай

кетүүгө болот: тил өзгөрөт, бирок ошол эле бойдон кала бе-

рет,тилде кыймылдуу туруктуулук өкүм сүрөт.

Варианттуулук – тилдик норманын туруктуу эместигинин

натыйжасы гана болбостон (тагыраак айтканда, норманын ту-

руктуу эместиги – варианттуулуктун натыйжасы), конкреттүү-

тарыхый кубулуш болгон тилдин тарыхый абалы, адабий тил-

дин ички көрүнүштөрүнүн бири болуп да саналат. Анткени

жалпы эле варианттуулук тилдик норманын негизинде карал-

са, сөздөрдүн варианттуулугу, негизинен, адабий тилдин жана

анын нормаларынын чегинде каралат. Бирок варианттуулук,

варианттар түшүнүктөрүнүн чегинин салыштырмалуулугу

жана кыймылдуулугу тилдеги жана кептеги нормативдүү эмес

фактыларды да эске жана эсепке алууга мажбур кылат.

Адабий норма ар дайым эле тилдик норма, тилдик узус

менен дал келе бербей турганы белгилүү. Тилдин өнүгүү та-

рыхынан байкалгандай, норманын өзгөрүүсү, негизинен, тил-

дик эволюциянын жалпы багытынын нугунда жүрөт. Ар бир

адабий тил үчүн тилдик бирдиктерди колдонуудагы белгилүү

бир константтуулук (туруктуулук) гана эмес, варианттардын

катарлары жана аларды колдонуу да мыйзамченемдүү мүнөз-

гө ээ. Ошондуктан адабий норма тил системасынын туруктуу

элементтерине таянуу менен, норманын чегинде жол берилген

варианттар менен модификациялар аркылуу да мүнөздөлөт.

Норма менен варианттуулуктун ортосунда эки тараптуу көз

карандылык бар экенин кайталап коюу ашыктык кылбайт: ва-

рианттуулук адабий тилдик норманын спецификасын анык-

47

тоодо чечүүчү роль ойносо, экинчи жагынан, норма өзүнүн

чегинде жол берилүүчү варианттардын саны менен типтерин

аныктап, аларды колдонууну жөнгө салат. Изилдөөчү

Н.Н.Семенюктун: «…варианттуулуктун мүнөздөмөсү адабий

норманын теориялык түшүнүгүндөгү негизги касиеттерден,

факторлордон болууга тийиш», - деген пикирин (Семенюк,

1965, 49) колдоого болот. Буга байланыштуу, объективдүү

жана келечектүү норма варианттарды функционалдык-дина-

микалык планда изилдеп-үйрөнүүнүн, алардын пайда болуу

себептери менен өз ара аракеттенүү шарттарын аныктоонун

натыйжасында гана түзүлүшү мүмкүн деп айтууга болот.

Сөз варианттуулугунун критерийи болуп параллель жа-

шаган формалардын бирдей маани-мазмунга, функцияга

ээ болушу, белгилүү бир мезгилде жана белгилүү бир стил-

дин (стилдердин) чегинде эркин вариацияланышы эсепте-

лет. Бул жерде төмөнкүдөй мыйзам ченемдүү суроо келип

чыгат: сөз варианттарын идентификациялоонун шарттары

кайсылар жана сөздөрдүн окшоштугунда вариациялоонун

чектери кандай?

Изилдөөчү А.И.Смирницкий сөз варианттарын идентифи-

кациялоодо төмөнкүдөй белгилерди бөлүп көрсөткөн: 1) жал-

пы уңгуга ээ болуу; 2) лексика-семантикалык жалпылыктын

болушу; 3) тыбыштык айырмачылыктар лексика-семанти-

калык айырмачылыктарды жаратпаш керек (Смирницкий,

1954). Изилдөөчү Р.П.Рогожникова сөз варианттарын иденти-

фикациялоодо фонетикалык жана морфологиялык жактан өз-

гөрүүгө дуушар болууну, ал эми семантикалык айырмачы-

лыктардын болбошун, мааниси жагынан бири-бирине толугу

менен дал келүүсүн башкы белгилер катары карап, сөз ва-

рианттары үчүн стилистикалык айырмачылыктар гана маани-

лүү болуп саналат деген көз карашты айткан (Рогожникова,

1966, 12). Ал эми изилдөөчү К.С.Горбачевич болсо вариант-

тарды идентификацияло-онун шарттары жана вариацияла-

нуунун чектери катары төмөнкү белгилерди көрсөткөн: 1)

лексикалык маанисинин дал келүүсү; 2) грамматикалык маа-

48

нилеринин дал келиши; 3) айрым фонемалардын айырмалоочу

белгилеринин жоюлуп кетүүсү; 4) бир эле сөздүн формалык

модификацияларынын чектүү болушу; 5) морфологиялык ст-

руктуранын бирдейлик принциби (Горбачевич, 1978, 9-15).

Бул маселе боюнча биз А.И.Смирницкийдин,

Р.П.Рогожникованын пикирлери эмес изилдөөчү К.С.Горбаче-

вичтин пикири бир кыйла кеңири жана толук деп эсептеп, аны

колдоого алабыз. Биздин оюбузча:

1. Вариант катары эсептелген формалардын лексикалык

жана семантикалык маанисинин дал келүүсү, ага ылайык эр-

кин сөз айкаштарында субституциялык корреляттар болуу

мүмкүнчүлүгү – тилдик бирдиктерди варианттар катары иден-

тификациялоонун негизги шарты. Мында формалык айырма-

чылыктын даражасы түрдүү болушу мүмкүн, ошондой эле ай-

рым учурда варианттар коннотативдик мааниси жана вален-

түүлүгү жагынан да бир аз айырмаланышы ыктымал. Бирок

мааниси жагынан, «маанинин концептуалдык ядросу» (Горба-

чевич, 1978, 9) жагынан алар бирдей болот. Маанилик айыр-

мачылык варианттуулукту бузуп, варианттарды өз алдынча

сөздөргө же сөз формаларына айландырат. Мисалы, баяндоо–

баяндооч, бейкабар–бейкапар, дипломат–дипломант, жаңы-

дан–жаңылан ж.б. Келтирилген мисалдардагы түгөйлөр сыр-

тынан караганда, формалык айырмачылыктарга ээ варианттар

сыяктуу сезилет. Бирок алар маанилик жактан айырмаланган

өз алдынча сөздөр болуп саналышат. Маселен, баяндоо –

баянда этишинин кыймыл атооч формасы, ал эми баяндооч –

сүйлөмдүн баш мүчөлөрүнүн бирин туюндурган лингвистика-

лык термин (КТС., 2010, 205); бейкабар – эч нерседен кабары

жок, дарексиз маанисинде, ал эми бейкапар – жай баракат, ой-

до жок, камырабаган, капарсыз маанисинде (КТС., 2010, 208);

дипломат – чет мамлекет менен байланыш жасап туруу үчүн

өкмөт тарабынан жиберилген өкүл, дипломант – диплом ээси,

диплом алуучу (КТС., 2010, 351); жаңыдан – эми гана, жаңы

гана баштап, жаңы гана киришүү менен, жаңылан – жаңыла

этишинин туюк мамилеси (КТС., 2010, 420);

49

2. Грамматикалык маанилеринин дал келүүсү да сөз ва-

рианттарын идентификациялоонун зарыл шарты болуп эсеп-

телет. Лексикалык жана грамматикалык маанилери дал кел-

генде гана сөздүн варианттык формалары пайда болот;

3. Фонемалардын айырмалоочу белгилеринин жоюлуп ке-

түүсү жана күчтүү позициядагы фонеманын алмашуусу. Ми-

салы, табыш=дабыш, пешене=бешене, алаңгазарлык=алаңка-

зарлык, бейопа=бейоопа, чайник= чайнек, кумара=кумура

ж.б. Мындай учурларда фонемалар айырмалоочу функциясы-

нан ажырап, фонологиялык карама-каршылыкка ээ болбой ка-

лышат. Жогорку мисалдарда т–д, п-б, г-к, о-оо, а-у, э-и ты-

быштары айырмалоочу функциясынан ажыраган. Салышты-

руу үчүн башка мисалдарды карап көрөлү: адам-атам, парк-

барк, гүл-күл, ор-оор, каймак-куймак, илим-элим-илем ж.б. Бул

учурларда жогорудагы фонемалар айырмалоочу функцияга да,

фонологиялык карама-каршылыкка да ээ экени ачык көрүнүп

турат. Демек, тилдик бирдиктердин тыбыштык түзүлүшүндө

айырмалоочу кызмат аткарган тыбыштар сөз варианттарында

фонологиялык эмес мүнөзгө ээ болуп калышат.

Изилдөөчү К.С.Горбачевич концептуалдык маанинин бир-

дейлигинде формалардын модификациясынын себептери ка-

тары буларды көрсөткөн: 1)айрым тыбыштардын айырмалоо-

чу функциясынын убактылуу жоголуп кетүүсү; 2)сөздү айыр-

малап көрсөтүүдөгү формалык белгилердин экинчи пландагы

белгилерге өзгөрүүсү (Горбачевич, 1978, 12). Бул жагынан ал-

ганда, омонимдүүлүк жана полисемия сыяктуу эле вариант-

туулук да тилдик белгинин асимметриялуулугун көрсөтөт.

Тыбыштык модификациялар берилген варианттын норма-

га карата карым-катышынын көрсөткүчү боло алат. Сөздөр-

дүн формалык жагындагы айырмачылыктарды, шайкеш кел-

беген формалык белгилерди туруктуу деп эсептөөгө болбойт;

нормага карата карым-катыштар диахрондук планда өзгө-

рүүлөргө дуушар болушу мүмкүн.

Варианттардын маанилеринин бипбирдейлигинде форма-

лык айырмачылыктар кээде стилистикалык айкашуучулук,

50

позициялык жана башка өзгөчөлүктөр менен да байланыштуу

болушу ыктымал. Мисалы, тегерек=төгөрөк варианттык ка-

тарында төгөрөк түгөйү төгөрөктүн төрт бурчу туруктуу

конструкциясында айкашуучулук өзгөчөлүк менен байланыш-

туу колдонулат. Мында туруктуу айкаштын семантикасынын

борбордук бөлүгү болгон төрт деген сөздүн фонетикалык

түспөлүнө, тагыраак айтканда, бул сөздөгү «ө» үндүү тыбы-

шына ылайык, регрессивдүү түрдө сингармониялашып, төгө-

рөк түгөйү колдонулат жана узустук мүнөзгө ээ болуп калган;

4. Бир эле сөздүн формалык модификацияларынын, ва-

рианттарынын тыбыштык айырмачылыктары чексиз болбойт.

Сөздү жана анын маанисин кабылдап-түшүнүүнүн өзү кан-

дайдыр бир чектин болушун талап кылат, ал чектен өтүп кет-

кенде формадагы айырмачылыктар варианттык бирдиктердин

маанилик (мазмундук) бирдейлигин бузат да, ар башка сөздөр

келип чыгат.

Формалык вариациялануунун чеги форманын өзү аркылуу

гана аныкталышы мүмкүн. Сөздүн вариацияланышы белгилүү

бир фонемалык жана кээде акцентологиялык чектерде ишке

ашууга тийиш. Мындай чектөөлөр объективдүү жана зарыл

мүнөзгө ээ, башкача айтканда, бир сөз катары кабылданган

тилдик бирдиктердин формалык айырмачылыктары өтө олут-

туу болбошу керек. Мындай шартардын бузулушу өтө олуттуу

жана кайрылгыс формалык өзгөрүүлөргө, анын натыйжасында

сөздүн бирдейлигинин бузулушуна алып келет. Ошондуктан

сөздү таанып-билүү зарылдыгы варианттардын формалык тү-

зүлүшүндөгү айырмачылыктарга чек коет. Позициялык жактан

шартталбаган фонемалык дал келбестик, айырмачылыктар, не-

гизинен, 2-3 фонемадан ашпоого тийиш. Типтүү болуп бир

фонема аркылуу айырмалануу эсептелет. Эки жана андан ашык

фонемалар аркылуу айырмалануу салыштырмалуу азыраак

кездешет. Фонемалык курамдагы көбүрөөк айырмачылыктар

башка тилдерден кирген сөздөр менен алардын кыргыз тилин-

деги варианттарынын ортосунда орун алат: кровать=керебет,

восьмушка=ашмүшкө, старшина=старчын ж.б.;

51

5. Морфологиялык түзүлүштүн бирдейлик принциби. Сөздөрдүн вариацияланышынын морфологиялык чеги болуп салыштырылуучу бирдиктердин морфологиялык түзүлүшү менен морфологиялык курамынын бирдей болушу эсептелет. Морфологиялык түзүлүштүн бирдейлиги сөздүн ар бир ва-риантынын мааниге ээ морфемаларынын: уңгусу менен сөз жасоочу аффикстеринин дал келишин талап кылат. Формалык айырмачылыктар сөздөгү морфемалардын тыбыштык өзгөчө-лүктөрү менен гана байланыштуу. Бир морфеманы экинчиси-не, а түгүл, генетикалык жактан жакын, окшошуна алмашты-руу же морфемалардын ордун алмаштыруу сөздүн бирдейли-гин бузат, ар башка сөздөрдүн жасалышына алып келет. Ми-салы, бейынсап-найынсап-ынсапсыз, таяке-акетай ж.б.

Уңгу же аффикстин тыбыштык жактан өзгөрүүсү түрдүү фонетикалык себептерге байланыштуу болушу мүмкүн: үнсүз-дөрдүн ортосунда үндүүнүн пайда болушу, ассимиляция, дис-симиляция, сингармонизм, кээде аккомодация, башка тилдер-ден кирген сөздөрдүн кыргыз тилине фонетикалык жактан адаптациялануусу ж.б.

Сөз варианттарынын критерийлерин, варианттарды иден-тификациялоонун шарттары менен сөздөрдүн вариациялануу чектерин белгилеп көрсөтүүнүн негизинде, «сөз варианттары» терминин түшүнүү, биринчи кезекте, материалдык жана се-мантикалык негиздерге таянат деп айтууга болот. Бирок маа-нилик жана функционалдык бирдейликке көңүл буруп, фор-маны гана эсепке алуу, ошол эле учурда лексикалык жана грамматикалык маани-мазмунду, морфологиялык структура-ны көңүл сыртында калтыруу бул түшүнүктү объективдүү аныктоого кедерги тийгизет. Демек, «сөз варианттары» түшү-нүгүнө тилдик бирдиктердин материалдык жана мазмундук жагынын бардык аспектилерин бирдей эсепке алуу менен гана аныктама берүүгө болот.

Сөз варианттары – бир эле сөздүн лексикалык жана

грамматикалык маааниси, морфологиялык–сөз жасоочу

структурасы жагынан бирдей болгон, формалык (фонети-

калык) жактан, башкача айтканда, формасынын курамы,

52

тыбыштардын айтылышы, басымдын орду же бул белги-

лердин комбинациясы менен айырмаланган формалары.

Бирок бул аныктаманы абсолюттуу эмес, жумушчу анык-тама катары кабыл алуу керек деп ойлойбуз. Себеби «сөз» де-ген түшүнүктүн өзүнүн чеги да кыймылдуу болуп, тил или-минин өнүгүшү менен жаңы көз караштар пайда болуп жатка-нын белгилей кетүү керек. Бул аныктама сөз варианттары ка-тегориясына кирүүчү көпчүлүк тилдик фактыларды мүнөздөй алат деп айтууга болот. Анткени варианттык катардын түгөй-лөрү генетикалык бирдейлиги жана морфологиялык–сөз жа-соочу структурасынын жалпылык/бирдейлиги менен мүнөз-дөлөт, башкача айтканда, сөз варианттарында генетикалык жана материалдык биримдик релеванттуу белги болуп сана-лат. Экинчиден, жогорудагы аныктама түшүнүктүн чегинин өтө кеңейип, обьектинин даана, так болбой калышынан, ал га-на эмес, жок болуп кетишинен сактоого жардам берет деген пикирдебиз.

Бул аныктаманын принциптерине таяна турган болсок, эже-эжеке-эжей-эжекей, ата-атаке, коен-коенек, бала-балакай, китеп-китепче, бука-букачар ж.б. катарларындагы маанилик дифференциялоого негиз берген субьективдүү баа-лоо формалары, тактап айтсак, эркелетүү, кичирейтүү маани-син туюндуруучу мүчөлөр жалганган коенек, атаке, эжеке, балакай, китепче ж.б. сөздөр сөздүн варианттары эмес, өз ал-дынча сөздөр (сөз формалары) катары каралат. Бул жерде эжей-эжекей (мугалим, окутуучуга карата айтылган) учурун гана варианттар, болгондо да түгөйлөрүнүн бири (эжекей) диалектилик факт болгон варианттуулук катары кароого бо-лот. Же болбосо, лексика-семантикалык, грамматикалык маа-нилери бирдей болгону менен, морфологиялык структурала-рынын ар башка болушу кызматчы (кызмат/чы) –кызматкер (кызмат/кер), флейтачы (флейта/чы) - флейтист (флейт/ист), почточу (почта/чы) –почтальон (почта/льон), жигиттик (жигит/лык) –жигитчилик (жигит/чылык), сына (сын/а) –сында (сын/ла) сыяктуу түгөйлөрдү да варианттар деп эсептөөгө негиз бербейт.

53

§ 5. Варианттуулук жана парадигматикалык

карым-катыштардын башка түрлөрү

Сөз варианттарын идентификациялоодо генетикалык жана

материалдык белгилерди жана алардын үстөмдүгүн эсепке

алуу варианттуулук менен парадигматикалык пландагы башка

карым-катыштардын ортосунда чек коюуга, алардын өз ара

айырмачылыктары менен жалпылыктарын белгилөөгө шарт

түзөт. Алардын катарына варианттуулук жана лексикалык си-

нонимдүүлүк, тилдик дифференциялоо, паронимия, омонимия

сыяктуу карым-катыштарды киргизүүгө болот.

Парадигматикалык пландагы карым-катыштардын ичинен

тилдик фактыларды мазмун планы же семантикалык жактан

бирдейлик, окшоштук, жакындык критерийи боюнча диффе-

ренциялап кароо синонимдүүлүк жана варианттуулук катего-

риялары менен байланыштуу. Себеби бул эки кубулушта тең

тилдик фактылар мазмун планы жагынан бирдейлик, окшош-

тук, жакындык белгисине ээ, ал эми формалык жактан айыр-

малуу келет. Бирок синонимдүүлүк менен варианттуулукту

бири-бирине дал келген кубулуштар же бир кубулуш катары

кароого болбойт. Жалпы лингвистикалык жактан алганда, бул

категориялардын окшоштуктары, кесилишкен чекиттери жана

жалпы чектери да бар, ошол эле учурда синонимдүүлүк – тил-

дин фонетикалык деңгээлинен башка бардык деңгээлдеринде

орун алган кубулуш. Анын пайда болуусу тилдин коммуника-

тивдик функциясынын кеңейип, экспрессивдик жана эстетика-

лык функциялар менен татаалданышына негизделген. Сино-

нимдик карым-катыштар маңыздык, мазмундук, сапаттык, бел-

гилик, кыймыл-аракеттик ж.б. окшоштукту, жакындыкты

туюндуруу үчүн кызмат кылат. Демек, синонимдүүлүктүн

лингвистикалык табиятын тилдик бирдиктердин түрдүү дара-

жадагы семантикалык жакындыгы аркылуу аныктап, форма

менен мазмундун ассиметриясы аркылуу түшүндүрүүгө болот.

Ал эми варианттуулук – тилдин өзүнүн табият-маңызына

мүнөздүү, анын өсүп-өнүгүү, өзгөрүүсүнүн ички мыйзамда-

рынан келип чыккан, тилдин бардык деңгээлдеринде учураган

54

имманенттүү кубулуш. Анткени, жогоруда белгиленип кет-

кендей, тилдин үзгүлтүксүз кыймылда, өнүгүп-өзгөрүүдө бо-

луп турушу жаңынын жаралышын, эскинин сакталышын

шарттап, аларды (эски менен жаңыны) байланыштыруу мүм-

күнчүлүгүнө ээ болушу бирдей маани-маңыздагы, бирдей се-

мантикадагы, бирдей функция аткарган каражат-бирдиктер-

дин тил системасында катарлаш, параллель жашоосун жана

кеп системасында колдонулушун шарттаган. Бул, өз кезегин-

де, варианттардын жаралышына, варианттуулук кубулушуна

алып келген. Варианттуулук категориясы бир эле маңызды

бир канча форма аркылуу туюндурууга мүмкүнчүлүк түзөт.

Бирок мындай шартта тилдин жалпы мыйзам ченемдери, маз-

мун менен форманын табигый катышы бузулгандай көрүнөт.

Коммуникация теориясынын «бир форма – бир мазмун, ар

башка формалар – ар башка мазмундар» деген мыйзамынын

көз карашынан алганда, тил системасында мазмунга караганда

форманын арбындыгы, ашыкчалыгы синонимдүүлүккө да тие-

шелүү деп айтууга болот. Бирок, бир жагынан, синонимдүү-

лүк да, варианттуулук да тилдин жалпы өнүгүү мыйзам че-

немдери жана татаал ички түзүлүшү аркылуу аныкталган ка-

тегориялар экенин, экинчи жагынан, тилде керексиз, артык-

баш эч бир фактынын болбостугун, ар бир бирдик, каражат,

көрүнүштүн өзүнө тиешелүү орду жана аткара турган функ-

циясы бар экенин эске алганда, аталган категориялардын

мыйзам ченемдүүлүгү күмөн санатпайт.

Жогоруда белгиленип кеткендей, варианттуулук катего-

риясы да, синонимдүүлүк категориясы да формалык (мате-

риалдык) жана семантикалык негиздерге таянат. Варианттарда

семантикалык жана функционалдык, грамматикалык мааниси

менен морфологиялык структурасы жагынан да бирдейлик

орун алат. Мунун натыйжасында, варианттардын предметтик-

түшүнүктүк тарабы толук дал келет. Ошондуктан варианттар

өз ара абсолюттуу субституция катышында турган коррелят-

тар болуп эсептелишет. Варианттар денотативдик, лексика-

лык, грамматикалык маанилери бирдей, формалык жактан га-

55

на айырмаланган көрүнүштөр болгондуктан, эркин вариация-

лануу мүмкүнчүлүктөрүнө ээ. Мисалы, баягы = баякы, сорпо

= шорпо, оорукчал = оорукчан, мытаам = митаам = мита-

йым = мытайым, ачыркан = ачууркан, ысыла = ысуула ж.б.

варианттык катардын мүчөлөрүн кептин бардык кырдаалда-

рында, контексттерде эркин вариациялап колдоно берүүгө бо-

лот. Демек, варианттуулуктун башкы критерийлери катары

варианттык формалардын бирдей семантикага, грамматика-

лык-морфологиялык мааниге жана структурага ээ болуусун

жана эркин вариациялануу мүмкүнчүлүгүн айтууга болот.

Ал эми синонимдерде болсо семантикалык жана функ-

ционалдык жактан бирдейлик эмес, окшоштук, жакындык

орун алат. Ошондуктан бул кубулуштун семантикалык маңы-

зын тилдик бирдиктердин маанилеринин эквиваленттүүлүгү

түзсө, ал эми функционалдык планда синонимдүүлүктү тил-

дик бирдиктердин маанилеринин окшоштугу же жакындыгы

аркасында бири-бирин бардык потенциалдуу же белгилүү га-

на контексттерде алмаштыра алуу жөндөмдүүлүгү катары ка-

роого болот. Буга байланыштуу, синонимдерди семантикасы

жагынан жалпы жана айырмалуу компоненттерге ээ болгон,

дистрибуциянын бир жалпы формуласы аркылуу аныкталган

тилдик фактылар деп саноого болот. Синонимдүүлүктүн баш-

кы жана милдеттүү белгиси болуп синоним-түгөйлөрдүн се-

мантикалык-функционалдык жалпылыгы саналат, ал эми

предметтик-түшүнүктүк тарабы факультативдик белги болуп

эсептелет. Синонимдердин грамматикалык маанилери, мор-

фологиялык структуралары окшош, жакын болушу да мүм-

күн, коошпой калуусу да толук ыктымал. Мисалы: 1) тынч-

тык – тынччылык; 2) кароолчу – күзөтчү; 3) капарсыз – бей-

капар; 4) окшош – эгиз козудай – эки тамчы суудай – союп

каптап койгондой ж.б. 1-синонимдик катардын мүчөлөрү бир

уңгуга ар башка мүчөлөрдүн (-лык жана –чылык) жалгануусу

аркылуу жасалса, 2-синонимдик катардын мүчөлөрү ар башка

уңгуларга бир эле мүчөнүн (–чы) жалгануусу менен пайда

болгон. 3-синонимдик катардын мүчөлөрүнүн биринчиси аф-

56

фиксация (–сыз) жолу менен, ал эми экинчиси префиксация

жолу аркылуу (бей) жасалганы көрүнүп турат. Ал эми 4-

синонимдик катардын мүчөлөрү семантикалык жактан ок-

шоштук, жакындыкка ээ болгону менен, грамматикалык-

морфологиялык структуралары ар башка.

Синонимдерде семантикалык жана функционалдык бир-

дейлик эмес, окшоштук, жакындыктын болушу алардын эркин

вариациялануу, субституциялык мүмкүнчүлүктөрүн кайсы

бир даражада чектөөчү роль ойнойт. Башкача айтканда, кеп-

тин бардык кырдаалдарында, бардык контексттерде синоним-

дик катардын мүчөлөрүн варианттар сыяктуу субституциялык

корреляттар катары эркин вариациялап колдоно берүүгө бол-

бойт. Ырас, нагыз тилдик абсолюттуу синонимдерде да се-

мантикалык, функционалдык маанилердин бирдейлиги, анын

натыйжасында, эркин вариациялануу мүмкүнчүлүгү бар эке-

нин көрсөтө кетүү зарыл. Мисалы: эл - калк - журт; шаар -

калаа; бат - тез - ылдам - чапчаң; бегемот - гиппопотам ж.б.

Мисал келтирилген синонимдик катардын мүчөлөрү мааниле-

ри жагынан өтө окшош экени көрүнүп турат, бирок алардын

семантикасын абсолюттуу бипбирдей деп айтканга болбойт.

Ички туюм аркылуу кабылданган, бирок конкреттүү түшүн-

дүрүп, жиктеп берүүгө мүмкүн болбогон ньюанстык айырма-

чылыктарга ээ болушат.

Варианттар бири-бирине карата эркин вариациялануу ка-

рым-катышында туруп, бири башкасына карата кошумча маа-

лымат алып жүрбөйт. Мисалы, сүйлөөчүнүн социалдык, улут-

тук, курактык, кесиптик өзгөчөлүктөрү ж.б. тууралуу кошум-

ча маалымат бере албайт. Мисалы, бакыт=бакты, чу-

му=чумку, каардуу=каарлуу, бозомук=бозомтук, кере-

бет=кровать ж.б. варианттык катарларында түгөйлөрүнүн

бири башкасына карата эч кандай кошумча маалымат туюн-

дура албаганы көрүнүп турат.

Ал эми синонимдерде болсо андай кошумча маалыматты

берүү мүмкүнчүлүгү, семантикасы жана стилистикалык боек-

чолор менен ньюанстар бар.

57

Мисалы: Арыш керип түгөнгүр суналчу эле,

Аргамжыдай ак карда суналчу эле.

Аялды да анчалык ардактабас,

Ай тиелек булактан сугарчу эле.

Канды-жанды качанкы козгочу эле,

Кашайгыр – аа, кайып мал окшочу эле.

Катынды да мынчалык карабастыр,

Каркыралуу жайытта отточу эле (Ш.Дүйшеев «Жинди

Кашка»).

Бул контексттеги тилдик синонимдер аялды – катынды

семантикалык-функционалдык жалпылыкка ээ болгону менен,

стилистикалык коннотациясы жагынан айырмалуу. Мында

стилистикалык жактан бейтарап позициядагы аялды түгөйү

менен катар одонороок мүнөздөгү катынды синонимдеш тү-

гөйү да колдонулган. Бул синонимдердин контексттеги семан-

тикасы бипбирдей эмес экени байкалып турат. Аял катындан

семантикалык боекчосу аркылуу градацияланып турарын

баамдоого болот. Мындай ньюанстык айырмачылык ардак-

табас жана карабастыр этиштеринин семантикасынан да

даанараак байкалат: аялды… ардактабас – катынды… кара-

бастыр. Анткени кароого салыштырмалуу ардактоо бир нер-

сеге карата позитивдүү мамиле кылуунун жогорку даражасын

көрсөтөт (Абдыкеримова, 2008, 170).

Негизи, синонимдик парадигмага кирген түгөйлөр семан-

тикалык жана стилистикалык жактан доминантага карата

идентификацияланышат. Доминанта болуп семантикалык

жактан салыштырмалуу жөнөкөй, стилистикалык планда бей-

тарап позицияда турган, синтагматикалык жактан туруктуу

орду бар тилдик факт эсептелет. Алсак, жогорудагы мисалда

доминанта – аял, ал эми катын, зайып синоним түгөйлөрү ага

карата идентификацияланат. Синонимдик катардын доминан-

та мүчөсү да, калган башка мүчөлөрү да тил системасында

орун алып, кеп системасында реализацияланат.

Ал эми варианттуулук кубулушунда варианттар инва-

риантка карата идентификацияланышат. Вариант/инвариант

58

дихотомиясы тилдик фактылардын жана жалпы эле тил сис-

темасынын жашоо жана реализациялануу ыкмаларын мүнөз-

дөйт. Бул жагынан алганда, вариант жана инвариант тил сис-

темасынын, тилдик бирдиктер менен категориялардын жа-

шоосу, колдонулушу жана кызмат аткаруусунун фундамен-

талдык белгиси болуп саналат.

Варианттар жалпы бир генетикалык субстанцияга ээ болуп,

алардын формалык айырмачылыктары ошол тилдик бирдиктин

алкагындагы фонетикалык же башка өзгөрүүлөрдүн чегинен

чыкпайт. Генетикалык жалпылык менен катар, варианттарда

морфологиялык-сөз жасоо структурасынын бирдейлиги да

орун алат. Мисалы, карар= карай, аткар=атказ, кымын-

дай=кыпындай ж.б. варианттык катарларынын генетикалык

негизи да, морфологиялык структурасы да, жасалуу жолу да

бирдей экени көрүнүп турат: кара+р=кара+й,

ат+кар=ат+каз, кымын+дай=кыпын+дай ж.б.

Ал эми синонимдер болсо ар башка генетикалык субстан-

цияга ээ. Мисалы, иш-кызмат-жумуш; атак-даңк-мартаба-

даража; сулуу-өңдүү-түстүү-чырайлуу-кооз-көркөм-көрктүү

ж.б. Бир уңгудан пайда болгон синонимдер да генетикалык

жактан бирдей болгону менен, морфологиялык жана сөз жаса-

луу структурасы ар башка келет. Маселен, найүмүт-үмүтсүз,

бейкүнөө-күнөөсүз, натуура-туура эмес. Келтирилген сино-

нимдердин лексика-семантикалык маанилери бирдей болуп,

бир уңгудан уюшулганы менен, сөз жасалуу же морфология-

лык структурасы ар башка. Синонимдик парадигмалардын тү-

гөйлөрү префиксация жана аффиксация, префиксация жана

аналитикалык жолдор менен пайда болгон.

Демек, варианттардын генетикалык жана материалдык

биримдиги релеванттык белги катары аларды синонимдерден

айырмалайт.

Синонимдүүлүк – өзүнүн маңызы жагынан синхрондук

мүнөздөгү функционалдык-стилистикалык кубулуш. Сино-

нимдүүлүк кубулушунан тилдин стилистикалык ресурстары-

нын негиздерин табууга болот. Стилдик өзгөчөлүк – сино-

59

нимдик катардын мүчөлөрүнүн типтүү белгиси. Синонимдер-

дин арбын болушу тилдин байлыгы менен ийкемдүүлүгүнүн

башкы көрсөткүчү болуп саналат. Синонимдик катар өзүндө

бир нече бирдикти камтышы мүмкүн, алардын бирин тандап

колдонуу туюндурулуучу ойду тактоого, сөздөрдү кайталоо-

дон, монотондуулуктан качууга, конкреттүү кеп кырдаалына

жана контекстке ылайык келген каражатты издөөгө түрткү бе-

рет. Синонимдердин көркөм чагылдырып берүү функциясы да

бир кыйла маанилүү.

Мисалы:

Бөртүп, бөртүп көз жашың агат, Кыргыз,

Бөксөлөрдө сөөк-саагың калат, Кыргыз.

Бөтөн колдон ажалды издебе сен,

Бөлүнгөндөн ажалын табат Кыргыз!//

Бөлөк, бөлөк алпарып бөлөт, Кыргыз,

Бөлөт дагы өзүңдү көмөт, Кыргыз.

Бөтөн колдон өлүмдү издебе сен,

Бөлүнгөндөн акыры өлөт Кыргыз! (Ш.Дүйшеев «Бөлүн-

гөндөн акыры өлөт Кыргыз»). Мында өлүм-ажал, бөлөк-

бөтөн синонимдери кайталоодон, монотондуулуктан качуу,

контексттин көркөм-эстетикалык таасирин арттыруу макса-

тында колдонулган.

Ырас, кептин айрым кырдаалдарында, өзгөчө, көркөм ада-

биятта варианттар да монотондуулуктан качуу, ойду тактоо,

контекстке ылайык каражатты издөө максатында колдонулат.

Сыртынан окшош көрүнгөнү менен, варианттарды каршы

коюу түрдүү себептерге байланыштуу болушу мүмкүн. Диф-

ференциялоо поэтикалык формадагы тексттерде айкыныраак

байкалат, анткени алар, бир жагынан, ыр ырдагы ыргакка, уй-

каштыкка, муун сандарынын бирдейлигин сактоого байла-

ныштуу болсо, экинчи жагынан, варианттарды колдонуунун

артында грамматикалык, стилистикалык, кырдаалдык ж.б.

факторлор да турушу мүмкүн. Мисалы:

Бакытты ар ким күтөт ар кай жактан,

Багыттан бир күн мага күтүлбөгөн –

60

Жазга жуук келип калдың ооруп жатсам, Мен сенин бакты экениң түшүнбөгөм. -------------------------------------------------------------- Боор оору маа, же жек көрүп сүйлөбө, Болбойбу да карааныңды көргөнүм. Ойлой берип сен жөнүндө күндө эле

Ошонумдан бакыт таап көнгөнмүн. (О.Султанов «Сен жө-нүндө поэма»).

Бул контексттердин биринчисинде бакты, экинчисинде бакыт варианттарынын колдонулушу ырдын ыргактык-инто-нациялык структурасын, муун сандарынын бирдейлигин сак-тоо менен байланыштуу болгон. Маселен, биринчи контекстте-ги бакты деген сөздү бакыт варианттык түгөйү менен алмаш-тырып көрсөк, контексттин жалпы семантикалык мазмуну, поэтикалык-көркөмдүк жактан уюшулушу эч кандай өзгөрүүгө учурабайт, бирок акыркы саптын ыргагы жалпы контексттин ыргагынан билинер-билинбес айырмаланып калганы байкалат.

Узустук же тилдик синонимдер менен катар, кеп практика-сында семантикалык баюунун эсебинен контексттик же окко-зионалдык синонимдер да пайда болуп, тилдин синонимдик жана жалпы эле ресурстарынын байышына, көбөйүшүнө шарт түзөт.

Ал эми варианттар хронологиялык жактан чектелген мү-нөзгө ээ, алар – тилдин эволюциялык өнүгүүсүнүн түздөн-түз натыйжасы. Ошондуктан айрым варианттар убакыт-мезгил чени боюнча айырмалуу мүнөздө болушат. Ошондой эле тил-дик жана адабий нормага карата карым-катышы да бир түрдүү боло бербейт, кээде варианттын бири нормативдүү болсо, башкасы нормативдүү эмес болушу мүмкүн, маселен, көгүч-көн (норм.) = көбүчкөн (норм. эмес)= көөчкөн (норм. эмес), топурак (норм.) = тупурак (норм. эмес), кунажын (норм.) = кунайын (норм. эмес) ж.б. Ал эми синонимдер нормага карата карым-катышы эмес, стилистикалык коннатациялары боюнча айырмаланары жогоруда белгиленип кетти.

Айрым варианттар синонимдер сыяктуу эле семантикасы-

нын коннотациялык жана стилистикалык негиздеги айырма-

61

чылыктарга ээ болушу ыктымал, бирок мындай көрүнүштөр

өтө сейрек кездешет. Мисалы: Жан сактоо деп жалганы көп дүйнөдө Жанталашып карбаластап жүргөндө. Акча, убакыт – бирдей жетпей өтүптүр, Жакшылап бир бул өмүрдү сүргөнгө. -------------------------------------------------------- Мына сыртта сегизинчи март турат, Сүйүшүүгө бүгүн сонун шарт турат. А сен неге кабагыңды бүркөйсүң,

Бүгүн эмес кайгы, убайым тартчу убак. (О.Султанов «Сен жөнүндө поэма»). Бул контексттерде убакыт=убак вариант-тарынын колдонулушу, жогоруда белгиленип кеткендей, ыр саптарынын ыргактык-интонациялык структурасынын, муун сандарынын бирдейлигин жана уйкаштыкты (турат/убак) сактоо максатын көздөгөн. Аны менен катар убакыт жана убак варианттары бир аз болсо да коннотациялык айырмачы-лыктарга ээ экени байкалып турат. Биринчи контекстте уба-кыт түгөйүнүн семантикасында кандайдыр бир конкреттүү түшүнүк туюндурулса, экинчи контекстте колдонулган убак түгөйү семантикасында жалпыланган, абстракттуу түшүнүк жаткан сыяктуу сезилет.

Ошондой эле айрым учурларда, өзгөчө, көркөм адабиятта оккозионалдык мүнөздөгү, автордук-индивидуалдуу вариант-тар да кезигет. Мисалы: 1) Түнкүсүн киши тоноп,

Күндүзү милийсанын коюн багат. Түрмөдөн жаңы келген Жакыпберди (Ш.Дүйшеев «23-кат»); ------------------------------------------------------ Бир эле күн милицейлер тийишсин, Полицейлер жон терисин тилишсин… (Ш.Дүйшеев «37-кат»); ------------------------------------------------------------- Кыргызбайды кыжынтып акмак кылбай, Кыргызбайды шаарыңа каттаттырбай. Каттаттырсаң эшигин канторуңдун, Милицияңа тостуруп аттаттырбай… (Ш.Дүйшеев «Кыргызбай менен Кыргызгүл баяны»).

62

2) Гүбүр-гүбүр кеп уктук,

Гүдүк эмес, эң уктук.

Гүүлдөп-жыргап жашаган

Гүбүрнатыр деп уктук…

Анда гүбүр кеп айтат:

- А бечарам, деп айтат.

Эң бактысыз адам деп,

Эй эштектер, мени айтат (Ш.Дүйшеев «Кыргызда ким

бактылуу?»). Келтирилген мисалдардагы милийса= милицей=

милиция; гүбүрнатыр =гүбүр варианттык катарларынын ми-

лицей, гүбүр мүчөлөрү оккозионалдык, индивидуалдуу-

контексттик варианттар болуп саналышат.

Варианттардын бирин тандап колдонуу көп учурда авто-

маттык түрдө ишке ашырылат. Варианттык катардын адатта

эки (сейрек учурларда гана үч же андан көп) мүчөсү болот.

Мисалы, азыркы кыргыз тилиндеги варианттарды карап көр-

сөк, үч түгөйлүү катарларга төмөнкүлөрдү киргизүүгө болот:

абаз=аваз=обоз; бак=бакыт=бакты, жамаат=жамагат=

жамият, мардикер=мандикер=мандыкер, ибарат=ийбарат=

ыйбарат; ибадат= ийбадат-айбадат; тетиги=тети-

гил=тээ тигил; шыбыра=шыбырда-=шыбырла-, кирза=кер-

за=керзи(өтүк); эмгиче=эмдигиче=эмдигичекти; эзелден=

эезелтен=эзелтеден; аттиң=аттигиң=аттигиниң; вазир=

увазир= обозгер; рахмат=ырахмат=ыракмат; убак=уба-

кыт=убакты; эбак=небак= эчак ж.б. Ал эми варианттык ка-

тар 4 түгөйдөн турган учурлар: абал=абалы=обол=оболу; гау-

хар=каухар=көөхар=көөр; тарталак= тарталаң=тартак=

тартаң; митаам=мытаам= митайым=мытайым; чумку-

=чуму-=чүмкү-=чүмү- ж.б. Синонимдерден айырмаланып, ва-

рианттардын жана варианттык катарлардын тилде арбын бо-

лушу ошол тилдин өркүндөп-баюусунун көрсөткүчү катары

кызмат кыла албайт.

Варианттык катардын мүчөлөрү башка бирдиктер менен

айкашуу, грамматикалык байланышка кирүү мүмкүнчүлүктө-

рү жагынан айрым гана фактыларды эсепке албаганда, неги-

63

зинен, бирдей болушат. Ал эми синонимдик катардын мүчө-

лөрүнүн башка бирдиктер менен лексикалык, грамматикалык

байланыш, катыштары бирдей мүнөздө болбойт. Мисалы, ки-

ши - адам – тилдик синонимдер, анын түгөйлөрүнөн адамзат,

адам баласы болуп колдонулат, ал эми кишизат, киши баласы

түрүндө колдонулбайт; бет - жүз - өң - дидар синонимдик ка-

тарынын мүчөлөрүн алып көрсөк, адамдын (тоонун, китеп-

тин, жердин) бети болот, адамдын жүзү (өңү, дидары) бо-

лот, ал эми китептин же тоонун жүзү (дидары, өңү) болушу

мүмкүн эмес.

Демек, буга чейин айтылгандардан төмөнкүдөй жыйын-

тыкка келүүгө болот. Варианттуулук жана синонимдүүлүк

тилдик бирдиктердин мазмун планы жагынан бирдейлик

же/жана окшоштук, жакындык, ал эми формалык жактан

айырмачылыктарына негизделип, бул эки кубулуштун жа-

кындыктары, кесилишкен чектери да бар, ошол эле учурда

бир катар принципиалдуу айырмачылыктарга да ээ. Иденти-

фикациялоодо варианттарда материалдык белгилер үстөмдүк

кылат, ал эми синонимдерде коннотациялык, стилистикалык

белгилер алдыга чыгат. Албетте, синонимдүүлүк менен ва-

рианттуулуктун карым-катышын жогоруда айтылган белгилер

боюнча дифференциялоо жалпы жана шарттуу мүнөзгө ээ,

анткени полемиканы пайда кылуучу маселелер бул багытта да

арбын жана алар терең, системалуу иликтөөгө муктаж.

Жалпысынан, варианттуулук менен синонимдүүлүк өздө-

рүнүн маңызы, лингвистикалык табият-жетеси жагынан ар

түрдүү, бири- бири менен дал келбеген кубулуштар деп ише-

нимдүү түрдө айтууга болот. Варианттар жана синонимдер

маселелери ар башка тегиздиктерде каралат.

Бул жерде варианттуулук жана тилдик дифференциялоо

кубулушуна да азын-оолак токтоло кетүү кажет. Себеби бул ку-

булуштар да, сыртынан караганда, бири-бирине окшошуп ке-

тет. Тилдик дифференциялоо дегенибиз – колдонуу чөйрөсү

чектелген же тилдик кайсы бир каражатты, бирдикти, кубулуш-

ту колдонуунун чектелген багытына тиешелүү болгон көрү-

64

нүштөр мисалы, арго, жаргондор, сленг, кесиптик сөздөр жана

терминология, социалдык жана аймактык диалектизмдер ж.б. Тилдик дифференциялоо варианттуулук кубулушуна ка-

рама-каршы мүнөздөгү белгилерге ээ. Ошондуктан вариант-туулук менен тилдик дифференциялоо сыртынан окшош кө-рүнгөнү менен, өз ара карама-каршы, салыштырмалуу кубу-луштар болуп саналышат. Аларды айырмалоочу факторлор булар:

1) Тилдик дифференциялоо адабий норманын алкагы ме-нен байланыштуу болбойт: ал адабий тилдин жана анын нор-маларынын чегинде да, адабий тил менен адабий тилге жатпа-ган формаларынын (подсистемаларынын) (мисалы, диалекти-лер, жаргондор ж.б.) ортосунда да кездеше берет.

2) Варианттарга, жалпысынан, эркин вариациялануу, тең укуктуулук, бирдей лексика-семантикалык мааниге ээ болуу, бири-бирине карата кошумча маалыматты бере албагандык мүнөздүү болсо, тилдик дифференциялоодо эркин вариация-ланууга жол берилбейт, кырдаалага, кеп контекстине жараша дифференциялык катардын мүчөлөрүнүн бирин гана тандап алууга, колдонууга жол берилет.

3) Дифференциялык катардын мүчөлөрү негизги лексика-лык жана грамматикалык мааниси менен катар, түрдүүчө мү-нөздөгү кошумча маалыматты алып жүрөт. Кошумча маалы-маттын мүнөзүнө жараша тилдик дифференциялоонун түр-дүүчө аспектилерин айырмалоого болот жана андай аспекти-лерди төмөнкүлөр түзүшү мүмкүн:

а) социалдык дифференциялоонун көрүнүшү; б) улуттук тилдин чегиндеги аймактык (диалектилик, го-

вордук) дифференциялоонун көрүнүшү; в) стилдик дифференциялоонун (анын ичинде кептин

функционалдык стилдери боюнча да) көрүнүшү.

Улуттук тилдин тарыхынын түрдүү мезгилдеринде тилдик

дифференциялоонун түрдүү аспектилери алдыңкы планга чы-

гышы ыктымал. Алсак, улуттук тилдердин калыптануу мезги-

линде адабий тил менен диалектилер каршы коюлуп, ачык

байкалган дифференцияланган жана социалдык мүнөзгө ээ

65

болот. Диалектилер менен адабий тилдин ортосундагы чектин

акырындык менен жоюлушунда адабий тил менен тилдин

адабий эмес формалары (оозеки кеп, кесиптик сүйлөшүү, жар-

гондор ж.б.) каршы коюулушу мүмкүн. Демек, тилдин мазмун планы менен байланышкан жакта-

рында (мисалы, тилдин лексикасында, грамматикалык катего-риялардын функцияларында, синтаксистик структураларды тандап алууда) синонимдүүлүк менен тилдик дифференция-лоонун түрдүү аспектилери мүнөздүү. Ал эми варианттуулук болсо тилдин формалык тарабына көбүрөөк мүнөздүү болот.

Варианттуулук, сөз варианттары формалык түзүлүшү жактан окшош бирдиктердин парадигматикалык карым-каты-шы болгон паронимдер менен да сырткы окшоштукка ээ. Па-ронимия – тилдик бирдиктердин формалык жактан окшош-тук/жакындыгына негизделген кубулуш. Мында формалык окшоштук паронимдерди идентификациялоочу негизги кри-терий болуп саналат. Варианттар сыяктуу эле паронимдер да 1, 2, 3 тыбышы боюнча айырмалануусу менен мүнөздөлөт. Ал эми пароним түгөйлөрдүн лексика-семантикалык жана грам-матикалык маанисинин, морфологиялык структурасынын жа-кындык/окшоштугу роль ойнобойт. Буга байланыштуу, ва-рианттардан айрымаланып, паронимдердин түгөйлөрү ар башка сөз түркүмдөрүнө, ар башка грамматикалык категория-ларга тиешелүү боло берет, ар кандай грамматикалык форма-ларда да болушу мүмкүн. Ошондой эле паронимдер формалык түзүлүшү жагынан окшош, бирок функционалдык мааниси ар түрдүү болгон аффикстердин жалгануусунан жасалган уңгу-лаш түрдө да болот, ар башка уңгулардан да боло берет.

Паронимдердин тыбыштык жактан окшоштук даражасы-нын минималдуу чеги 2 үнсүз тыбыштан турган комплекс тү-рүндөгү консонанттык модель аркылуу аныкталат. Моделди түзгөн тыбыштардын орун алуу тартибинин сакталышы мил-деттүү болуп саналбайт.

Сөз варианттары сыяктуу эле көпчүлүк паронимдик катар-

лардын түгөйлөрү фонетикалык түзүлүшүндөгү тыбыштык аль-

тернациялар (мисалы, иймейген-ийрейген, шооладай-шоонадай,

66

тезек-терек, кайран-кайдан ж.б.), тыбыштардын метатезасы

(мисалы, алыс-асыл, унутул-улутун, күнсүрө-күрсүнө ж.б.),

синкопа (мисалы, жаркын-жакын, көйнөк-көнөк, жанда-жана

ж.б.), протеза (күндөр-үндөр, агылган-чагылган, бөлкө-өлкө,

эзилген-сезилген ж.б.) сыяктуу фонетикалык процесстер же

алардын комбинациялары (мис., жакшылык-жашчылык ж.б.)

менен айырмаланышы мүмкүн.

Формалык жактан бирдейлик/окшоштук критерийи менен

мүнөздөлгөн парадигматикалык карым-катыштардын арасын-

да омонимдүүлүк кубулушу бар жана омонимдер да сөз ва-

рианттары менен сырткы окшоштукка ээ. Бирок бул окшош-

тук фонетикалык (формалык) түзүлүштүн бирдейлик/окшош-

тугу менен гана чектелет. Себеби паронимдер сыяктуу эле

омонимдер да лексика-семантикалык жана грамматикалык

маанилеринин, морфологиялык структураларынын жалпылы-

гына ээ эмес. Мисалы, 1) бак – бакты, таалай маанисинде, зат

атооч; 2) бак – бир түп жыгач же жыгачтар маанисинде, зат

атооч; 3) бак – суюктук куюлуучу идиш, зат атооч; 4) бак –

тууранды сөз: бак-бак; 5) бак – камкордук көр маанисинде,

этиш. Же: 1) жылуу – муздак эмес, сын атооч; 2) жылуу – жы-

лы- этишинин кыймыл атооч формасы ж.б.

Омонимдердин арасынан омофондор тыбыштардын кыс-

ка-созулмалык же жумшак-каткалаңдык оппозициялары фо-

нологиялык айырмачылыкка ээ болбой калган альтернацияла-

рына негизделген фонетикалык варианттарга окшошуп кетет:

гүл (өсүмдүктүн) жана күл (оттун), экөө тең гүл түрүндө айты-

лат; сулуу (өңдүү-түстүү маанисинде) жана сулу (дан өсүмдү-

гү), экөө тең сулу түрүндө айтылат. Ал эми омографтар ак-

центтик варианттарга окшош келет, себеби омографтар да, ак-

центтик варианттар да графикалык түспөлү бирдей, айтылы-

шы жактан айырмаланган көрүнүштөр болуп саналат. Миса-

лы, а’тлас=атла’с – акценттик варианттар, атлас (кездеме) -

атлас (геогр.) – омографтар; ка’рта=карта’ – акценттик ва-

рианттар, карта (ойноочу) –карта (геогр.) –карта (жалкы-

нын ич эти) – омграфтар; а’рка=арка’ – акценттик варианттар,

67

арка (архит.) –арка (дене бөлүгү) – омографтар ж.б.

Буга чейин сөз болгон синонимдүүлүк, паронимдүүлүк,

омонимдүүлүк сыяктуу кубулуштар, жалпысынан, парадигма-

тикалык пландагы карым-катышты түзгөн кубулуштар катары

варианттуулук менен ар кандай мүнөздөгү окшош-

тук/жалпылыктарга ээ болгону менен, андан принципиалдуу

айырмачылыктарга ээ, ар бири ар башка тегиздиктерде карала

турган кубулуштар болуп саналат.

I глава боюнча жыйынтыктар

Бүгүнкү күндөгү тил илиминин башкы тенденцияларынын

бири – тил системасын өз ара тыгыз карым-катыш, байланыш-

та турган окшоштуктар менен айырмачылыктардын система-

сы катары карап, ушул аспектиде изилдеп-үйрөнүү.

Тилдик фактыларды мазмун планы жактан бирдейлик, ал

эми формалык жактан айырмачылык критерийи боюнча диф-

ференциялоо варианттуулук кубулушу менен байланыштуу.

Варианттуулук – кеңири маанисинде алганда, тил систе-

масынын жана тилдик бирдиктердин кызмат аткаруусунун

фундаменталдык касиети, тилдик эволюциянын обьективдүү

натыйжасы, тар мааниде алганда, кандайдыр бир маани-

мазмунду туюндуруу ыкмаларынын формалары, модифика-

циялары.

Варианттуулук категориясынын негизги түшүнүктөрү –

«вариант», «инвариант», «вариациялануу». Вариант – тилдик

маани-мазмунду туюндуруунун түрдүү реализациялары жана

ыкмалары. Инвариант – бир эле маани-мазмундун абстракттуу

белгилениши, бир тектүү обьектилер классынын жалпы ата-

лышы.

Варианттуулук тилдин өнүгүп-өркүндөө, өзгөрүүсүнүн

ички мыйзамдарынан келип чыккан, көбүрөөк тилдин форма-

лык жагына мүнөздүү кубулуш болгондуктан, тил системасы-

нын бардык деңгээлдеринде кездешет.

Варианттуулуктун өбөлгөлөрү тил системасынын айрым

68

структуралык мүмкүнчүлүктөрүнүн параллелизминде, анын

өзгөрмөлүүлүгүндө жана тилдик подсистемалар менен көп

түрдүү байланыштарында орун алган.

Варианттуулук кубулушу тилдик норма, нормативдүүлүк

түшүнүктөрү менен ажырагыс биримдикке ээ, себеби ва-

рианттуулук тилдик норманын логикалык негиздеринин бири

болуп саналат. Варианттуулуктук мүнөзү тилдик норманын

спецификасын аныктайт, ал эми норма мүмкүн болгон, жол

берилген варианттардын саны менен түрлөрүн аныктап,

алардын колдонулушун жөнгө салат.

Варианттуулуктун негизги критерийи болуп параллель жа-

шаган формалардын бирдей мааниге ээ болушу, функционал-

дык жактан бирдей деңгээлде турушу жана белгилүү бир мезгил

аралыгында эркин вариацияланып колдонулушу эсептелет.

Варианттуулук парадигматикалык жана синтагматикалык

пландагы аналогия факторунун таасири, тил системасынын

структуралык мүмкүнчүлүктөрүнүн көп түрдүүлүгү, тил ме-

нен кептеги түз сызыктуу жана материалдуу үнөмдөө тенден-

циялары, форма менен мазмундун эквиваленттүү эместиги,

фонемалардын дифференциялык белгилерин реализациялоого

умтулуу, айтууну жана угуп-кабылдоону жеңилдетүү тенден-

циялары сыяктуу ички имманенттик себептердин жана аймак-

тык, социалдык диалектилердин, подсистемалардын таасири,

башка тилдер менен карым-катыштар, бир эле бирдиктин ар

башка тилдерден өздөштүрүлүшү, билингвизм шарттары

сыяктуу тышкы экстралингвистикалык факторлордун натый-

жасында пайда болот.

Варианттуулук тилдин тарыхый өнүгүү процесси менен

байланыштуу кубулуш болуп эсептелгендиктен, ал конкрет-

түү тилдик бирдиктин туруктуу касиети катары каралбайт.

Ошондуктан тил системасында бул кубулуштун акырындык

менен азаюу, кыскаруу тенденциясы орун алган.

Тилдин негизги бирдиги болгон сөз фонетикалык, грамма-

тикалык, лексика-семантикалык белгилердин биримдиги бо-

луп саналганы менен, айрым учурда лексика-семантикалык

69

жагынын өзгөрбөгөн шартында фонетикалык жагы түрүн өз-

гөртүүсү мүмкүн. Мындай өзгөрүүлөр фонологиялык жактан

карама-каршылыктарды жаратпайт, сөздүн бирдейлигин буз-

байт, сөздүн варианттарынын гана пайда болушуна алып ке-

лет.

Сөз варианттарын идентификациялоонун критерийлери:

лексикалык маанисинин бирдейлиги, грамматикалык маани-

синин дал келүүсү, морфологиялык структурасынын бирдей-

лик принциби, айрым фонемалардын дифференциялык белги-

леринин жоюлуп кетүүсү, формалык модификацияларынын

чектүү болушу.

Сөз варианттары – бир эле сөздүн лексикалык жана грам-

матикалык маааниси, морфологиялык-сөз жасоочу структура-

сы жагынан бирдей болгон, формалык (фонетикалык) жактан,

башкача айтканда, формасынын курамы, тыбыштардын айты-

лышы, басымдын орду же бул белгилердин комбинациясы

менен айырмаланган формалары.

Сөз варианттарында релеванттуу белги болуп генетика-

лык жана материалдык биримдик эсептелет.

Варианттуулук кубулушунун тилдик бирдиктердин маз-

мун планы боюнча бирдейлик/окшоштук карым-катышы бол-

гон синонимдүүлүк, окшоштук/жакындык карым-катышы

болгон тилдик дифференциялоо, формалык жактан бирдей-

лик/окшоштук карым-катышы болгон омонимдүүлүк, окшош-

тук/жакындык карым-катышы болгон паронимдүүлүк сыяктуу

кубулуштар менен кесилишкен чектери да, принципиалдуу

айырмачылыктары да бар.

70

II ГЛАВА КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕГИ СӨЗ

ВАРИАНТТАРЫНЫН ТҮРЛӨРҮ

§ 1. Сөз варианттарын классификациялоонун негиздери

Азыркы мезгилде тил илиминде, анын ичинде кыргыз тил

илиминде сөз варианттарынын жалпы кабыл алынган универ-

салдуу классификациясы жок. Мунун өзү, биринчи кезекте,

вариант жана варианттуулук түшүнүктөрүнүн түрдүү дең-

гээлде жана көлөмдө каралышы менен байланыштуу. Ва-

рианттуулук проблемасы боюнча иликтөөлөрдү жүргүзүп ке-

лишкен көпчүлүк изилдөөчүлөр варианттарды вариациялануу

диапазону боюнча айырмалап жүрүшөт. Мында формалык

көрсөткүчтөрү жагынан гана айырмаланып, лексика-семанти-

калык жана функционалдык жактан абсолюттуу бирдей бол-

гон толук варианттар жана коннотативдик, функционалдык

(стилистикалык, экспрессивдик, дистрибутивдик, синтаксис-

тик-позициялык ж.б.) жактан өтө олуттуу болбосо да, айыр-

мачылык ньюанстарга ээ болгон толук эмес варианттар ажы-

ратылат (Рогожникова, 1966; Горбачевич, 1978). Изилдөөчү

К.Сейдакматов толук варианттарды барабар варианттар, толук

эместерин пассивдүү варианттар деп да атаган (Сейдакматов,

1982, 9). Алсак, буга чейинки главада мисал катары келтирил-

ген контексттердеги милийса=милицей=милиция варианттык

катарында милиция – толук вариант, ал эми милийса, милицей

толук эмес, пассивдүү вариант болуп саналат.

Айрым изилдөөчүлөр варианттарды колдонуу чөйрөсүнө

жараша дифференциялап, «жалпы колдонулган», «кесиптик»,

«поэтикалык» түрлөргө ажыратышкан (Семенюк, 1965; Сиро-

тинина, 1964). Кээде аймактык вариант деген көрүнүш да өзүн-

чө белгиленген (Сиротинина, 1964). Биздин пикирибизче, мын-

дай варианттар тилде диалектилер орун алганда жана билинг-

визм шартында кездешет, ошондуктан аларды кеңири тарап,

массалык мүнөзгө ээ болгон көрүнүштөр деп айта албайбыз.

Варианттарды классификациялоодо алардын формалык

жана мазмундук (маанилик) критерийлерин негизге алуу да

изилдөөчүлөр арасында арбын кездешет. Академик В.В.Вино-

71

градов тилдеги сөздөрдүн фономорфологиялык жана этимоло-

гиялык варианттары болот деген пикирин айтса (Виноградов,

1944, 40-41), А.А.Смирницкий сөз варианттарын: 1 )лексика-

семантикалык, 2) фоно-морфологиялык, анын ичинде а) фоне-

тикалык, б) морфологиялык варианттарга ажыраткан (Смир-

ницкий, 1954). Ф.П.Филин сөздөрдүн морфологиялык структу-

расын жана аффиксалдык морфемалардын ролун эске алуу ме-

нен, сөз варианттарын фонематикалык, акцентологиялык жана

грамматикалык варианттарга бөлүштүргөн (Филин, 1963, 130).

Изилдөөчү Р.П.Рогожникова сөз варианттарын фонетикалык

жана морфологиялык түрлөргө гана классификациялаган (Ро-

гожникова, 1966, 14). Ал эми К.С.Горбачевичтин классифика-

циялоосу боюнча сөз варианттары: 1) акценттик, 2) фонетика-

лык, 3) фонематикалык, 4) морфологиялык варианттар болуп

дифференцияланган. Бул жерде изилдөөчү фонетикалык ва-

рианттар жандуу адабий тил системасына, же тагыраак айт-

канда, кептин оозеки формасына тиешелүү, тыбыштардын по-

зициялык-комбинатордук өзгөрүүлөрү менен байланыштуу

болуп, көпчүлүгү орфографиялык туюндурулушка ээ эмес

дейт. Ал эми фонематикалык варианттарда фонемалар өздөрү-

нүн физиологиялык-акустикалык касиеттерин сактап калганы

менен, фонологиялык карама-каршылыгынан ажырайт, бул

түрдөгү варианттар, негизинен, орфографиялык түрдөгү туюн-

дурулушка ээ (Горбачевич, 1978, 20-22).

Ал эми кыргыз тил илиминде сөз варианттуулугу маселе-

син иликтөөгө алган К.Сейдакматов варианттуу сөздөрдү:

1)формалык варианттарга, 2) мазмундук варианттарга бөлүш-

түрүп, формалык варианттарды фонетикалык же тыбыштык

варианттар деп атайт да, аларды жазылышы жана айтылышы

боюнча а) орфографиялык, б) орфоэпиялык варианттарга

ажыраткан (Сейдакматов, 1982, 9).

Албетте, жогорудагы классификациялардын бирине ар-

тыкчылык берип, туура, так, толук деп эсептөөгө болбойт деп

ойлойбуз. Ар бир классификациянын аргументтелген, обьек-

тивдүү, жакшы жактары да, ошол эле учурда мүчүлүштүктөрү

72

да бар. Ошентсе да жогорудагы бөлүштүрүүлөрдү анализдөө-

нүн негизинде, кыргыз тилиндеги сөз варианттарын жалпы-

сынан төмөнкүдөй классификациялоого болот деп ойлойбуз:

Сөз варианттары

1) формалык варианттар

1) орфографиялык варианттар 2) орфоэпиялык варианттар

1) фонематика-

лык варианттар

2) грамматика-

лык варианттар

1) фонетика-

лык варианттар

2) акценттик

варианттар

Биз изилдөөбүзгө объект катары сөздөрдүн формалык ва-

рианттарын, сөздүн маанисинин бирдейлигинин чегиндеги

формалык вариацияланууларын, модификацияларын алганбыз.

Ошондуктан мында варианттарды салыштыруу адабий тилдин

нормаларынын, орфографиялык жана орфоэпиялык нормалар-

дын чегинде каралды. Ошондой эле варианттар синхрондук ас-

пектиде гана талдоого алынганын белгилей кетүү зарыл. Албет-

те, варианттарды диахрондук аспектиде иликтөө, башкача айт-

канда, алардын келип чыгышы, тилдин өткөндөгү тарыхы ме-

нен байланыштуу маселелери, тарыхый пландагы алмашуула-

ры, келечектеги мүмкүнчүлүктөрү боюнча божомолдор ж.б.

проблемаларды изилдеп-үйрөнүү өтө маанилүү экени шексиз.

Бирок бул маселелер кеңири мүнөздөгү, системалуу жана комп-

лекстүү иликтөөнү талап кылган, өз алдынча иликтөө ишинин

чегинде карала турган маселелер деп ойлойбуз.

Арийне, тилдик бирдиктердин маанисинин варианттуулу-

гу, тактап айтканда, сөздөрдүн мазмундук варианттары туура-

луу маселе да өтө кызыктуу, татаал маселе болуп саналат. Би-

рок бул маселе варианттуулук кубулушунун чегинде каралы-

шы керекпи деген суроонун өзү да татаал. Анткени ар бир

сөздүн маани-мазмуну өзүнчө турганда эле инвариант экени

белгилүү, ал ошол мааниге ээ болгон тилдик экземплярларды

бир варианттык катарга бириктирүү үчүн негиз болуп кызмат

кылат. Бул түшүнүктүү. Ал эми бир сөздүн түрдүү маанилери

вариацияланбайт, алар ошол сөздө аккумуляцияланат. Ошон-

дуктан бул маселе полисемия, семантикалык баюу жана се-

73

мантикалык жылыш кубулуштары менен байланыштуу, де-

мек, лексиканын, семантиканын аспектисинде каралууга ти-

йиш деп эсептейбиз.

Лингвистикалык-нормативдүү планда алганда, сөздөрдүн

формалык варианттарынын карым-катыштарынын жалпы жа-

на спецификалык белгилерин аныктоо үчүн ыңгайлуу, негиз-

дүү критерий болуп варианттык катарларды айырмалоочу

элементке жараша бөлүштүрүү эсептелет. Ал эми аны да ички

майдалап бөлүштүрүү айырмалоочу элементтин сандык, фи-

зиологиялык-акустикалык жана позициялык-комбинатордук

мүнөздөмөлөрүнө жараша болушу мүмкүн. Тактап айтканда,

сөздүн формалык варианттарынын ортосундагы айырмачы-

лыктар тыбыштардын альтернациясына, айрым тыбыштардын

түшүп же кошулуп калуусуна (протеза, эпентеза, апокопа,

синкопа, редукция), метатезага, сейрек учурда гаплологияга

байланыштуу болот. Ошондуктан биз иликтөөбүздө кыргыз

тилиндеги сөз варианттарын көрсөтүлгөн критерийлер жана

факторлор боюнча классификациялап, талдоого аракеттендик.

§ 2. Орфографиялык варианттар

Орфографиялык варианттар, аталышы көрсөтүп тургандай

эле, орфографиялык туюндурулушундагы айырмачылыктар

менен мүнөздөлөт. Алар, негизинен, адабий тилдин жана

анын нормаларынын алкагында каралып, кыргыз тилинин

дээрлик бардык функционалдык стилдеринде колдонулат.

Айрым фактылар гана белгилүү бир стилдин (мисалы, көркөм

стилдин, илимий стилдин) алкактарында, ошондой эле оозеки

кепте колдонулушу мүмкүн.

Орфографиялык варианттар сөздүктөрдө, асыресе, орфог-

рафиялык, котормо (эки тилдүү), түшүндүрмө сөздүктөрдө ча-

гылдырылган. Ушул жерде бир нерсени баса белгилей кетүү

зарылдыгы чыгып отурат. Айрым бир пикирлер боюнча тигил

же бул варианттык формалардын кайсы түгөйү нормага туура

келип, нормативдүү вариант деп аталат, ал эми кайсынысы

нормага туура келбестиги жөнүндө ой айтылышы керек эле

74

деген сымал сунуштар болуп калышы да ыктымал. Туура, ва-

рианттык түгөйлөр нормативдүүлүк аспектисинде да иргелип

сунушталышы зарыл. Бирок аны текстте улам-улам көрсөтө

берүү мүмкүн эмес. Ошондуктан биз бүгүнкү күндөгү орфог-

рафиялык нормативдик талаптарды жана тилдик өнүгүүнүн

тенденцияларын эске алуу менен, терең талдоонун негизинде

эки, үч түгөйү тең нормага жатуучу, туура келүүчү вариант-

тардын да, бир эле түгөйү нормага төп келип, экинчиси нор-

мага шайкеш келбеген варианттык формалардын да тизмесин

тиркеме катары сунуштадык.

2.1. Фонематикалык варианттар

Фонематикалык варианттар, буга чейин бир канча ирет

белгиленип кеткендей, сөздүн тыбыштык же фонетикалык жа-

гындагы айырмачылыктардан келип чыгат. Ал эми мындай

айырмачылыктар ички да (системалык же иммманенттик),

сырткы да себептерге байланыштуу болушу мүмкүн. Изил-

дөөчү Г.П.Торсуев тилдин фонетикалык системасындагы ва-

риациялануу төмөндөгү төрт негизге ээ деп эсептеген:

1)Тыбыштардын жана кеп процессинин пневматика-механи-

калык негизи болгон сүйлөө органдарынын түзүлүшү менен

шартталган вариациялануу. Бул аспект органдык-генетикалык

же органикалык деп аталат. 2)Тыбыштык бирдиктердин өз ара

карым-катышы, алардын сөздөрдүн структурасында орун алуу

позициясы менен шартталган вариациялануу. Бул аспект сис-

темдик же структуралык деп аталат. 3)Кептин түрдүү стилде-

ри менен жанрларын дифференциялоо зарылдыгы менен

шартталган вариациялануу. Бул аспект стилистикалык-диф-

ференциялоочу деп аталат. 4)Тыбыштык бирдиктердин жана

алардын жардамы менен уюшулган сөздөрдүн фонетикалык

структураларынын вариациялануусу тилдин фонетикалык

системасында диалектилик, жергиликтүү жана социалдык

айырмачылыктардын болушу менен шартталган. Бул аспект

диалектилик (кеңири маанисинде) деген аталыш менен мү-

нөздөлөт (Торсуев, 1977, 3-4).

75

Биздин оюбузча, белгиленген аспектилердин ар бирине ст-

руктуралык принцип катары константтуулук каршы коюлушу

керек. Константтуулук (туруктуулук) артикулятордук-фонети-

калык вариацияланган бирдиктер менен структуралардын

функционалдык бирдейлигин камсыз кылат, маани берүүчү

бирдиктердин бирдейлигин камсыздайт жана тилдин кызмат

кылуусу менен өнүгүүсүндө үзгүлтүксүздүктү шарттайт.

Жогоруда көрсөтүлгөн аспектилердин биринчиси жана

экинчиси ички себептерди негиздейт, ал эми үчүнчүсү жана

төртүнчүсү сырткы себептерди шарттайт. Алардын натыйжа-

сында аймактык диалектилердин таасири, кыргыз тилинин

башка тилдер менен карым-катышы, ортомчу тилдин таасири,

билингвизм шарттары сыяктуу сырткы себептерге караганда,

парадигматикалык жана синтагматикалык пландагы аналогия

фактору, тилдик системанын структуралык потенцияларынын

көп түрдүүлүгү, үнөмдөө тенденциясы, фонемалардын диф-

ференциялык белгилерин реализациялоого умтулуу жана ай-

тууну жеңилдетүү тенденциясы сыяктуу ички себептер ба-

сымдуураак роль ойнойт.

Фонематикалык варианттарга кыргыз адабий тилинин

системасында орун алган, ар түрдүү тыбыштык айырмачы-

лыктар менен мүнөздөлгөн көп сандагы фактыларды кирги-

зүүгө болот.

1) Тыбыштардын альтернациясына негизделген ва-

рианттар

Кыргыз тилинде тыбыштары алмашкан фонематикалык

варианттар бир кыйла арбын учурайт. Алмашкан тыбыштар-

дын саны боюнча варианттарды майда топчолорго бөлүүгө

болот. Мындай варианттардын басымдуу бөлүгүн бир ты-

быштын алмашуусу менен мүнөздөлгөн варианттар түзөт. Эки

тыбышы алмашкан варианттар сейрегирээк, үч-төрт тыбышы-

нын алмашуусу менен айырмалангандары саналуу гана. Ал

эми 4-5 тыбышы алмашкан варианттар дээрлик жок экенин

сөздүктөр көрсөттү (Юдахин, 1965 (1999); Карасаев, 2009;

КТС., 2010). Демек, кыргыз тилинде, негизинен, 1-3 тыбыш-

76

тын чегиндеги алмашуулардын негизинде сөздөрдүн фонети-

калык варианттары пайда болгон.

Бул жерде белгилей кете турган бир жагдай бар. Тыбыш-

тардын альтернациясына негизделген варианттарда тыбыш-

тардын алмашуусу туш келди эле боло бербейт. Варианттык

формаларынын маанисинин бирдейлиги бузулбас үчүн ты-

быштардын алмашуусунда кандайдыр бир чек, мыйзам че-

немдүүлүк, жалпылык болуш керек. Мында алмашкан ты-

быштар белгилүү бир жакындыкка жана жалпылыкка, тактап

айтсак, артикуляциялык-акустикалык мүнөздөмөлөрүндөгү

жакындыкка, жалпылыкка ээ болушу зарыл. Ошондо гана

формалык модификацияларга ээ болгон варианттар тууралуу

айтууга болот. Бирок бул шартты абсолюттуу деп эсептөөгө

болбойт, бирок аз болсо да бул фактор менен түшүндүрүүгө

мүмкүн болбогон фактылар да учурайт. Биздин пикирибизче,

аларды этимологиялык, диахрондук планда иликтөө аркылуу

түшүндүрүүгө болот. Бул башка изилдөөнүн максаты…

Варианттардагы тыбыштык алмашууларды классифика-

циялоодо биз варианттардын тыбыштык түзүлүшүнүн сандык

параметрлеринин, тыбыштардын жайгашуу иретинин шай-

кештигин эске алдык. Ошондой эле бир сөздүн тыбыштык

формасында кайталанып колдонулган үндүү да, үнсүз да ты-

быштар өз-өзүнчө саналды. Мисалы, быжыгыр-бужугур ва-

рианттарында «Ы» фонемасы өзүнчө үч тыбыш, «У» фонема-

сы өзүнчө үч тыбыш катары каралды. Варианттардын форма-

лык (фонетикалык) айырмачылыктарын тагыраак аныктап

көрсөтүү үчүн варианттык түгөйлөрдүн тыбыштык түзүлүшү-

нүн сандык, иреттик бирдейлик/айырмачылыктарын эсепке

алуу зарыл деп ойлойбуз.

А. Бир тыбышы алмашкан варианттар

Тилибизде бир тыбышы алмашкан варианттарда тыбыш-

тардын альтернациясы бир түрдүү эмес. Аларды: а)үнсүз ты-

быштын үнсүзгө алмашуусу, б)үндүү тыбыштын үндүү ты-

бышка алмашуусу, в)үндүү тыбыштын үнсүзгө жана үнсүз

77

тыбыштын үндүүгө алмашуусу боюнча мүнөздөп, бөлүштү-

рүүгө болот.

а)Үнсүз тыбышы үнсүз тыбышка алмашкан же шарт-

туу түрдө С>С тибиндеги варианттык формалар тилибизде

арбын учурайт. Сөздүктөрдүн материалдарын талдоо көрсөт-

көндөй, алар бир тыбышы альтернацияланган варианттардын

өтө чоң үлүшүн түзөт. Мындай варианттарда тыбыштардын

алмашуусу түрдүү позицияларда: сөз башында да, сөз орто-

сунда да, сөз аягында да боло берет.

Үнсүз тыбышы үнсүз тыбышка алмашкан варианттардын

конкреттүү учурларын карап көрөлү:

б>в (в>б) абаз=аваз (уккулуктуу маанисинде),

набыт=навыт, парбана=парвана

б>м

(м>б)

берт=мерт, бертин-=мертин-,

маркабат=маркамат, баңги=маңги,

дубана=думана, жылмыш=жылбыш ж.б.

б>п (п>б) барбардигер=парбардигер, борум=порум,

бурсат=пурсат,

бешене=пешене, бапик-папик, шыпаа=шыбаа,

баланча-паланча ж.б.

б>ч (ч>б) эбак=эчак, эбаккы=эчаккы

г>й (й>г) табигат=табият (табийат)

г>к (к>г) орозгел=орозкел (короо-жайлуу маанисинде),

алагай=алакай,

алаңгазарлык=алаңказарлык, эртеги=эртеки,

гаухар=каухар,

үстүбүздөгү=үстүбүздөкү, кыйгас=кыйкас,

гана=кана (бөл.),

кечээги=кечээки ж.б.

г>м (м>г) тоголок=томолок, тоголон-=томолон,

түргөк=түрмөк ж.б.

г>т (т>г) ыңгай=ыңтай

д>ж

(ж>д)

санжырга=сандырга, идара=ижара (мекеме

маанисинде) ж.б.

д>з (з>д) кыдыр=кызыр

78

д>к (к>д) депкир=кепкир

д>л (л>д) алда=алла, бысмылда-бысмылла,

иллалда=иллалла,

кулкувалда=кулкувалла ж.б.

д>л (л>д) тыбыштарынын альтернациясы аркылуу мүнөздөл-

гөн варианттар кыргыз тилиндеги бирден үнсүзү алмашкан

варианттардын арасында абдан көп учурайт. Бул көрүнүш ая-

гы р тыбышы менен аяктаган сөздөргө зат атоочту жасоочу –

лык(-дык), сын атоочту жасоочу -луу(-дуу), -лаш(-даш), -

лык(-дык), этишти жана анын түрдүү формаларын жасоочу

–ла(-да), -лан(-дан), -лоо(-доо) сыяктуу варианттык мүчө-

лөрдүн жалганышынан пайда болгон сөздөрдүн эки вариан-

тынын тең бирдей колдонулушуна кыргыз тилинин норма-

сында жол берилгендик менен түшүндүрүлөт.

Мисалы: айлакердик=айлакерлик,

анткордук=анткорлук, баатырдык=

баатырлык, бардык=барлык,

боорукердик=боорукерлик,

дилгирдик=дилгирлик, ишкердик=ишкерлик,

жароокердик= жароокерлик,

кежирдик=кежирлик, чебердик=чеберлик,

акционердик=акционерлик, базардуу=базарлуу,

каардуу=каарлуу, календардык=календарлык,

актердук= актерлук, ызгаардуу=ызгаарлуу,

аярда-=аярла-, даярдоо= даярлоо, жакырдан-

=жакырлан-, шордо=-шорло-, борбордоштур-

=борборлоштур-, түрдөнүү=түрлөнүү ж.б.

д>т (т>д) дандыр=тандыр, дамамат=тамамат,

дабыш=табыш,

допу-топу, дудар=дутар, абад=абат (орун,

жай маанисинде), эзелден-эзелтен,

батуд=батут ж.б.

ж>з (з>ж) жабыр=забыр, мажес=мазес ж.б.

ж>й (й>ж) көжө=көйө (жарма маан.), сежде=сейде (дин.

жалынуу)

79

ж>н (н>ж) жышаан=нышаан ж>ч (ч>ж) манжа=манча, көжө=көчө (жарма

маанисинде) ж.б. з>ң (ң>з) өзгөчө=өңгөчө з>с (с>з) зым=сым, зардек=сардек, мунапыз=мунапыс,

зубала=субала, залака=салака, залакалуу=салакалуу, муназа=мунаса, зая=сая (бекер, текке маанисинде) ж.б.

з>т (т>з) мураз=мурат й>ж (ж>й) япон (йапон)=жапон, яүик=жашик ж.б. й>л (л>й) кыяпат (кыйапат)=кылапат й>м (м>й) каниет (канийет)=канимет й>р (р>й) былыгый=былыгыр, саргай-=саргар-, карай-

=карар- ж.б. к>л (л>к) үшүкчөөк=үшүкчөөл, сопок=сопол к>ң (ң>к) тайпак=тайпаң, жалтак=жалтаң, бул

түрдөгү тыбыштык альтернациялар көбүн эсе элестүү сөздөрдүн варианттарында учурайт: болпок=болпоң, саксалак=саксалаң, тайтак=тайтаң, тарталак=тарталаң, тыртак=тыртаң, ылжак=ылжаң, ыржак=ыржаң, ырсалак=ырсалаң, түйтөлөк=түйтөлөң ж.б.

к>п (п>к) зейнек=зейнеп к>т (т>к) кезмек=кезмет, какыр=такыр к>ч (ч>к) чака-=чача- (тамакка), чокмор=чочмор,

тырмоок=тырмооч, өңкөй=өңчөй к>х (х>к) акыбал=ахыбал, алкамдуу=алхамдуу,

курма=хурма, кан=хан, кандык=хандык, каныша=ханыша, калиф=халиф, чайкана= чайхана, чайканачы=чайханачы, ыракмат=ырахмат

л>н (н>л) шамдал=шамдан, оорукчан=оорукчал, үстөмөл=үстөмөн

80

л>ң (ң>л) жалгыз=жаңгыз

л>р (р>л) илеге=иреге, даңгыл=даңгыр: жол,

мукул=мукур

болукшу-=борукшу- ж.б.

м>д (д>м) чермегей=чердегей

м>л (л>м) саамык-=саалык-

м>н (н>м) башмалдак=башмандак, канабайрам-

канабайран, түркүм= түркүн,

көгүлжүм=көгүлжүн ж.б.

м>ң (ң>м) чымыроон=чыңыроон

м>р (р>м) жашынмак=жашырмак

м>т (т>м) мунар-=тунар-

п>м (м>п) кыпындай=кымындай, укпамыш=укмамыш

ж.б.

п>ф (ф>п) вазипа=вазифа, латипа=латифа (лингв.)

с>ш (ш>с) кесте=кеште, сорпо=шорпо ж.б.

ч>ш (ш>ч) ичтей=иштей (тамакка), чакмак=шакмак

(тамызгы)

ж.б.

Көрүнүп тургандай, бир үнсүз тыбышы алмашкан фонема-

тикалык варианттарда алмашкан тыбыштардын диапазону аб-

дан кеңири. Мындай варианттарда тыбыштардын өз ара алма-

шуусу таптакыр кокусунан эмес экенин баамдоого болот. Аль-

тернацияланган тыбыштар артикуляциялык-акустикалык мү-

нөздөмөлөрүнүн бири же бир нечеси (мисалы, жасалуу орду,

жасалуу ыгы, үн менен шыбыштын (шоокумдун) катышы, кат-

калаң/жумшак оппозициясы) боюнча тигил же бул даражадагы

жалпылык, жакындыкка ээ.

Ал эми статистикалык жактан ала турган болсок, сөздүк-

төрдүн материалдары көрсөткөндөй, С>С тибиндеги вариант-

тардын арасында саны жагынан өтө көбү д>л (л>д) тыбышта-

рынын алмашуусунан пайда болгон варианттар болуп саналат.

Анын себептери жогоруда белгиленип кетти. Андан кийин

б>п (п>б), з>с (с>з), г>к (к>г), к>х (х>к) тыбыштарынын ал-

81

машуусу менен айырмаланган варианттар да арбын. Ошол эле

учурда бирден гана варианттык катарды пайда кылган ты-

быштардын алмашуулары бар экенин да көрүүгө болот. Би-

рок, белгилей кетүүчү нерсе, бул жерде орфографиялык ва-

рианттар гана алынды, ал эми орфоэпиялык варианттардын,

нормативдүү эмес варианттардын бар экенин эске алсак, алар-

дын саны ашыгыраак болушу мүмкүн.

б)Үндүү тыбышы үндүү тыбышка алмашкан же шарт-

туу түрдө V>V тибиндеги варианттар кыргыз тилинде С>С

тибиндеги варианттарга салыштырмалуу, азыраак. Бирок ала-

рда деле алмашкан тыбыштар ар түрдүү жана диапазону ке-

ңири, сөздөгү позициясы жагынан да ар кандай позицияда ту-

рушат.

Тилибизде бирден үндүү тыбышынын алмашуусу менен

айырмаланган төмөнкүдөй варианттык катарлар орун алган:

а>аа (аа>а) ызгар=ызгаар, ата=атаа (сырд.),

такат=такаат, чабаган= чабагаан,

чычалак=чычалаак (мал жөнүндө), ура=ураа

(сырд.), жадал=жадаал, наша=нашаа ж.б.

а>э (е)

(э>а)

астайдил=астейдил, агат=агет (жөөк),

калам=калем, жадеп=жедеп,

иштерман=иштермен, наама=нааме,

шапка=шапке, машина-машине, найлон=нейлон

ж.б.

а>и (и>а) анжир=инжир, керза=керзи (өтүк) ж.б.

а>о (о>а) алда=олда (сырд.), айда=ойда (сырд.),

шоодай=шоодой

а>оо (оо>а) ассалам=ассалоом (дин.), аялуу (айалуу)=аөолуу

(айоолуу)

а>у (у>а) оокам=оокум, кумара=кумура, супара=супура

а>ы (ы>а) бакала-=бакыла (байка-), абагай=абыгай

(фольк.ата), карандыз=карындыз,

чыраш=чырыш, чыйрам=чыйрым: жүн

аа>ээ

(ээ>аа)

балаа=балээ

82

э>и (и>э) апей=апий (сырд.), апенде=апенди,

апенделик=апендилик,

зекир=зикир: чалуу, чайник=чайнек,

чикилдек=чикилдик

э>о (о>э) илекер=илекор, нашакер=нашакор,

ойкумена=эйкумена (техн.)

э>ө (ө>э) эгөө=өгөө, эгөөлө-=өгөөлө-, үмүткер=үмүткөр

э>ээ (ээ>э) эрерке-=эрээрке- , чидерүү=чидээрүү,

тежик=тээжик,

зер=зээр, деңгел=деңгээл ж.б.

и>ы (ы>и) чийт=чыйт (туур.), ия=ыя (бөл.),

илайым=ылайым,

ылаажы=илаажы, ийбаа=ыйбаа,

асыресе=асиресе,

аний=аный (сырд.), агилес=анылес,

маалим=маалым ж.б.

о>оо (оо>о) чоло=чолоо, омийин=оомийин, бейопа=бейоопа,

бейопалык=бейоопалык, чолосуз=чолоосуз ж.б.

о>ө (ө>о) ноль=нөл

оо>уу

(уу>оо)

кайгоол=кайгуул, кайгоолчу=кайгуулчу

ө>өө (өө>ө) чөгүн=чөөгүн, чөгөлө-=чөгөөлө-

ө>ү (ү>ө) бүлдүргө=бүлдүргү, бөркөнчөк=бүркөнчөк,

бүркөнчөк= бүркөнчүк (самоордун),

көпкөлөңдүк= көпкүлөңдүк, күңөтай=күңүтай,

чөбөрө=чөбүрө, чөмчүлө-= чүмчүлө- ж.б.

у>ы (ы>у) упта-=ыпта-

уу>ы

(ы>уу)

мантуу=манты (тамак), ачууркан=ачыркан,

жашыруун= жышырын, ысуула-=ысыла- ж.б.

ү>үү (үү>ү) өлү=өлүү: мал, дүнүйө

Үнсүз тыбыштардын алмашуусундай эле, бул типтеги

варианттарда да алмашкан үндүү тыбыштар эринге карай,

тилге карай, жаакка карай бөлүнүшүнүн мүнөздөмөлөрү, кыс-

ка-созулмалыгы боюнча тигил же бул даражадагы жакындык-

ка, жалпылыкка ээ.

83

в)Үнсүз тыбышы үндүү тыбышка алмашкан же үндүү

тыбышы үнсүз тыбышка алмашкан варианттар (С>V же

V>С тибиндеги варианттар)

Кыргыз тилиндеги айрым варианттык катарлардын түгөй-

лөрү фонетикалык курамындагы үнсүз тыбыштын үндүү ты-

бышка же тескерисинче, үндүү тыбыштын үнсүз тыбышка

алмашуусу аркылуу айырмаланат.

Изилдөөчү К.Сейдакматов мындай типтеги варианттарды

өз-өзүнчө, тактап айтканда, үнсүз тыбышы үндүү тыбышка

алмашкан варианттар жана үндүү тыбышы үнсүз тыбышка

алмашкан варианттар деп бөлүп караган (Сейдакматов, 1982,

17). Биз аларды бир эле типке киргиздик. Себеби варианттык

формалар параллель орун алып, лексика-семантикалык, мор-

фологиялык жана функционалдык планда бирдей болгондук-

тан, алмашкан тыбыштардын бирин аныктоочу катары алдың-

кы планга чыгаруу туура эмес. Үнсүздүн үндүүгө алмашуусу

менен үндүүнүн үнсүзгө алмашуусу бир катарда эле, парал-

лель каралат.

Ырас, варианттык катарлардын диахрониясына, пайда бо-

луу мезгилине, орун басуучулук иретине жараша иликтөөгө

алганда, жогоркудай типтерге бөлүү шартталган мүнөзгө ээ

экенин белгилей кетүүгө болот. Бирок биз ишибизде вариант-

тардын диахрониялык, этимологиялык аспектисин иликтөө

максатын койбогондуктан, бул маселеге токтолбойбуз.

Кыргыз тилинде С>V (V>С) тибиндеги фонематикалык

варианттар саналуу гана. Аларга төмөнкү варианттык түгөй-

лөрдү киргизүгө болот:

й>и (и>й) йод=иод, йоддолгон=иоддолгон,

валериана=валерьяна (валерьйана)

Изилдөөчү бул типтеги ваианттарга, башкача айтканда,

үндүүнүн үнсүзгө алмашуусунан (V>С) пайда болгон ва-

рианттарга куу+ар=кубар, туу+ар=тубар (кой) деген факты-

ларды да киргизген (Сейдакматов, 1982, 17). Биздин пикир-

бизче, бул катарлардын түгөйлөрүн синхрондук жактан ал-

ганда, варианттар деп эсептөгө болбойт. Себеби алар куу-,

84

туу- этиштерине атоочтуктун –ар мүчөсүн жалгоо аркылуу

пайда болгон гана формалар. Кубар атоочтук маанисин сактап

калса, тубар тилдин тарыхый өнүгүүсүндө адегенде субстан-

дивдешип, андан соң грамматикалык категориясын өзгөртүп,

зат атоочко айланып кеткен. Экинчиден, куу+ар же туу+ар ва-

риант катары тубар, кубарга параллель эч колдонулбайт.

Үнсүз тыбыштын үндүүгө же үндүү тыбыштын үнсүз ты-

бышка алмашуусунда жалпы окшоштук, мыйзам ченем-

дүүлүктөр бар экенин көрсөтүү татаал. Алар байыркы кездеги

тилдик, фонетикалык кубулуштардын калдыктары катары тү-

шүндүрүүгө ээ болушу ыктымал деген божомол айтууга бо-

лот.

Б.Бир тыбышы эки тыбышка алмашкан фонематика-

лык варианттар

Кыргыз тили боюнча сөздүктөрдүн материалдарын тал-

доого алууда айрым варианттык катарлардын түгөйлөрүнүн

биринде бир тыбышы башка түгөйдө эки тыбыш менен ал-

машкан фактылар да бар болуп чыкты. Буларда альтернация-

ланган бир тыбыш үндүү да (V), үнсүз да (С), эки тыбыш үн-

дүү+үндүү (VV), үндүү+үнсүз (VС), үнсүз+үндүү (СV), үн-

сүз+үнсүз (СС) комплекстери түрүндө экени байкалды. Айта

кетүүчү нерсе, бир тыбыш менен алмашкан эки тыбыш кон-

тактылуу же жанаша позицияда турган учурлар алынды.

Варианттардын биринде бир тыбышы, башкасында эки

тыбыш, тактап айтканда, эки тыбыштын комплекси менен ал-

машкан учурлар төмөнкүлөр:

С>VС (VС>С) кокустан=кокусунан

С>СV (СV>С) жапан=жапайы, ичек=ичеги,

мокой=мокочо

V>СV (СV>V) чүңөлөк=чүңгүлөк, лаппай=ля(йа)ппай,

марли=марля(йа), оксиморон-

оксю(йу)морон (адаб.), атаа-атаны (сырд.),

блуминг=блю(йу)минг, маркер=маркө(йо)р

85

V>VС (VС>V) сыноо=сынак, толгоо=толгок, шүйшүн=шүүшүн, кудаа=кудай, бөйдө=бөөдө, өйдө=өөдө, өөдөлө-=өйдөлө, өөдүк-сөөдүк=өйдүк-сөйдүк, улуу=улук,

соо=сак, кайкы=кайкак, чыргоо=чыргай V>VV (VV >V) каухар=көөхар, сольфеджо=сольфеджио С>СС (СС>С) мыжы-=мыкчы-, көчмөлүү=көчмөндүү,

кайсала-=кайсакта- В. Бир тыбышы үч тыбышка алмашкан фонематика-

лык варианттар

Азыркы улуттук адабий тилибизде тыбыштардын альтер-нациясы формалык айырмачылыктарды жараткан варианттык катарлардын арасында аз да болсо түгөйлөрдүн биринин ты-быштык түзүлүшүндөгү бир тыбыш башка формасында үч ты-быш менен алмашкан фактылар кездешет. Мындай алмашу-ларда бир тыбышты алмаштырган үч тыбыш жанаша позиция-да келет. Көбүн эсе варианттардын биринин тыбыштык кура-мындагы созулма үндүү башка түгөйүндө VСV тибиндеги ты-быштык комплекс менен алмашкан. Бул түрдөгү алмашуулар, негизинен, сөз ортосундагы позицияларда учурайт. Бир гана катарда сөз акырындагы позицияда алмашууну байкадык: V>VСV

(VСV>V)

митаам=митайым, жааннам=жаханнам, доош=добуш, жамаат=жамагат=жамия(йа)т, доо-

гер=добогер, канаат=канагат, көзөөч=көзөгүч, муба-

рек=маарек, маала=махала, насаат=насыя(йа)т, сыпаагерчилик= сыпайыгерчилик, зээн=зейин, сы-паа=сыпайы ж.б.

Мындай варианттарда созулма үндүүнү алмаштырган үч тыбыштан турган комплекстер VйV, VгV, VбV жана VхV тү-рүндө болору көрүнүп турат. Бир тыбыштын үч тыбышка ал-машуусунун башка учурлары: С>СVС

(СVС>С)

быйпыгый=быйпык, чертигий=чертик

86

Г. Экиден тыбышы алмашкан варианттар

Кыргыз тилиндеги эки тыбышы алмашкан варианттарды талдап көргөн соң, аларда алмашкан тыбыштар үндүүлөр да, үнсүздөр да болору, сөздө ээлеген позициясына жараша кон-тактылуу да, дистактылуу да тыбыштык алмашуулар орун алары байкалды.

Тилибизде эки тыбыш алмашкан варианттар эки жана ан-дан ашык муундан турган сөздөр болуп саналат. Алардын арасында эки үндүү тыбышы алмашкан варианттар салыш-тырмалуу арбыныраак учурайт. Бул кыргыз тилинде сингар-монизмдин күчтүү болушу менен байланыштуу. Сөздүн баш-кы муунундагы үндүүгө жараша кийинки муунундагы үндүү да үндөшүп алмашкан. Мисалы, дабыш=-добуш, ирең=ыраң ж.б. Бирок бул абсолюттуу эмес, үндөшпөй эле алмашкан үн-дүүлөр да кездешет: жароокер=жаракөр, картошка=кар-төшкө ж.б.

Контактылуу позициядагы экиден тыбышы алмашкан

варианттар. Варианттын биринде катар келген үнсүз+үндүү комплексинин башка вариантта да үнсүз+үндүү комплекси менен алмашуусу же СV>СV тибиндеги алмашуулар: СV>СV момпосуй=момпозий, тараптар=тарапкер,

жышкыла-= жышмала- ж.б. VС>VС тибиндеги же катар келген үндүү+үнсүз комплекси-нин үндүү+үнсүз комплекси менен алмашуусу: VС>VС замбар=замбил, кенаф=кенеп, кежир=кежээл

ж.б. СС>СС тибиндеги алмашуулар же варианттык түгөйлардүн биринде катар келген үнсүз+үнсүз комплексинин башка ва-риантта да үнсүз+үнсүз комплекси менен алмашуусу: СС>СС араздашуу=арасташуу, жарамдуу=жарактуу,

абдаары=апкаары, жадагалса=жадаганда ж.б. СV>VС (VС>СV) тибиндеги алмашууларда үнсүз+үндүү комплекси үндүү+үнсүз комплекси менен алмашып, вариант-тар пайда болгон: СV>VС

(VС>СV)

мурда=мурун, кайрыдин=кайирдин, эгер-де=эгерим (эч качан маан.) ж.б.

87

Дистактылуу позициядагы экиден тыбышы алмашкан

варианттар Мында жанаша эмес, дистактылуу позицияда

турган үндүү, үнсүз тыбыштардын комбинациялары алма-

шып, варианттарды айырмалаган.

V…V>V…V тибиндеги алмашуулар менен айырмаланган фо-

нетикалык варианттарга төмөнкүлөрдү киргизүүгө болот:

булка=бөлкө, ботинка=батинке, буткул=быткыл, да-

быш=-добуш, директор=деректир, жа-

роокер=жаракөр, камзол=кемзел, картош-

ка=картөшкө, дөөпөрөс=дөөперес, ирең=ыраң, пар-

зант=перзент, шоолдо-=шуулда-, мешок-мүшөк, чум-

ку-=чүмкү-, эңкей-=өңкөй-, ыпча=эпчи

С…V>С…V тибиндеги алмашуулар аркылуу мүнөздөлгөн ва-

рианттар:

мардикер=мандыкер, жогдор=жовдар (төөнүн желке

жүнү)

С…С>С…С алмашуулары орун алган варианттарга төмөнкү-

лөрдү мисал келтирүүгө болот:

зарар=залал, алааган=алаанак, кабааган=кабаанак, үзөө-

гөн=үзөөнөк, үлкүнчөк-үлбүрчөк ж.б.

Д. Үч тыбышы алмашкан варианттар

Кыргыз тилинде үчтөн тыбышы алмашкан варианттар өтө

эле сейрек жолугат. Тыбыштардын алмашуусунун буга чейин

белгиленип кеткен учурлары сыяктуу эле, үч тыбышы алмаш-

кан варианттык түгөйлөрдө да аламашуу контактылуу жана

дистактылуу мүнөздөгү үндүү жана үнсүздөрдө болушу мүм-

күн.

Үндүү тыбыштары алмашкан варианттарда, адатта, үн-

дүүлөр дистактылуу позицияда же V…V…V түрүндө орун

алат, мисалы, бутылка=бөтөлкө, каңылжаар=кеңилжээр,

тегерек=төгөрөк, ыдыргы-=удургу, машиналап=машинелеп,

дабышта-=добушта, купкалоо=күпкөлөө ж.б. Байкалып тур-

гандай, бул учурларда да үндүүлөр сингармонизм кубулушуна

ылайык, үндөшүп алмашат.

88

Үч үнсүз тыбыштын алмашуусу менен айырмаланган ва-

рианттарды учурата алган жокпуз.

4-5 тыбышынын алмашуусу менен айырмаланган ва-

рианттар кыргыз тилинде бирин-экин учурады, андайлар тап-

такыр жок деп айтууга болбойт:

тегеректе-=төгөрөктө-, абалтадан=оболтодон, абалкы-

сын=оболкусун (V…V… V…V>V…V… V…V), дарт-

кам=даттикем (С…СV>С…VСV (С…VСV>С…СV)).

II)Тыбыштардын позициялык өзгөрүүлөрү менен

айырмаланган варианттар

Кыргыз тилиндеги фонематикалык варианттардын ты-

быштык түзүлүшүндөгү айырмачылыктарды тыбыштардын

позициялык өзгөрүүлөрү же үндүүлөрдүн редукциясы, апоко-

па, синкопа, гаплология, метатеза, протеза, эпентеза кубулуш-

тары менен да түшүндүрүүгө болот. Башкача айтканда, мын-

дай учурларда варианттык катардын түгөйлөрүнүн биринин

фонетикалык түзүлүшү башкасынан үндүү же үнсүз тыбыш-

тын (тыбыштардын) түшүп калышы, же тескерисинче, үндүү

же үнсүз тыбыштын кошулушу, кээде тыбыштардын орун ал-

машып калуусу менен айырмаланат. Бул түрдөгү варианттар-

дын түгөйлөрү фонетикалык курамынын сандык көрсөткү-

чүндөгү айырмачылыгы менен да мүнөздөлөт.

А.Түгөйлөрүнүн бири протезаланган же сөз башына

үндүү тыбыштын кошулушу менен айырмаланган ва-

рианттар

Мындай варианттардын протезаланбаган түгөйү, адатта,

кыргыз тилинин төл сөздөрүнө мүнөздүү болбогон л, р, в ты-

быштары менен башталган, көбүнчө иран-араб тилдеринен

кирген сөздөр болуп саналат: лакап=ылакап, нак=ынак (та-

за), рахмат=ырахмат, рахат=ырахат, рекет=ирекет (намаз

жөнүндө), раматылык=ыраматылык, вазир=увазир ж.б.

Протеза кубулушу менен айырмаланган варианттардын

экинчи бир тобу түгөйлөрүнүн бири сөз башына үнсүз ты-

89

быштын кошулушу менен мүнөздөлөт. Сөздүктөрдүн мате-

риалдарын талдоо көрсөткөндөй, мындай варианттардын бири

үндүү тыбыш менен башталып, башкасы болсо ал үндүүнүн

алдына н тыбышынын кошулушу менен айрмаланат:

абак=набак, ары=нары, арыраак-нарыраак, оопаз=ноопаз,

окус=кокус, ук=нук, укуй=нукуй, ыкыс=ныкыс, ымтыра-

=нымтыра, ымык-=нымык, ымшы-=нымшы, эбак=небак,

эче=нече, эчен=нечен, эпадам=непадам, окто=нокто ж.б.

Бул варианттык катарлардын тобунан айырмаланган, бирок

ошол эле критерий боюнча мүнөздөлгөн варианттардын баш-

ка учуру катары икая-хикая варианттарын көрсөтүүгө болот.

Б.Түгөйлөрүнүн бири апокопага учураган же сөз

аягындагы тыбышы түшүп калышы менен айырмаланган

варианттар

Мындай варианттарда түгөйлөрдүн биринин апокопага

учураган тыбышы үндүү да, үнсүз да болушу мүмкүн.

Түгөйлөрүнүн биринде үндүү тыбышы апокопаланган ва-

рианттар:

а тыбышы: мунара=мунар, дайыма=дайым, отпус-

ка=отпуск, санатория(йа)=санаторий, кот-

лета=котлет, клавиша=клавиш

и тыбышы: байкери=байкер, фарси=фарс, кадими=кадим

у тыбышы: боочу=бооч, коолу=коол (чечим), коңо-

лу=коңол (чөп түрү), анткору=анткор

ү тыбышы: дөөтү=дөөт, чүткөрү=чүткөр, түркө-

йү=түркөй

ы тыбышы: абайы=абай (кездеме), абайы=абай (үртүк),

наалы=наал, сарпайы=сарпай, жамы=жам,

кайракы=кайрак (жер),

тайы-=тай- ж.б.

Мисалдардан байкалып тургандай, көп учурда сөз акы-

рындагы кууш үндүүлөр и, ы, у, ү апокопага учураган. Ал эми

кең үндүүлөрдөн бул көрүнүш айрым варианттарда а тыбы-

шына гана тиешелүү.

90

Варианттарынын бири үнсүз тыбыштын апокопаланышы

менен айырмаланган варианттык катарларга төмөнкүлөрдү

көрсөтүүгө болот. Мындай варианттарда да сөз акырындагы

айрым гана үнсүздөр түшүп калары байкалды:

й тыбышы: мискей=миске, сазай=саза

к тыбышы: телчик-=телчи-

л тыбышы: уламал=улама, ушул=ушу, тетигил=тетиги,

тигил=тиги, ошол=ошо, бул=бу, ал=а

м тыбы-

шы:

моокум=мооку, чөлкөм=чөлкө, кудум=куду

н тыбышы: саябан=саяба, өрүүн=өрүү, эрдөөн=эрдөө,

ынан-=ына-

т тыбышы: берекет=береке, иңирт=иңир, батист=батис,

залакат=залака (акыркы варианттык катарда за-

лака сөзүнүн салака варианты бар, бирок сала-

канын апокопага учураган салакат варианты

жок).

ч тыбышы: бийкеч=бийке, сузгуч=сузгу, серкеч=серке

с тыбышы апокопага учураган бир гана мусаллас=мусалла

орфографиялык вариантын байкай алдык.

Биз карап чыккан варианттардын арасында түгөйлөрүнүн

бири сөз аягындагы 2 же андан көп тыбыштардын түшүп ка-

луусу менен өзгөчөлөнгөндөрү да бар. Мындай учурларда тү-

шүп калган тыбыштар үнсүз жана үндүүлөрдүн түрдүү комп-

лекстери катары болушат: бак=бакты=бакыт, алигече=алиге,

антмейинче=антмейин, байчечекей=байчечек, калканчы=

калканчык=калканч, коогалаң=коога, мунар=мунарык, муш-

тум=муш, өңкөй=өң, таканчык=таканч, тикенек=тикен,

убайым=убай, убакты= убакыт=убак, ыраматылык=ыра-

маты, шылдыңкороок=шылдыңкор, шылбыраңкы=шылбыраң,

эгерде=эгер ж.б.

Ырас, орфоэпиялык варианттарды да эсепке алганда, тү-

гөйлөрүнүн бири сөз аягында тыбыштардын түшүп калышы

менен айырмаланган башка да варианттар болушу мүмкүн.

Биз бул жерде адабий норманын жана орфографиялык норма-

91

лардын чегинде жол берилген варианттык катарларды гана

карадык. Ошондой эле жогоруда келтирилген мисалдардагы

тыбыштардын түшүп калууларын фонетикалык жактан апо-

копа катары түшүндүргөнүбүз менен, алардын айрымдарын

морфологиялык, тактап айтканда, грамматикалык себептер

менен да түшүндүрүүгө болот.

В.Түгөйлөрүнүн бири катар келген эки үнсүздүн орто-

суна үндүү тыбыштын кошулушу же эпентеза аркылуу

айырмаланган варианттар

Мындай варианттарда түгөйлөрдүн бири катар келген эки

үнсүзүнүн ортосуна төмөнкү үндүүлөрдүн кошулушу менен

айырмачылыкка ээ болот:

ы тыбы-

шы:

баглан=багылан, зарп=зарып, дарска-

на=дарыскана, казна=казына, парз=парыз, ык-

лас=ыкылас, атайлап=атайылап, бул-

ган=булганыч ж.б.

а тыбышы: алмончок=аламончок, калба=калаба, кус-

мат=кусамат, туптуура=тупатуура

э тыбышы: ант=анет, антиш=анетиш, кантүү=канетүү,

кантиш=канетиш

и тыбышы: медресе=медиресе

о тыбышы: фарадметр=фарадометр

у тыбышы: домбра=домбура, домбрачы=домбурачы, кур-

гур=куругур

ү тыбышы: макрөө=макирөө, мажрум=мажүрүм (бул ми-

салда варианттын биринде эпентеза менен катар

тыбыштык альтернация да орун алган)

Г.Түгөйлөрүнүн бири сөз ортосундагы үнсүз тыбыш-

тын түшүп калышы же синкопалануу менен айырмалан-

ган варианттар

Бул түрдөгү варианттарда түгөйлөрүнүн биринин сөз ор-

тосунда келген төмөндөгү үнсүз тыбыштардын түшүп кала-

рын көрсөтүүгө болот:

92

г тыбышы: быгжыгый=быжыгый, эңгечер=эңечер, өм-

гөк=өмөк

д тыбышы: колдой=колой-, селдей-=селей-, шалдай-

=шалай-

й тыбышы: ийбадат=ибадат, ийбарат=ибарат, чарай-

на=чарана, ыба=ыйба, ыманы=ыйманы

(ысык)

к тыбышы: житкир-=житир-, көмкөр-=көмөр-, тарка-

=тара, көмкөрөсүнөн=көмөрөсүнөн, чумку-

=чуму-, чүмкү-=чүмү-, ырааккы=ыраакы

л тыбышы: алпар-=апар-, колжой-=кожой-, олтур-

=отур,

м тыбышы: күлмүңдө-=күлүңдө, төмпөш=төпөш, тыт-

мала-=тытала-

н тыбышы: жанагынча=жанагыча, төөман-

тек=төөматек

т тыбышы: алмустак=алмусак, бозомтук=бозомук, бул-

тай-=булай-, жаңылтмач=жаңылмач, мул-

туй-=мулуй, чолтой-=чолой, туштук-

=тушук-

ч тыбышы: баччагар=бачагар, бейбелчек=бейбелек, как-

чый-=какый-, тикчий-=тикий-, чыкчый-

=чыкый ж.б.

Түгөйлөрүнүн биринин сөз ортосундагы үнсүз тыбышы-

нын түшүп калышы менен айырмаланган варианттык катарлар

көбүнчө элестүү (образдуу) этиштерде жолугары байкалып

турат.

Кыргыз тилиндеги варианттык катарлардын арасында тү-

гөйлөрүнүн бири синкопанын дагы бир учуру, тактап айтканда,

сөз ортосундагы 2 же 3 тыбыштын түшүп калуусу менен

айырмаланган фактылар да учурайт. Мында түшүп калган ты-

быштар үндүү жана үнсүздөрдүн ар кандай комплекстери тү-

рүндө болот. Мисалы:

ды комплекси: шыдыр=шыр, ыдык=ык, падыша=паша

ж.б.

93

ди комплекси: эмдигиче=эмгиче, эмдигичекти=эмгичекти

ай комплекси: бушайман=бушман

ан комплекси: руханий=рухий, бурганак=бургак

ын комплекси: азыноолок=азоолок, кандайынча=кандайча

ка комплекси: таржымакал=таржымал

ла комплекси: тайгалак=тайгак

Сөз ортосундагы ла тыбыштык комлексинин түшүп ка-

луусу элестүү сөздөрдүн варианттарында арбын учурайт: дар-

далаң=дардаң, калжалаң=калжаң, саксалаң=саксаң, тайта-

лаң=тайтаң, тарталаң=тартаң, ырсалаң=ырсаң

на комплекси: баштаанак=баштаак

ма комплекси: укумай=укуй

ха комплекси: көөхар=көөр

ыр комплекси: баласыраак=баласаак, малсыраак=малсаак,

чайсыраак=чайсаак, ачкороок=ачкор ж.б.

Үзүрлүү=үрдүү варианттык катарында түгөйлөрүнүн бири

зү тыбыштык комплексинин синкопаланышы жана л>д ты-

быштык альтернациясы менен айырмаланат.

Албетте, орфоэпиялык варианттарды да эсепке алганда,

синкопаланган тыбыштардын башка да комплекстери менен

айырмаланган варианттар болушу мүмкүн. Биз бул жерде ада-

бий норманын жана орфографиялык нормалардын чегинде

жол берилген варианттык катарларды гана карадык. Экинчи-

ден, жогоруда келтирилген мисалдардагы тыбыштардын тү-

шүп калууларын фонетикалык жактан синкопа катары түшүн-

дүргөнүбүз менен, алардын айрымдарын морфологиялык, так-

тап айтканда, грамматикалык жактан да түшүндүрүүгө болот.

Д.Түгөйлөрүнүн бири курамындагы тыбыштардын

метатезаланышы же орун алмашып калуусу менен айыр-

маланган варианттар

Кыргыз тилинде айрым сөздөр фонетикалык түзүлүшүн-дөгү тыбыштардын орун алмашып калуусунан пайда болгон формалар менен параллель колдонулуп, варианттык катарлар-ды түзүшөт. Адатта, мындай варианттарда метатеза жанаша

94

позициядагы тыбыштардын ортосунда болот, башкача айт-канда, контактылуу метатеза тууралуу айтууга болот. Фонети-калык варианттарда контактылуу метатеза CV комплексинин VС тыбыштык комплексине (же тескерисинче, VС комплек-синин CV комплексине) жана С1С2 комплексинин С2С1 комп-лексине орун алмашуусу менен мүнөздөлөт. Мындай метате-залар сөздүн ар кандай позицияларында: сөз башында да, сөз ортосунда да, сөз акырында да кездешет. СV>VС

(VС>СV)

нысап=ынсап, нысаптуу=ынсаптуу, нысап-сыз= ынсапсыз, айры-=айыр-, буйру-=буюр-, ийри-=ийир-, кайры-=кайыр-, курмушу=ку-румшу, түйрү-=түйүр, чүйрү-=чүйүр-, бак-ты=бакыт, мактанчы=мактаныч, таа-рынчы=таарыныч, убакты=убакыт

С1С2> С2С1 каракчы=карачкы (огороддогу сөлөкөт маанисинде), мыкчы-=мычкы-, алаксы-=аласкы-.

Кыргыз тилинин сөздүктөрүндөгү орфографиялык мате-риалдарды талдоодон дистактылуу метатезанын негизинде айырмаланган варианттар да бар экенине күбө болдук. Бирок алар саны жагынан өтө аз, бирин-экин гана кездешет. Дистак-тылуу метатеза, адатта, С1…С2>С2…С1 тибинде болот: жы-лаңач=жыңалач, күмөн=күнөм, мурчуй-=чурмуй-.

Е.Түгөйлөрүнүн бири гаплология кубулушу же ок-

шош муундардын кыскарып кетиши менен айырмаланган

варианттар

Тилибизде айрым варианттык катарлардын түгөйлөрүнүн бири гаплологияга учураганы менен, толук формасына парал-лель вариант катары колдонулуп жүргөн учурлар бар. Мында сөз ичиндеги окшош муундардын же тыбыштык комплекстер-дин бири кыскарып кетет. Бул кубулуш, биздин пикирибизче, тилдеги үнөмдөө жана айтуу менен угуу-кабыл алууну же-ңилдетүү тенденциялары менен байланыштуу.

Адатта, гаплологияга жанаша келген, тыбыштык жактан

окшош же жакын келген муундар, тыбыштык комплекстер

95

дуушар болот: чөмөлөлө-=чөмөлө-, арыраак=араак, арача-

чы=арачы, берирээк=берээк, жарышышты=жарышты, ке-

кээр=кээр, сүйлөшүштү=сүйлөштү, учурашышты=учураш-

ты ж.б.

Ж.Түгөйлөрүнүн бири курамындагы үндүү тыбыштын

редукцияла-нышы же түшүп калышы менен айырмалан-

ган варианттар

Варианттардын түгөйлөрүнүн фонетикалык жактан айыр-

маланышы үндүү тыбыштардын редукциясы менен да байла-

ныштуу болот. Мында түгөйлөрдүн биринде басым түшпөгөн

муундагы үндүү тыбыш айтылыш жана угулуш сапаты басаң-

дап, түшүп калуу абалына чейин жетет. Кыргыз тилинде ре-

дукцияга көбүн эсе и, ы, у, ү сыяктуу кууш үндүүлөр учурайт.

Редукция айрым сөздөр менен сөз формаларынын ва-

рианттарында кездешет. Бул жерде биз сөз варианттарындагы

редукция көрүнүштөрүн алдык, ал эми сөз формаларынын ва-

рианттарында кездешкен бул кубулуш грамматикалык аспек-

тиде каралат.

Кыргыз тилиндеги сөз варианттарынын ичинен түгөйлө-

рүнүн бири тыбыштык курамындагы үндүүнүн редукцияла-

нышы менен айырмаланган катарларга төмөнкүлөрдү мисал

кылууга болот:

и тыбышы: ийирүү=ийрүү, ийирилүү=ийрилүү, ийирил-

ме=ийрилме, ийирүүчү=ийрүүчү, кийи-

рүү=кийрүү ж.б.

у тыбышы: буюруу=буйруу

ү тыбышы: бүйүрүү=бүйрүү, бүйүрүш=бүйрүш, түйү-

рүү=түйрүү, үйүрүү=үйрүш ж.б.

ы тыбы-

шы:

айыруу=айруу, айырыш=айрыш, кайы-

руу=кайруу ж.б.

Бир түгөйү татаал (кошмок) сөз, бир түгөйү жөнөкөй (би-

риккен) сөз түрүндө кездешкен төмөндөгү варианттык катар-

лардын бириккен сөз түрүндөгү түгөйүндө да үндүү тыбыш-

тын редукцияланышы орун алган: кайын ага=кайнага, кайын

96

ата=кайната, кайын эже=кайнеже, кайын эне=кайнене, ка-

йын ини=кайни. Акыркы мисалда жөнөкөй сөз түрүндөгү ва-

рианты ы тыбышынын редукцияланышы, катар келген ни

муундарынын бирөөсү гаплологияга кабылышы менен айыр-

маланат. Эгер бул топтогу варианттардын башкаларынын та-

таал сөз түрүндөгү жана жөнөкөй сөз түрүндөгүлөрү вариант-

тар катары параллель колдонула берсе, акыркы мисалдын

кайни варианты гана орфографиялык жактан жол берилип, ак-

тивдүү колдонулат.

Айрым варианттык катарлардын мүчөлөрүнүн фонетика-

лык айырмачылыктары бир эле фактор (мисалы, тыбыштар-

дын алмашуусу, же синкопа, же метатеза ж.б.) эмес, бир нече

факторлордун комплекси аркылуу түшүндүрүлөт. Мындай

шарттарда фонетикалык түспөлдөгү айырмачылыктар бир

эки-тыбыш эмес, бир нече тыбыштын чегинде да болуп калат.

Мисалы, ызгаар=зыркаар варианттарын алалы. Мында түгөй-

лөр метатеза (ыз>зы) менен, синкопа (түгөйлөрдүн биринде

сөз ортосундагы к тыбышы түшкөн), тыбыштык альтернация

(г>к же к>г) менен түшүндүрүлөт. Же топурак=турпак ката-

рын алып көрсөк, варианттардын фонетикалык айырмачылык-

тарын метатеза (ур>ру) жана синкопа (о тыбышы түшүп кал-

ган) менен түшүндүрүүгө болот. Дарыя=дайра, дүнүйө=дүйнө

варианттары тыбыштардын метатезасы (р жана й, н жана й),

кууш үндүүлөрдүн (ы жана ү) редукцияланышы менен айыр-

маланат.

3-4 түгөйлүү варианттык катарларда тыбыштык айырма-

чылыктарды ар бир түгөйлөрүн өз ара экиден салыштыруу

менен аныктоого болот. Мисалы, аттиң=аттигин=атти-

гиниң катарында варианттардын өз ара фонетикалык айырма-

чылыктарын төмөнкүдөй түшүндүрүүгө болот: аттиң түгө-

йүнө карата алганда аттигин түгөйү г, и тыбыштарынын

синкопаланышы, н>ң тыбыштык альтернациясы менен айыр-

маланат, аттиң түгөйүнө карата алганда аттигиниң түгөйү

сөз ортосундагы төрт тыбыштын г, и, н, и синкопаланышы

аркылуу айрымаланат, ал эми аттигин түгөйүнө карата ал-

97

ганда аттигиниң түгөйү сөз акырындагы и, ң тыбыштарынын

апокопаланышы менен айырмаланат. Же болбосо, бак=ба-

кыт=бакты катарын алсак, бак түгөйүнө карата алганда ба-

кыт жана бакты түгөйлөрү сөз акырындагы ы, т (т, ы) ты-

быштарынын апокопаланышы менен айырмаланса, бакыт

жана бакты түгөйлөрү өзара ты>ыт тыбыштык комплексте-

ринин метатезаланышы аркылуу айырмачылыктарга ээ.

Варианттардын тыбыштык курамындагы, санындагы жана

позициясындагы айырмачылыктар башка тилдерден кирген

(кабыл алынган) сөздөр менен алардын кыргыз тилиндеги ва-

рианттарында көбүрөөк байкалат. Мындай айырмачылыктар

тилибиздин тыбыштык түзүлүшүнүн тарыхый мыйзам ченем-

дүүлүктөрү жана башка тилдерден кабыл алынган сөздөрдүн

кыргыз тилине фонетикалык адаптациясынын мүнөзү аркылуу

аныкталат. Мисалы, ярмарка=жармаңке, репс=ырапыс, чу-

гунка=чоюнке, стол= үстөл, утюг=үтүк, самовар=самоор,

область=облус=обулус, минута=мүнөт, мундштук=мүштөк,

купец=көпөс, галош=көлөч, кровать=керебет, караван=кер-

бен, евангелие=инжил, изумруд=зумурут, газета=гезит, бу-

мазея=момозий, берданка=бардаңке, муфтий=мупту, кулку-

валда= кулкулдабат, палоо=плов, вазир=увазир=обозгер ж.б.

Мындай варианттардын формалык (фонетикалык) түспөлүн-

дөгү айырмачылыктар бир кыйла болору байкалып турат. Би-

рок алар лексика-семантикалык мааниси жана морфологиялык

структурасы жактан бирдей. Тыбыштардын курамы жана са-

нында орун алган айырмачылыктарга карабастан, мындай ва-

рианттардын формалык структурасы кандайдыр бир консо-

нанттык модель (каркас) түрүндөгү жалпылыкка ээ экени бай-

калып турат. Консонанттык модель 2-4-үнсүз тыбыштын че-

гинде болорун материалдарды талдоо көрсөттү. Ошондой эле

моделди уюштурган үнсүз тыбыштардын орун алуу тартиби

варианттык түгөйлөрдө бирдей болот. Бул жагынан мындай

варианттар паронимдердин фонетикалык структурасы менен

окшоштукка ээ деп айтууга болот. Себеби паронимдер да кон-

98

сонанттык моделдин негизинде идентификацияланып, салыш-

тырылары белгилүү (Абдыкеримова, 2008, 100-103).

Консонанттык модель тууралуу кеп кылганда, аны ва-

рианттарды айырмалоочу формалык көрүнүш эмес, жалпы-

лоочу көрүнүш катары эсептөө керек. Фонетикалык вариант-

тардын буга чейинки түрлөрү тыбыштык аз гана айырмачы-

лык менен мүнөздөлсө, мындай варианттар тыбыштык аз гана

жалпылык менен мүнөздөлөт. Демек, башка тилдерден кирген

сөздөр менен алардын кыргыз тилиндеги варианттарынын ор-

тосундагы бирдейликти лексика-семантикалык мааниси,

грамматикалык мааниси жана түгөйлөр үчүн жалпы болгон

консонанттык модель аркылуу аныктоого болот.

4 тыбыштын жалпылыгынан турган консонанттык модел-

дүү варианттар: мундштук=мүштөк (МШТК), берданка=бар-

даңке (БРДК) ж.б.

3 тыбыштын жалпылыгынан турган консонантык модел-

дүү варианттар: ярмарка=жармаңке (РМК), репс=ырапыс

(РПС), чугунка=чоюнке (ЧНК), стол=үстөл (СТЛ), само-

вар=самоор (СМР), область=облус=обулус (БЛС), мину-

та=мүнөт (МНТ), кровать=керебет (КРТ), караван=кербен

(КРН), изумруд= зумурут (ЗМР), газета=гезит (ГЗТ) ж.б.

2 тыбыштын жалпылыгынан турган консонанттык модел-

дүү варианттар: купец=көпөс (КП), Евангелие=Инжил (НЛ),

бумазея=момозий (МЗ), муфтий=мупту (МТ), палоо=плов

(ПЛ), вазир=увазир=обозгер (ЗР), Тоорат=Тора (ТР) ж.б.

1 гана тыбыштын жалпылыгы менен мүнөздөлгөн ва-

рианттар: утюг-үтүк (Т), галош=көлөч (Л) ж.б.

Араб тилинен кирген, ислам динине байланышкан кулку-

валда=кулкулдабат варианттык катарынын түгөйлөрүнүн фо-

нетикалык түспөлүндөгү айырмачылык лда тыбыштык комп-

лексинин метатезасы менен да, бир тыбыштын алтьернациясы

менен да (б>в же в>б), апокопа кубулушу (т тыбышы) менен

да түшүндүрүлөт. Ал эми алдоо акпар=аллах акбар варианттык

катарынын түгөйлөрүнүн фонетикалык айырмачылыгы д>л,

оо>ах (V>VC), п>б альтернациялары аркылуу мүнөздөлөт.

99

Варианттардын фонетикалык айырмачылыктарын пайда

кылган кубулуштар тууралуу айтканда, бир жагдайды белги-

лей кетүү керек деп ойлойбуз. Айрым учурларда варианттар-

дын биринде кууш үндүүнүн редукцияланышын башкасында

катар келген эки үнсүздүн ортосуна үндүүнүн кошулушу ка-

тары да мүнөздөөгө болот. Ошондой эле варианттардын бири

апокопа кубулушу аркылуу айырмаланат десек, ошол эле

учурда экинчисине карата андай айырмачылыкты эпентеза

кубулушуна байланыштуу түшүндүрүүгө болот. Варианттарга

карата колдонулган мындай тыбыштык айырмачылыктардын

кайсынысы так экенин түгөйлөрдү хронологиялык аспектиде

иликтеп, кайсынысы мезгилдик жактан биринчи пайда болго-

нун аныктаганда гана айтууга болот.

2.2. Грамматикалык варианттар

Кыргыз тилиндеги сөз варианттарынын арасында грамма-

тикалык айырмачылыктарга ээ болгон варианттар да кезде-

шет. Албетте, саны жагынан алганда, алар фонематикалык ва-

рианттарга салыштырмалуу кыйла эле аз. Бирок адабий тил

системасында орун алган реалдуу фактылар катары алар да

иликтеп-талдоого алынышы керек.

Грамматикалык варианттарга деле морфологиялык струк-

турасы, лексика-семантикалык жана грамматикалык мааниси-

нин бирдейлигин сактап, формалык жактан айырмачылыктар-

га ээ болгон сөздөрдү киргизебиз. Грамматикалык сөз ва-

рианттары, негизинен, туунду сөздөрдүн жана негиздердин

варианттары болорун эске алуу керек.

Кыргыз тили агглютинативдүү тил болуп эсептелгендик-

тен, флексияланма тилдердегидей сөздөрдө уңгунун жана не-

гиздин кескин өзгөрүп кетүүлөрү, супплетивдик формалар,

ошондой эле род категориясы, жөндөлүш жана жакталыштын

көп түрдүү типтери ажыратылбагандыктан, таза морфология-

лык варианттар дээрлик учурабайт. Бирок сөз жасоочу айрым

аффикстердин формалык варианттары, модификациялары бо-

луп, аларга ылайык туунду сөздөрдүн варианттары салыш-

100

тырмалуу аз болсо да кезигет. Ошондой эле эки уңгунун би-

ригип кетүүсүнөн уюшулган жана кошмок сөз формасындагы

татаал сөздөрдө да вариациялануу көрүнүштөрү бирин-экин

учурайт. Буга байланыштуу биз мындай варианттарды, баш-

кача айтканда, аффиксалдык варианттар менен татаал сөз ка-

тегориясындагы варианттарды грамматикалык варианттар ка-

тары алдык.

Бул жерде бир жагдайга токтоло кетүү зарыл. Фонемати-

калык варианттар катары каралган, түрдүү мүнөздөгү тыбыш-

тык айырмачылыктарга ээ болгон сөз варианттарынын ар би-

рине бирдей (бир) сөз жасоочу аффиксти жалгоонун натыйжа-

сында келип чыккан грамматикалык формалары жана жаңы

сөздөр да өзара варианттуу болушат. Мисалы, канаат=кана-

гат, канааттан-=канагаттан-, канааттандыр-=канагат-

тандыр-, канааттандырарлык= канагаттандырарлык, ка-

нааттануу=канагаттануу, канааттануучулук= канагатта-

нуучулук, канааттаныш=канагаттаныш, канааттандырар-

лыксыз=канагаттандырарлыксыз, же анткордон-=анткор-

лон-, анткордонуу= анткорлонуу, анткордонт-=анткорлонт-

, анткордонтуу=анткорлонтуу ж.б.

Кыргыз тилиндеги сөз варианттарынын ичинде татаал

сөздөрдүн варианттары да кездешет. Адатта, алардын бири өз-

өзүнчө турган негизги 2 морфемадан (уңгудан) уюшулган

кошмок сөз формасында болсо, экинчиси ал морфемалардын

биригип кетүүсүнөн пайда болгон сөз болот. Бирок лексика-

семантикалык мааниси, морфологиялык структурасы жагынан

алар бири-бирине шайкеш келишет. Татаал сөз варианттары-

нын ортосунда фонетикалык айырмачылыктар түрдүүчө бо-

лушу мүмкүн: тыбыштык айырмачылык жокко эсе: тай

ата=таята, тай аке=таяке, тай эже=таеже, тай

эне=таене, тээ тиги=тээтиги, бир гана тыбыштын чегинде:

кайын ата=кайната, кайын ага=кайнага, кайын эне=кайнене,

кайын эже=кайнеже (бириккен сөз формасындагы вариантта

кууш үндүү ы тыбышы редукцияланган), деги эле=дегеле

(бириккен сөз формасындагы варианта кууш үндүү и тыбышы

101

редукцияланган), кай жер=каер, кай жак=каяк (бириккен сөз

формасындагы вариантында сөз ортосундагы ж тыбышы син-

копаланган), бир нече тыбыштын чегинде: кайын ини=кайни

(бириккен сөз вариантында кууш үндүү ы тыбышынын ре-

дукцияланышы, катар келген ни муундарынын биринин гап-

лологияга учуроосу), дагы эле=дале (бириккен сөз формасын-

дагы вариантында сөз ортосундагы г, ы тыбыштарынын син-

копаланышы), кайсы жер=каер, кайсы жак=каяк (бириккен

сөз формасындагы вариантында сөз ортосундагы с, ы, ж ты-

быштарынын синкопаланышы) болушу ыктымал.

Грамматикалык варианттардын экинчи тобу тууралуу кеп

кылганда, сөз жасоочу варианттуу морфемалар менен жасал-

ган варианттар жана функционалдык мааниси, формалык түс-

пөлү жагынан жакын/окшош аффикстердин жардамы менен

жасалган өз алдынча сөздөрдү жана алардын жасалуу чекте-

рин ажыратуу керек. Ошондуктан мында сөздүн морфология-

лык структурасы менен аффиксалдык морфемалардын функ-

циясын, кээде этимологиясын эске алуу зарыл.

Мааниси жагынан окшош, шайкеш келген суффикстер-

дин, кээде префикстердин жалгануусу варианттар эмес, жаңы

сөздөрдүн жасалышына алып келет. Бир эле уңгуга мааниси

жагынан жакын же бирдей аффикстердин жалганышынан жа-

салган сөздөр да мааниси жагынан абдан жакын же бирдей

болушат. Ошондуктан мындай сөздөр варианттар катары ка-

ралабы же синонимдер катары каралабы деген суроо изилдөө-

чүлөр арасында түрдүү көз караштарды жаратып келе жатат.

Маселен, О.С.Ахманова, О.И.Москальская, В.В.Лопатин

сыяктуу изилдөөчүлөр мындай фактыларды сөз жасалуу ва-

рианттары же лексика-морфологиялык варианттар катары ка-

рашкан (Ахманова, 1957, Москальская, 1969, Лопатин, 1972).

Изилдөөчү Н.Ф.Шумилов аларды уңгулаш синонимдер деп

эсептеген (Шумилов, 1963, 15-17). Ал эми изилдөөчү

Р.П.Рогожникова аларды уңгулаш сөздөр деп атап, вариант-

тарга да, синонимдерге да кошпойт (Рогожникова, 1966, 10-

12). К.С.Горбачевич болсо мындай сөздөрдө морфологиялык

102

структура дал келбейт, башкача айтканда, уңгу жалпы болго-

ну менен, сөз жасоочу аффикстер ар башка, демек, алар ар

башка сөздөр катары каралат деген пикир айткан. Маанилик

жалпылыкка ээ болгон мындай сөздөр синонимдер катары

эсептелеби деген суроого ачык, так көз карашын билдирген

эмес (Горбачевич, 1978).

Кыргыз тилиндеги сөз варианттары маселесин иликтөөгө

алган К.Сейдакматов, тилекке каршы, бул маселеге кайрылба-

ган. Ал эми сөздүктөрдө (Юдахин, 1965 (1999), Карасаев,

2009) зарылдык-зарылчылык, ысырапкорлук-ысырапкерчилик,

кооптуулук-коопчулук, ыраазылык-ыраазычылык, ашыктык-

ашыкчылык ж.б. сыяктуу түгөйлөр варианттар катары берил-

ген.

Биздин оюбузча, бир уңгуга функционалдык мааниси жа-

гынан өтө жакын же бирдей болгон, синонимдеш аффикстер-

дин жалгануусу аркылуу жасалган сөздөрдү варианттар эмес,

ар башка сөздөр деп эсептөө туура. Анткени алар лексика-

семантикалык жактан окшош же бирдей болгону менен, фоне-

тикалык жактан, ошондой эле морфологиялык стурктурасы,

тактап айтканда, морфемалары жагынан айырмалуу келишет.

Мисалы, этияттуулук-этияттык катарындагы түгөйлөр лек-

сика-семантикалык мааниси жагынан бирдей, фонетикалык

түспөлү жагынан айырмачылыкка ээ. Ошондой эле алар мор-

фологиялык структурасы боюнча да айырмаланышат:

этият/туу/лук (этият/-луу/-лык) жана этият/тык (этият/-

лык). Мында этияттуулук сөзү уңгу түрүндөгү этият так-

тоочуна сын атооч жасоочу –луу мүчөсүнүн, андан келип чык-

кан этияттуу туунду сөзүнө зат атоочту жасоочу –лык мүчө-

сүнүн жалганышы аркылуу жасалган. Же бейкүнөө-күнөөсүз

(бей/күнөө-күнөө/сүз): биринчи түгөйү күнөө уңгу зат атоочуна

сын атооч жасоочу бей- префиксинин, экинчи сөз болсо ошол

эле уңгуга сын атооч жасоочу –сыз суффиксинин жалганышы

аркылуу жасалган. Же болбосо, чабар - чабарман (чабар-

чабар/ман), чыңчы - чыңоочу (чың/чы - чың/оо/чу), чабаган -

чабаганчы (чабаган - чабаган/чы), түрмө - түрүлмө (түр/мө -

103

түр/үл/мө), өтмөк - өтмөлүк (өт/мөк - өт/мө/лүк), күбүлмө -

күбүлмөлүү (күбүлмө - күбүлмө/лүү), уйчу-уйчуман (уй/чу –

уй/чу/ман) сыяктуу маанилеш түгөйлөр да морфологиялык ст-

руктурасынын ар башка болушу менен айырмаланышат. Там-

шант-, тамшандыр-, тамшанттыр- этиштери тууралуу да

ушуну айтууга болот. Тамшант- сөзү – тамшан- этишине ар-

кылуу мамиленин –т мүчөсүнүн жалганышы менен жасалган

формасы, тамшандыр сөзү – ошол эле тамшан- этишине ар-

кылуу мамиленин –дыр мүчөсүн жалгоо аркылуу жасалган

форма, ал эми тамшанттыр сөзү – аркылуу мамиледе турган

тамшант- этишине дагы аркылуу мамиленин –дыр (-тыр)

мүчөсүн жалгоонун натыйжасында пайда болгон форма. Нор-

мативдүү грамматиканын көз карашынан алганда, акыркы учур

же бир эле категориянын эки башка мүчөсүнүн катарлап жал-

ганышы анормалдуу. Демек, морфологиялык структурсынын

ар башка болушу мисал келтирилген катарларды варианттарга

кошууга негиз бере албайт. Экинчиден, функционалдык маа-

ниси жагынан синонимдик карым-катышка ээ богон аффикстер

бардык учурлар үчүн эле бири-бирине шайкеш, дал келе бер-

бейт. Мисалы, кыргыз тилинде кызмат/кер, кызмат/чы болу-

шу мүмкүн, иш/кер, жумуш/чу болушу мүмкүн, бирок иш/чи

же жумуш/кер болушу мүмкүн эмес.

Синонимдүү аффикстердин жардамы менен жасалган сөз-

дөр башка сөздөр менен айкашуу мүмкүнчүлүгү жагынан да

ар башка болушу мүмкүн. Ошондуктан аларда кээде синтак-

систик айырмачылыктар да орун алат. Мындай сөздөр колдо-

нулуу жыштыгы боюнча да айырмачылыктарга ээ болушу ык-

тымал. Маселен, мүмкүндүк-мүмкүнчүлүк катарында мүмкүн-

чүлүк түгөйү мүмкүндүк түгөйүнө караганда кептин бардык

стилдеринде активдүү, жыш колдонулат.

Кыргыз тилинин морфологиялык системасында айрым

мүчөлөр функционалдык мааниси жагынан бири-бирине си-

нонимдеш болуп саналышат. Мисалы, зат атоочту жасоочу –

лык/-чылык (мусулмандык/мусулманчылык), -чы/-кор (пара-

чы/паракор), -чы/-кер (кызматчы/кызматкер), -чы/-кеч (кире-

104

чи/кирекеч) мүчөлөрү синоним мүчөлөр катары каралышат,

сын атоочту жасоочу –луу мүчөсү сын атоочту жасоочу бир

катар башка мүчөлөргө синоним болот: -лак (саздак/саздуу), -

чан (оорукчан/оорулуу), -ман (акылман/акылдуу), -поз (өнөр-

поз/өнөрлүү), -кер (айыпкер/айыптуу), -дар (жара-

дар/жаралуу), -көй (намыскөй/намыстуу), -лык (музыка-

лык/музыкалуу), мындан тышкары сын атоочту жасоочу –көй/-

чыл (тамашакөй/тамашачыл), бей-/-сыз (бей-

таалай/таалайсыз) ж.б. Демек, мындай синоним мүчөлөрдүн

бир уңгуга же негизге жалгануусу менен жасалган сөздөрдү да

синонимдер катары кароого болот.

Грамматикалык варианттар лексика-семантикалык, грам-

матикалык маанисинин, морфологиялык структурасынын

бирдейлигинин милдеттүү шартында аффиксалдык морфема-

ларындагы тыбыштык айырмачылыктар менен мүнөздөлүшөт.

Башкача айтканда, бир эле функционалдык мааниге ээ болгон

аффиксалдык морфеманын тыбыштык модификациялары, ва-

риациялануулары грамматикалык варианттардын айырмачы-

лыктарын пайда кылат. Сөздүктөрдүн материалдарын талдап

чыгуу менен, кыргыз тилинде грамматикалык вариацияла-

нуунун төмөнкү учурларын мисал келтирүүгө болот.

Этиш жасоочу –сы мүчөсү жана анын –сын вариантынын

жалгануусу аркылуу жасалган варианттар: анткорсу-

=анткорсун-, артыксы-=артыксын-, кырдуусу-= кырдуусун-,

зөөкүрсү-=зөөкүрсүн-, жүрөксү-=жүрөксүн-, баатырсы-

=баатырсын-, эрдемси-=эрдемсин-, эркекси-=эркексин- ж.б.

Ушул эле -сы=-сын мүчөсүнүн жалганышы менен жасалган

айрым сөздөрдүн аркылуу мамиледеги формалары гана ва-

рианттарды түзө алышат: буюмсут-=буюмсунт-, улуусут-

=улуусунт- ж.б.

Аягы т тыбышы менен аяктаган айрым этиштердин аркы-

луу мамилесин уюштуруучу -кар=-каз суффикстеринин жал-

ганышы аркылуу пайда болгон варианттар: аткар-=атказ-,

жеткир-=жеткиз-, житкир=житкиз-, бүткөр-=бүткөз-,

өткөр-=өткөз- ж.б. Биздин пикирибизче, аркылуу мамилени

105

уюштуруучу –кар/-каз мүчөлөрүн айрым эмгектерде белгиле-

нип жүргөндөй, синоним мүчөлөр эмес, вариант-мүчөлөр деп

кароо ылайыктуураак. Анткени бул эки мүчө тең айрым бир

этиштерге гана жалганып, грамматикалык жактан бипбирдей

маанини туюндурат. Алардын жалгануусу менен жасалган

сөздөр лексика-семантикалык мааниси жана коннотативдик

мааниси, грамматикалык мааниси жана структурасы, функ-

ционалдык өзгөчөлүктөрү жагынан эч айырмаланышпайт.

Зат атоочтон зат атоочту жасоочу –чы мүчөсүнүн жана

анын –чыл вариантынын жалганышы менен жасалган вариант-

тар: кесипчи=кесипчил, закончу=закончул, чалмачы-чалмачыл.

Зат атоочтон катыштык сын атоочту жасоочу –чыл мүчөсү жа-

на анын –чы вариантынын жалганышы аркылуу пайда болгон

варианттар: жемечи=жемечил, тобокелчи=тобокелчил,

ырымчы=ырымчыл, докчу=докчул ж.б. Сыртынан караганда,

бул эки топтогу варианттар бир эле грамматикалык категория-

га тиешелүүдөй сезилет. Бирок алардын айрымдары катыштык

сын атооч болсо, айрымдары зат атоочтор. Кайсы грамматика-

лык категорияга тиешелүүлүгү алардын лексика-семантикалык

мааниси аркылуу гана аныкталат. Ырас, кыргыз тилинин нор-

мативдүү грамматикаларында, морфемалар сөздүгүндө зат

атоочту жасоочу –чы мүчөсү, сын атоочту жасоочу –чыл мү-

чөсү белгиленип жүрөт, бирок алардын, тиешелүү түрдө, –чыл

жана –чы варианттары көрсөтүлбөгөн (Давлетов, Кудайберге-

нов, 1980, Мукамбаев, Осмонкулов, 1978, Азыркы кыргыз ада-

бий тили, 2009). Ошодуктан бул жерде белгиленген мүчөлөрдү

ар башка сөз түркүмүн жасоочу морфемалар катары стерео-

типтүү кабылдоону туура эмес деп ойлойбуз. Эгер андай ар

башка морфемалардан пайда болгон деп эсептесек, жогоруда-

гы катарлардын түгөйлөрү ар башка сөз түркүмүнө тиешелүү

болушмак, лексика-семантикалык мааниси жагынан айырма-

ланышмак.

Туунду зат атоочтордун арасында кездешкен нашакер-

нашакор түгөйлөрүн да варианттар деп эсептейбиз. Мында –

кер/-кор мүчөлөрүн синоним мүчөлөр эмес, варианттуу мү-

106

чөлөр катары кароо талапка ылайык. Фонематикалык ва-

рианттардын арасында каралып кеткен илекер=илекор ва-

рианттык катарын, ошондой эле пахтакер жана анын диалек-

тилик пахтакор вариантын эске алсак, -кер жана –кор мүчө-

лөрүн айрым бир учурларда синоним мүчөлөр эмес, вариант-

туу мүчөлөр катары карооого негиз туулуп жатат.

Грамматикалык варианттарга кирген зат атооч сөздөрдүн

арасына уңгучулук=уңгучулдук, тегизчилик=тегизчилдик ка-

тарларын да көрсөтө кетүүгө болот. Бул сөз варианттары жо-

горуда белгиленип кеткен сын атооч жасоочу –чыл мүчөсү

жана анын кыскарган –чы вариантынын жалганышы менен

жасалган туунду сын атоочторго зат атоочту жасоочу –лык

мүчөсүнүн уланышы аркылуу жасалган.

Сын атоочту жасоочу –калак мүчөсү жана анын –калаң

формалык модификациясы менен жасалган варианттар шаш-

калак=шашкалаң. Ошондой эле сын атооч жасоочу –аанак/-

анак мүчөлөрү аркылуу жасалган сөздөрдү да грамматикалык

варианттар деп эептөөгө болот: кабаанак=кабанак, ка-

чаанак=качанак, сүзөөнөк=сүзөнөк, тебээнек=тебенек ж.б. –

аанак мүчөсүнө синонимдеш деп эсептелген -ааган мүчөсү

жана анын кыска үндүү менен келген –аган вариантынын

жалганышынан жасалган сын атооч сөздөрдү да вариант ката-

ры кароо керек: кабааган=кабаган, качааган=качаган, сүзөө-

гөн=сүзөгөн, тебээген=тебеген ж.б. Бирок бул мүчөлөрдүн

кыска үндүү менен келген варианты аркылуу жасалган сөз-

дөрдүн көпчүлүгүнө орфографиялык эрежелердин алкагында

жол берилген эмес, ал эми оозеки сүйлөшүүдө колдонулуп

жүрөт (Карасаев, 2009). Биздин жеке пикирибизде, -аанак

жана –ааган мүчөлөрү синоним эмес, варианттуу мүчөлөр деп

болжолдоого болот. Бул морфемалардын тыбыштык кура-

мындагы айырмачылыктар тыбыштык альтернациянын (г>к

же к>г) жана метатезанын негизинде келип чыккан болуу ке-

рек. Албетте, бул маселе диахрониялык, этимологиялык, гене-

тикалык аспектидеги кылдат иликтөөнү талап кылат. Бирок

алардын бир эле уңгуга жалгануусунан жасалган сөздөр лек-

107

сика-семантикалык, грамматикалык, функционалдык (стилис-

тикалык, экспрессивдик ж.б.) жактан эч кандай айырмачы-

лыктарга ээ болбой, бипбирдей экени аларды варианттар ка-

тары эсептөөгө негиз берет.

Сын атооч категориясына кирген көгүлжүм=көгүлжүн

варианттык катарынын түгөйлөрү –ылжым/-ылжын ва-

рианттуу мүчөлөрүнүн жардамы менен жасалган. Бул факт

тыбыштык альтернацияга негизделген фонематикалык ва-

риант катары да каралып кеткен.

Тактоочтордун арасында абалтан=абалтадан, астыр-

тан=астыртадан, баштатан=баштатадан, баятан=баята-

дан, беритен=беритеден, былтыртан=былтыртадан, жа-

натан=жанатадан, жогортон=жогортодон, кечээтен=ке-

чээтеден, өгүнтөн=өгүнтөдөн, төмөнтөн=төмөнтөдөн, үс-

түртөн=үстүртөдөн ж.б. сыяктуу фактылар кездешет. Кыр-

гыз тилинин морфемалык сөздүгүндө мындай сөздөрдү жа-

соого катышкан мүчөлөр –тан жана –тадан өз алдынча мүчө-

лөр катары берилген (Мукамбаев, Осмонкулов, 1978). Бул мү-

чөлөрдүн функционалдык маанисин жана алардын ар биринин

бир эле уңгуга жалганышы аркылуу жасалган сөздөрдүн лек-

сика-семантикалык жана граммматикалык маанисин анализ-

деп көргөндө, аталган мүчөлөрдү вариант мүчөлөр деп эсеп-

төөгө болот. Биздин пикирибизче, -тан мүчөсү –тадан мүчө-

сүнүн тыбыштык түзүлүшүндөгү окшош тыбыштык комп-

лекстердин бири (басымдуу учурда да комплекси) гаплоло-

гияга кабылган кыскарган варианты болуп саналат. Норма-

тивдүү грамматикаларда мындай сөздөр чыгыш жөндөмөсү-

нүн формасында калыпташып калган тактоочтор (мис., абал-

тан, былтыртан, жанатан, кечээтен ж.б.) жана бир нече

жөндөмө мүчөлөрдүн (жатыш жана чыгыш) катарлаш келген

формасында калыпташып калган тактоочтор (мис., абалта-

дан, былтыртадан, жанатадан, кечээтеден ж.б.) катары тү-

шүндүрүлган (Давлетов, Кудайбергенов, 1980, Азыркы кыр-

гыз адабий тили, 2009). Анда төмөнкүдөй суроолор туулат:

Эгер –тадан мүчөсүн катар келген эки жөндөмө мүчөсү –да+-

108

дан катары карасак, анда эмне үчүн кыргыз тилинин фонети-

калык жана грамматикалык мыйзамдары боюнча жогорудагы

сөздөр, маселен, абалдадан, ылдыйдадан, төмөндөдөн түрүнө

ээ болбойт? Аягы жумшак үнсүздөр, үндүүлөр менен аяктаган

сөздөргө уланган жатыш жөндөмөнүн –да мүчөсү кайсы ички

же сырткы фактордун таасири менен каткалаң үнсүз менен

келген –та вариантына өзгөрүп кетет? Буга аналогиялуу көрү-

нүш кыргыз тилинде дагы кайсы тилдик бирдиктерде учу-

райт? Бул суроолорго так жооп бериш кыйын. Андан калса

эки жөндөмө мүчөнүн катар тизмектешүүсү кыргыз тилинин

грамматикалык заңына кайчы келет эмеспи.

Кыргыз тилинде сөздөрдүн грамматикалык формаларынын

чегиндеги вариациялануунун да айрым фактылары орун алат.

Аягы -йыл, -йын, -йым, -йыр, -рым тибиндеги муундар (жа-

на алардын курамындагы кууш үндүүлөрдүн вариацияла-

нуусуна учураган муундар) менен аяктаган сөздөргө I, II, III

жактардын жак таандык мүчөлөрүнүн жекелик жана көптүк

түрлөрү, этиш сөздөр болсо, чакчылдын –ып мүчөсү уланган-

да, басымдын кийинки муунга жылып кетүүсүнөн көрсөтүлгөн

муундардагы кууш үндүүлөр редукцияга дуушар болот. Ор-

фографиялык жактан алганда, мындай сөз формаларынын үн-

дүүсү редукцияланган түрүнө да, сакталган түрүнө да жол бе-

рилип, варианттар болуп саналышат: айылым=айлым, айы-

лың=айлың, айылы=айлы, айылыбыз=айлыбыз, айылыңар=ай-

лыңар. Грамматикалык формалардын ушул өңдүү вариант-

туулугуна ийин, кайын, кийим, коюн, үйүр, жарым сыяктуу

сөздөр ээ болот. Бирок тыйын, буюм өңдүү сөздөрдүн жогор-

кудай грамматикалык формаларынын редукцияланбаган түрү-

нө гана орфографияда жол берилгенин белгилей кетүү зарыл.

Аягы –рын тибиндеги (жана анын курамындагы кууш үн-

дүүлөрдүн вариациялануусу тибиндеги) муун менен аяктаган

сөздөргө жогорудагы жак таандык мүчөлөрү жалганганда,

аталган муундагы кууш үндүүнүн редукциясы менен катар н

тыбышынын д тыбышына алмашуусу да орун алат: эри-

ним=эрдим, эриниң=эрдиң, эрини=эрди, эринибиз=эрдибиз,

109

эриниңер=эрдиңер. Ал эми үчүнчү жактын көптүк түрү аде-

генде көптүктүн –лар мүчөсү, андан соң жак таандык –ы мү-

чөсү жалгануу менен уюшулат жана бул учурда вариацияла-

нуу, варианттуулук орун албайт. Грамматикалык форманын

чегиндеги жогоркудай вариациялануу карын, орун деген

сыяктуу сөздөргө да тиешелүү. Функционалдык стилдин бар-

дык түрлөрүндө, жазуу кебинде, оозеки кепте мындай форма-

лардын кууш үндүүнүн редукцияланышы жана н>д альтерна-

циясы менен мүнөздөлгөн варианты активдүү колдонулат. Ал

эми башка варианты көркөм стилде, кичине балдардын ке-

бинде, сейрегирээк учурда оозеки сүйлөшүү кебинде колдо-

нулган пассивдүү вариант болуп саналат.

Ошондой эле I, II жактын жекелик сандагы жак тааандык

мүчөлөрү жалганган сөздөр илик жана чыгыш жөндөмөлө-

рүндө грамматикалык варианттарды пайда кылышат. Мындай

варианттар илик жөндөмөсүнүн –нын мүчөсү жана аны –ын

варианты, чыгыш жөндөмөсүнүн –дан мүчөсү жана анын –ан

варианты жалганган учурларда орун алат. Мисалы, атам-

дын=атамын, атаңдын=атаңын, энемдин=энемин, энең-

дин=энеңин, үйүмдүн=үйүмүн, үйүңдүн=үйүңүн, атам-

дан=атаман, атаңдан=атаңан, энемден=энемен, энең-

ден=энеңен, үйүмдөн=үйүмөн, үйүңдөн=үйүңөн ж.б. Бирок

мындай варианттардын илик жөндөмөнүн –ын мүчөсү, чы-

гыш жөндөмөнүн –ан мүчөсү жалганган түгөйлөрү, негизи-

нен, оозеки кепте активдүү колдонулуп, жазуу кебинде болсо

көркөм стилдин алкагында учурайт.

2.3. Кыргыз тилиндеги энчилүү аттардагы варианттар

Кыргыз тилинде зат атооч категориясына кирген жалпы

аттар менен катар айрым энчилүү аттар, тактап айтканда, адам

аттары да варианттык катарларды түзүшөт. Бир эле ысым фо-

нетикалык жактан модификацияланган формаларда жолугу-

шу, колдонулушу анча деле сейрек көрүнүш эмес. Ырас, бир эле ысымыдын ар кайсы тилдердин фонетика-

лык системасына ылайыкташып, формалык жактан ар кандай

110

модификацияларда учуроосу жеке эле бир тил эмес, бир канча тилдин чегинде болуусу мүмкүн. Мындай шартта ал ысым дүйнөдөгү түрдүү тилдерде сүйлөгөн элдерде таралат деп ай-тууга болот. Мисалы, Усуп–Жусуп–Нусуп–Юсуп–Юсуф–Исуф–Иосиф–Йозеф–Жозеф, Иван–Ван–Ян–Иоанн–Жан, Му-хаммед–Мохаммад–Мохамад–Махмад–Махмед–Махмуд–Макмут–Мухамед–Махамад–Мукамбет, Зулайка–Зулейка–Зулейха–Зулиха–Зелиха ж.б. Дүйнө элдеринин арасында кеңи-ри таралып, интернационалдык мүнөзгө ээ болгон, ар кандай формалык модификацияларда учураган жогоркудай ысымдар-дын көпчүлүгү, биздин баамыбызда, ислам жана христиан диндеринин ыйык китептериндеги персонаждардын (пай-гамбарлар, апостолдор ж.б.) ысымдарынан келип чыккан. Мындай интернационалдык ысымдардын айрымдары кыргыз тилинде да тилибиздин фонетикалык системасына адаптация-ланган формаларда кездешет, мисалы, Жусуп, Нусуп, Усуп, Мукамбет, Макмут, Зулайка ж.б.

Ошону менен катар кыргыз элинде жана тилинде кездеш-кен айрым ысымдар да формалык вариацияланууларда учу-райт. Адам аттарынын варианттары, негизинен, фонетикалык мүнөздөгү айрымачылыктарга ээ. Аларга төмөнкүлөрдү көр-сөтүүгө болот:

А) Бир тыбышынын альтернациясы менен айырмаланган вариант-ысымдар: Асангул=Асанкул, Үсөнгул=Үсөнкул, Ыса-гаалы=Ысакаалы, Айгерим=Айкерим, Айымгүл=Айымкүл, Асылгүл=Асылкүл ж.б. (г>к), Калия=Калыя, Иса=Ыса, Жы-пар=Жипар, Исак=Ысак, Исмайыл=Ысмайыл ж.б. (и>ы), Асанаалы=Асаналы, Эсенаалы=Эсеналы, Айзаада=Айзада, Нурзаада=Нурзада, Гүлаазы=Гүлазы (аа>а), Дарика=Дариха, Салика=Салиха, Ракат=Рахат, Аскат=Асхат ж.б. (к>х), Бейшенбек=Бейшембек, Шаршенбек=Шаршембек, Турган-бай=Тургамбай, Боронбай=Боромбай, Жээнбай=Жээмбай ж.б. (н>м), Адиля=Аделя, Зарима=Зарема, Ринат=Ренат (и>э), Эламан=Элеман (а>е), Жоламан=Жоломан (а>о), Жо-лоочу=Жолочу (оо>о), Аалы=Алы (аа>а), Мырза=Мурза (ы>у) ж.б.

111

Б) Эки тыбышынын альтернациясы менен айырмаланган

вариант-ысымдар: Бүбүгүл=Бибигүл, Ысмайыл=Исмайил ж.б.

В) Вариант-ысымдардын бири сөз ортосундагы бир ты-

бышынын синкопаланышы менен айырмаланган түгөйлөр,

адатта, мындай синкопага жумшак үнсүздөрдүн алдындагы же

эки үндүүнүн ортосундагы й тыбышы кабылат: Аний-

па=Анипа, Алийма=Алима, Алийман=Алиман, Жамийла=Жа-

мила, Гүлбайра=Гүлбара, Шарийпа=Шарипа, Салийма=Са-

лима, Исмайыл (Исмайил)=Исмаил, Кусейин=Кусеин ж.б.

Г) Түгөйлөрүнүн бири сөз акырына үндүү тыбыштын

эпентезаланышы менен айырмаланган вариант-ысымдар:

Анар=Анара, Гүлнар=Гүлнара, Чынар=Чынара, Мунар=Му-

нара, Дилбар=Дилбара, Асем=Асема ж.б. Мындай варианттар,

негизинен, аялзатынын ысымдарында кездешет.

Кыргыз тилинде бекзаада=бекзат варианттык катары бар

экени сөздүктөрдүн материалдарынан белгилүү. Бирок бул сөз

варианттарына аналогия иретинде Айзаада (Айзада) жана Ай-

зат, Гүлзаада (Гүлзада) жана Гүлзат, Нурзаада (Нурзада)

жана Нурзат ысымдарын варианттар катары кароого болбойт.

Ошондой эле нурдан- –нурлан- варианттарына аналогия ире-

тинде Нурдан жана Нурлан ысымдарын да варианттар катары

карай албайбыз. Анткени бул ысымдар кыргыздардын аң-

сезиминде, түшүнүгүндө өз алдынча ысымдар катары калып-

танып орун алып калган.

Албетте, адам аттарынын айрымдарын жазуунун эрежеле-

ри орфографиялык негизде көрсөтүлүп жүрөт, мисалы, Сура-

палды-Сурабалды, Издепалды-Издебалды, Таапалды-Таабал-

ды Оруспай-Орузбай, Ташполот-Ташболот, Сыртпек-Сыртбек

ж.б. Бирок жогоркудай варианттардын келип чыгышы, биздин

оюбузча, субьективдүү факторлорго байланыштуу. Башкача

айтканда, биринчиден, ат койгондордун эрки-каалоосуна бай-

ланыштуу болсо, экинчиден, инсандын жеке документтерин

(метрика, паспорт ж.б.) жазган кызматкердин билими, орфо-

горафиялык сабаттуулугуна байланыштуу болот.

112

2.4. Кыргыз тилиндеги диалектилик сөз варианттары

Кыргыз адабий тилинде варианттардын пайда болушун

шарттаган тышкы факторлордун арасында тилде диалекти-

лердин, аймактык подсистемалардын болушу да турат. Башка

сөз менен айтканда, тилдеги диалектилер, подсистемалар,

адабий тилдик көрүнүштөр менен локалдык түрлөрдүн, диа-

лектилик көрүнүштөрдүн катар, параллель жашоосу вариант-

тардын пайда болушуна жагымдуу шарттарды түзгөн.

Кыргыз тилинде түндүк жана түштүк диалектилери, бир

нече аймактык говорлор бар экени белгилүү. Адабий тилдеги

айрым сөздөр мына ошол диалектилерде фонетикалык жактан

бир аз айырмаланган формаларында кездешет. Адабий тилде-

ги сөз менен диалектилик көрүнүштүн лексика-семантикалык

мааниси, морфологиялык структурасынын бирдейлигин жана

тыбыштык түзүлүшүндөгү анча олуттуу эмес айырмачылык-

тарды эсепке алып, айрымдары варианттык катарларды түзү-

шөт деп айтууга болот. Мисалы, кичине=кичкине (д.), мө-

мө=мива (д.), кадырман=кадырдан (д.), адабий тилдеги 4 тү-

гөйлүү гаухар=каухар=көөхар=көөр варианттык катарынын

диалектилик кавхар, коухар түгөйлөрү да учурайт ж.б.

Адабий тилдеги сөз менен анын диалектилик вариантын

бир эле лексика-семантикалык маанини туюндурган адабий

тилдеги жана диалектилик сөздөрдөн айырмалоо керек. Лек-

сика-семантикалык мааниси бир, бирок морфологиялык ст-

руктурасы, фонетикалык түзүлүшү ар башка болгон сөздөр

вариант болуп эсептелбейт. Маселен, диал. зардек сөзү адабий

тилдеги сабиз сөзүнө, диал. оролпок сөзү адабий тилдеги

жоолук сөзүнө, диал. лакшыгер сөзү адабий тилдеги кычкач

сөзүнө эч качан вариант болбойт, аларды синонимдер катары

карасак болот. Ал эми адабий тилдеги сөз менен анын диалек-

тилик варианты жогоруда айтылып кеткен белгилеринин бир-

дейлигинде айрым фонетикалык айырмачылыктар аркылуу

мүнөздөлөт. Диалектилик көрүнүштөр адабий тилдин актив-

дүү катмарына кирбесе да, улуттук тилибиздин өзүнчө бир

катмары болуп саналат жана көпчүлүгү сөздүктөрдө чагыл-

113

дырылган. Ошондуктан мындай варианттык катарлардын ай-

рымдарын жана варианттардын ортосунда кандай мүнөздөгү

фонетикалык айырмачылыктар орун аларын көрсөтө кетүү та-

лапка ылайык. Мында деле варианттар тыбыштык алма-

шуулар жана тыбыштардын позициялык өзгөрүүлөрү аркылуу

айырмаланат. Мисалы, элечек=элеки (д.), адабий тилдеги эле-

чек вариантына карата алганда, диалектилик варианты сөз ор-

тосундагы ч, е тыбыштарынын синкопаланышы, и тыбышы-

нын эпентезасы менен айырмаланат; алмурут=ашпурт: ада-

бий тилдеги алмурут вариантына карата алганда диалектилик

варианты л>ш, м>п тыбыштарынын альтернациясы, акыркы

муундагы кууш үндүү у тыбышынын редукцияланышы менен

айырмаланат; мин-=им- катарында адабий тилдеги мин- ва-

риантына карата алганда, диалектилик варианты метатеза

(ми>им), сөз аягындагы тыбыштын (н) түшүп калышы менен

айырмаланат. Бирден тыбышынын альтернациясы менен

айырмаланган вариманттарга төмөнкүлөрдү киргизүүгө болот:

беймарал (ад.)=беймалал (р>л), бийи алма(ад.)=бихи алма

(й>х), томолок(ад.)=жомолок (т>ж), иримчик(ад.)= иримдик

(ч>д), кендир(ад.)=кенчир (д>ч), бадачы(ад.)=падачы (б>п),

тасмал(ад.)=тазмал (с>з), тажия(ад.)=тазия (ж>з),

эле(ад.)=эде (л>д), жуушаң(ад.)=шуушаң (ж>ш) ж.б. Экиден

тыбышынын алмашуусу аркылуу айырмаланган варианттар:

шапата(ад.)=шабада (п>б, т>д), бапта-(ад.)=бавла- (п>в

т>л); үч тыбыштын алмашуусу менен айырмаланган вариант-

тар: мөмө (ад.)=мива (ө>и, м>в, ө>а); тыбыштарынын метате-

засы менен айырмаланган варианттар: боорт-

ко(ад.)=боорток, наалат(ад.)=лаанат ж.б. Адабий тилдеги

вариантына карата алганда, айрым диалектилик варианттарда

сөз башындагы тыбышы түшүп калса, мисалы, илегилек=ле-

гилек, шише=ише, айрымдарында, тескерисинче, сөз башына

тыбыш кошулган (протезаланган), мисалы, ичке=ничке, алму-

рут-нашпурт ж.б.

Айрым диалектилик бирдиктердин адабий тилде эмес,

ошол эле диалектинин чегинде фонетикалык варианттары

114

кездешет: уке=үкө=үке (ад. ини), оройпок=оролпок (ад.жоо-

лук), ашпурт=нашпурт (ад. алмурут), наштар=аштар (ад.

бычак түрү), нанүштө=нанүчта (ад. эртең мененки тамак),

лакчагер=лакшыгер (ад.кычкач), гүвалак=гүвала (ад. тоголок-

тонгон ылай), гаргар=гергер (ад. бозокор), башкек=башкеп

(ад. баш кийим), аптаба=аптама (ад. кумган), абзи=авыз (ад.

кудук, көлмө) ж.б.

§ 3. Орфоэпиялык варианттар

Варианттуулуктун алкагы жазуу кебине караганда оозеки

кепте кеңири болуп, саны да арбын кездешээри айныгыс факт

болуп саналат. Тилдин жандуу системасында же оозеки сүй-

лөшүүдө ар түрдүү жана көп сандагы тыбыштык модифика-

циялар орун алат. Өзгөчө, алсыз позициялардагы фонетика-

лык вариациялануулар регулярдуу мүнөзгө ээ болот. Сөздүн

фонетикалык структурасы өз ара байланышта, аракетте бол-

гон төрт субструктурадан турган бүтүн, чулу түзүлүш экени

белгилүү: 1)фонемалык субструктура, 2)силлабикалык субст-

руктура, 3)фонемаларды бириктирүү субструктурасы же алар-

дын артикуяцияларынын фазаларынын карым-катышы струк-

турасы, 4)акценттик-ыргактык субструктура. Демек, сөздүн

формасын уюштурган фонемалардын вариациялануулары жа-

на алардын негизинде пайда болгон сөз варианттары кептин

темпи, айтуунун стили, локалдуу фонетикалык өзгөчөлүктөр-

дүн таасири, тыбыштардын позициялык-комбинатордук өзгө-

рүүлөрү, сөздүн графикалык түспөлү ж.б. сыяктуу ички жана

экстралингвистикалык факторлого байланыштуу болушат.

Анын натыйжасында сөздөрдө да фонетикалык вариацияла-

нуулар, формалык модификациялар пайда болот. Орфогра-

фиялык варианттардай эле лексика-семантикалык жана грам-

матикалык маанисинин, морфологиялык структурасынын

бирдейлиги шартында тыбыштык түзүлүшүнүн өтө олуттуу

эмес айырмачылыктары менен мүнөздөлгөн андай сөздөр ва-

рианттык катарларды жаратышат.

115

Жогоруда көрсөтүлгөн ички жана тышкы факторлор ме-

нен шартталган вариациялануулардын басымдуу бөлүгү ор-

фографиялык туюндурулушка ээ эмес, анткени алар жандуу

позициялык-комбинатордук алмашууларга, оозеки айтууга не-

гизделет. Ошондой эле фонемалардын айрым диафондук жана

аллофондук вариациялануулары кыргыз тилинин алфавиттик

системасында өз алдынча тамгалык туюндурулушка ээ болбо-

гон. Мисалы, баба тил=баvа тил, обон=овон=оvон, өбөл-

гө=өvөлгө, Москва=МΛсква, сонет=сΛнет, союз=сΛюз, ла-

тынь=латын, лагерь=лагер ж.б. Ошондуктан оозеки айтуунун

негизинде келип чыккан варианттарды орфоэпиялык вариант-

тар деп алдык. Белгилей кете турган нерсе, буга чейин кара-

лып кеткен орфографиялык варианттарды да орфоэпиялык ва-

рианттарга киргизүүгө болот, себеби алардын ошондой вариа-

цияланууларына, формалык модификацияларына орфоэпияда

жол берилет. Аны менен катар ошол формаларында жазууда

колдонууга орфографиянын нормаларынын чегинде да жол

берилген.

Ал эми орфоэпиялык варианттарда болсо, түгөйлөрдүн

бири (кээде бир нечеси) орфографиялык туюндурулушка ээ,

нормативдүү варианты болуп эсептелсе, башкасы (же башка-

лары) орфографиялык жактан нормативдүү эмес, ал эми ор-

фоэпиялык нормалардын чегинде жол берилген, оозеки кепте

активдүү колдонулган формасы болуп саналат. Тилекке кар-

шы, бүгүнкү күнгө чейин кыргыз тилинин орфоэпиялык сөз-

дүгү даярдалып, жарык көрө электигине байланыштуу, ор-

фоэпиялык варианттар үчүн материалдар деле кыргыз тили-

нин башка сөздүктөрүнөн (Юдахин, 1965 (1999), Карасаев,

2009 ж.б.), ошондой эле практикалык байкоолордун жыйын-

тыктары боюнча алынды.

3.1. Фонетикалык варианттар

Кыргыз тилиндеги орфоэпиялык фонетикалык вариант-

тардын ортосундагы тыбыштык айырмачылыктар деле орфог-

рафиялык варианттар сыяктуу тыбыштардын түрдүү мүнөздө-

гү жана сандагы алмашууларына, кеп агымындагы позиция-

116

лык-комбинатордук өзгөрүүлөрүнө, үндүүлөрдүн редукциясы,

апокопа, синкопа, протеза, эпентеза, метатеза, гаплология

сыяктуу фонетикалык кубулуштарга негизделген. Вариант-

тардагы мындай айырмачылыктарга мисалдарды келтиргенде

алгач орфографиялык варианты берилип, түгөйлөдүн орто-

сундагы фонетикалык айырмачылыктар орфографиялык ва-

риантка карата алынды.

А. Бир тыбыштын альтернациясы аркылуу айырма-

ланган варианттар фонетикалык түзүлүшүндөгү бир үндүү

же үнсүз тыбыштын башка тыбышка алмашуусу менен мү-

нөздөлөт. Тыбыштардын альтернациясы сөздүн бардык пози-

цияларында: сөз башында да, сөз ортосунда да, сөз аягында да

кездеше берет. Мындай алмашууларда үндүүлөрдүн кыска-

созулма, үнсүздөрдүн жумшак-катакалаң оппозициялары

жоюлуп кетип, фонологиялык айырмачылык түзө албай кал-

ган учурлар арбын. Мисалы:

а>аа (же аа>а): акарат=акаарат, бардык=баардык, иша-

рат=ишаарат, машакат=машаакат, ма-

кул=маакул, аарчы-=арчы-, аалым=алым,

каакым=какым ж.б.

э>ээ (же ээ>э): кечээки=кечеки, кечээги=кечеги, илээш-

кек=илешкек, бирер=бирээр ж.б.

о>оо (же оо>о): чогоол=чогол, коргол=коргоол ж.б.

ө>өө (же өө>ө): күнөө=күнө, көрүнө=көрүнөө, сүбөө=сүбө,

сүрөөнчү=сүрөнчү

ү>үү (же үү>ү): күптү=күптүү

б>п (же п>б): бытпылдык=бытбылдык, бетпак=бетбак,

пенде=бенде, пенделик=бенделик, бекбе-

кей=бекпекей, батпирек=батбирек, безбел-

дек=безпелдек, периште=бериште, казан-

бак= казанпак,пайгамбар=байгамбар, па-

дыша=бадыша

г>к (же к>г): адамгерчилик=адамкерчилик, бейкү-

117

нөө=бейгүнөө, бая күнкү=баягүнкү, башта-

гы=баштакы, балтыркан=балтырган, ан-

дагы=андакы, дарыгер=дарыкер, жарга-

нат=жарканат, тыгыз=тыкыз, түндө-

гү=түндөкү ж.б.

д>т (же т>з): ажыкыс=ажыкыз, асем=азем, зарна=сарна,

зайпана=сайпана, намыс=намыз, ме-

рез=мерес, топоз=топос, уксус=уксуз ж.б.

Бир тыбыштын башка түрдөгү алмашуулары менен айыр-

маланган варианттар:

а>э (же э>а): азезил=азазил, багелек=багалек, анде-

лек=андалек, корзинка=корзинке,

ажап=ажеп, майка=майке, папка=папке,

чабалекей=чабелекей, чакчеле-

кей=чакчалекей ж.б.

а>ы (же ы>а): дагара=дагыра, загара=загыра

э>и (же и>е): алигече=алигиче, келерки=келирки, теме-

не=темине, небере=небире

и>ы (же ы>и): агайын=агайин, анжир=анжыр, капи-

лет=капылет, кандим= кандым, жа-

рыя=жария, тажрыйба=тажрийба,

пияз=пыяз, аалым=аалим ж.б.

о>а (же а>о) кошомат=кошамат, жоолаш-=жоолош

у>ы (же ы>у): буламык=быламык, баркыт=баркут баку-

бат=бакыбат, мырза=мурза, мындай=

мундай, сотых=сотух, маалы-

мат=маалумат ж.б.

у>а (же а>у): устукан=устакан

ы>ү (же >ы): катыгүн=катүгүн

ы>аа (же

аа>ы):

камыра-=камаара-, камырабоо=камаарабоо

г>м (же м>г): лагман=лаңман

й>г (же г>й): жыйырма=жыгырма

к>ң (же э>а) текшер-=теңшер

р>з (же з>р): билерик=билезик

118

л>р (же р>л): мусулман=мусурман, уруксат=улуксат

м>б (же б>м): мокочо=бокочо, маки=баки, курман=курбан

м>й (же й>м): кымбат=кыйбат

м>к (же к>м): бирдеме=бирдеке

н>л (же л>н): кенемте=келемте, мылтык=мынтык, мү-

нүшкөр=мүлүшкөр, мандаш=малдаш

н>м (же м>н) көрүндүк=көрүмдүк, тилемчи=тиленчи,

тырмак=тырнак

ң>н (же н>ң) басыңкы=басынкы, басырың-

кы=басырынкы, инген=иңген, үзөң-

гү=үзөнгү, ширеңке=ширенке

ң>м (же м>ң) чөңөр=чөмөр

п>м (же м>п) пияз=мияз, опей=омей (сырд.)

с>ч (же ч>с) соз-=чоз-

т>ч (же ч>т) ызгыт=ызгыч

ч>ш (же ш>ч) уучта-=уушта-, учтук=уштук

Оозеки айтууда интервокалдык позициядагы б тыбышы-

нын v же в тыбышына, к тыбышынын г тыбышына, ошондой

эле ичке үндүүгө постпозицияда же препозицияда келгенде да

к тыбышынын г тыбышына алмашуусу, катар келген үнсүз

тыбыштардын таасири менен айрым тыбыштардын ассимиля-

цияланып же диссимиляцияланып каткалаң модификацияда

айтылышы орун алган сөздөр да орфоэпиялык варианттар бо-

луп саналат.

Б. Эки тыбышынын алмашуусу менен айырмаланган

варианттар. Мындай варианттар түгөйлөрүнүн бири (орфоэ-

пиялык варианты) үндүү 2 тыбышы, үнсүз 2 тыбышы же үндүү

жана үнсүз тыбыштарынын алмашуусу менен айырмачылыкка

ээ болот. Мисалы, аленгир=алаңгир (е>а, н>ң), айлам-

паш=айланбаш (м>н, п>б), дүмөк=домок (ү>о, ө>о), мына

бу=мыногу (а>о, б>г), семичке=жемишке (с>ж, ч>ш), момун-

дай=мамындай (о>а, у>ы), кымтыла-=кумтула- (ы>у, ы>у)

ж.б.

119

В. Түрдүү сандагы тыбыштарынын алмашуусу менен

айырмаланган варианттар. Вариациялануунун мындай фак-тыларында түгөйлөрүнүн бири башкасынан 1 же 2 же 3 ты-бышы менен айырмаланат, башкача айтканда, бир түгөйүнүн бир тыбышы экинчи түгөйүндө эки же үч тыбыш менен ал-машат. Мисалы, буга=боо, сага=саа, мага=маа (VCV>V), звеньевой=звеновой (CV>V), мээнеткеч=мейнеткеч (V>VC), сүйрө-=сүдүрө- (C>CV), чөйчөк=чөөчөк (VC>V) ж.б. 3-4 ты-бышы алмашкан варианттар орфографиялык варианттар сыяк-туу эле өтө сейрек кездешет. Маселен, табыл-гы=тобулгу=добулгу варианттык катарын алсак, орфография-лык түгөйүнө карата тобулгу түгөйү 3 тыбышынын алма-шуусу (а>о, ы>у, ы>у), добулгу түгөйү 4 тыбышынын алма-шуусу (т>д, а>о, ы>у, ы>у) менен айырмаланган.

Орфоэпиялык фонетикалык варианттар орфографиялык түгөйүнөн үндүүлөрдүн редукцияланышы, протеза, эпентеза, метатеза, апокопа, синкопа, гаплология өңдүү фонетикалык кубулуштар менен айырмаланган учурлар да бир топ. Миса-лы, дамбылда=дамылда, аяккы=аякы, сүннөт=сүнөт, ый-ман=ыман, аарчы-=аачы-, ээрчи-=ээчи- ж.б. варианттык ка-тарларында орфоэпиялык түгөйү сөз ортосундагы бир тыбы-шынын синкопага кабылышы менен айырмаланса, карыш-кыр=кашкыр, көмөкөй=көмөй, төөнөгүч=төөнөч ж.б. учур-ларда эки тыбышынын түшүп калышы менен айырмачылыкка ээ болгон. Буга тескерисинче, айрым варианттык катарларда орфоэпиялык түгөйү сөз ортосуна тыбыштын кошулушу ме-нен айырмаланат: раис=райис, орок=оргок, ышынчаак=ыш-кынчаак, чегедек=чегелдек ж.б. Катар келген эки үнсүз ты-быштын ортосуна үндүү тыбыштын кошулушу менен мүнөз-дөлгөн варианттар: арстан=арыстан, арс чычкан=арыс чыч-кан, кайрымсыз=кайырымсыз, зарна=зарына, өкмөт=өкүмөт ж.б. Мындай варианттарга тескери учур, башкача айтканда, сөз ортосундагы үндүү тыбыштын редукцияланып түшүп кал-ган учурлары: корутунду=кортунду, укурук=укрук (у тыбышы редукцияга кабылган), бая эртең=баертең, бая эле=баеле (а тыбышы редукцияланган) ж.б.

120

Ошондой эле орфоэпиялык түгөйүндө сөз акырындагы

тыбыш (тыбыштар) апокопаланган варианттык катарлар да:

секунда=секунд, конфета=конфет, кило=кил, контора= кон-

тор, кулпу=кулп, соору=соор, мертебе=мерте ж.б. кездешсе,

айрым варианттарда сөз акырында бир тыбыштын эпентеза-

ланышы айырмачылык жараткан: теңир=теңири. Түгөйлөр

тыбыштардын метатезаланышы менен айырмаланган учурлар:

айырмач=айрымач, бөксө=бөскө, капкак=какпак, тегир-

мен=темирген ж.б. Орфоэпиялык түгөйүндө гаплология ку-

булушу орун алган варианттарга чычырканак=чырканак,

ымалалаш=ымалаш, жылкычы чымчык=жылкы чымчык ж.б.

киргизүүгө болот. Айрым варианттык катарларда орфоэпия-

лык түгөйү орфографиялык түгөйүнөн бир тыбыштын проте-

заланышы менен айырмачылык түзсө: ичке=ничке, ичкер-

=ничкер ж.б., кээ бир катарларда тескерисинче, сөз башында-

гы тыбыштын түшүрүлүп айтылышы менен айырмаланат:

имиш=миш, найза=айза, назар=азар, көмөлдүрүк=өмөлдүрүк,

напси=апси, ылаачын=лаачын ж.б.

Кээ бир варианттык катарлардын түгөйлөрүнүн ортосун-

дагы фонетикалык айырмачылык бир эмес, бир нече фактор

аркылуу түшүндүрүлөт. Мисалы, бригада=бригат вариантта-

рынын айырмачылыгы д>т альтернациясы, сөз аягындагы а

тыбышынын апокопаланышына байланыштуу, жана-

гы=жаңкы түгөйлөрү н>ң, г>к альтернациялары, сөз орто-

сундагы а тыбышынын түшүп калышы менен айырмаланат,

мына бу=мобу варианттык катарында түгөйлөрдүн ортосунда-

гы айырмачылык орфоэпиялык варианттын 2 тыбышынын (ы,

н) синкопаланышы, регрессивдүү сингармонизмдин натыйжа-

сында а>о алмашуусуна байланыштуу болгон, чепкен=чекмен

катарындагы орфоэпиялык вариант түгөйүнөн к тыбышынын

метатезасы, п>м альтернациясы аркылуу айырмаланган.

Кээ бир варианттарда офрографиялык түгөйү башка тил-

ден кирген сөз болсо, анын кыргыз тилиндеги орфоэпиялык

вариантынын фонетикалык айырмачылыгы бир кыйла болот:

индюк=үндүк, джемпер=жемпир, шофер=шопур, три-

121

ко=тырайке, тарелка=талиңке, коленкор=көлөңгүр, поднос=

батнус=батунус=патунус, чемодан=чамадан=чабадан ж.б.

3-4 түгөйлүү варианттык катарларда түгөйлөрдүн орто-

сундагы фонетикалык айырмачылыктардын мүнөзү ар түр-

дүүчө болушу мүмкүн. Маселен, амиркен-амыркен=намыркен

варианттарында орфографиялык амиркен түгөйүнө карата ал-

ганда амыркен түгөйү и>ы альтернациясы, намыркен түгөйү

и>ы альтернациясы жана н тыбышынын протезаланышы ме-

нен айырмаланат. Дагара=дагыра=тагара=тагыра вариант-

тык катарында орфографиялык дагара вариантына карата да-

гыра түгөйү а>ы алмашуусу, тагара түгөйү д>т алмашуусу,

ал эми тагыра түгөйү болсо д>т жана а>ы альтернациялары

аркылуу айырмачылыкка ээ. Бермет=-мербет=марбат ката-

рынын орфофграфиялык бермет вариантына карата алганда,

мербет варианты м жана б тыбыштарынын метатезаланышы,

марбат түгөйү болсо ушундай эле метатеза жана э>а, э>а ал-

машуулары менен айырмаланат. Бакпаяк=батпаяк=батбаяк

варианттарынын орфогрфаиялык бакпаяк түгөйүнөн батпаяк

түгөйү к>т алмашуусу, батбаяк түгөйү к>т жана п>б алма-

шуулары аркылуу өзгөчөлөнөт. Галош=көлөч=гөлөш вариант-

тарында орфоэпиялык гөлөш варианты орфографиялык галош

түгөйүнөн а>ө, о>ө альтернациялары, көлөч түгөйүнөн к>г,

ч>ш альтернациялары менен айырмачылыкка ээ болгон. Пан-

баркыт=помбаркыт=помбаркут катарынын орфографиялык

панбаркыт түгөйүнө карата айырмачылыктар помбаркыт тү-

гөйүндө а>о, н>м алмашуулары, помбаркут түгөйүндө а>о,

н>м, ы>у алмашуулары менен түшүндүрүлөт. Ал эми

поезд=поез=поюз варианттык катарында поезд вариантынан

поез варианты сөз акырындагы д тыбышынын апокопаланы-

шы, поюз варианты э>у алмашуусу, д тыбышынын апокопа-

ланышы менен айырмачылыкка ээ болгон.

Албетте, жогоруда белгиленип кеткендей, орфоэпиялык

варианттардын алкагы абдан кеңири жана саны арбын бол-

гондуктан, жогоруда келтирилген мисалдар алардын вариа-

цияланууларынын типтүү учурлары гана болуп саналат.

122

3.2. Акценттик варианттар

Кыргыз тилиндеги орфоэпиялык варианттардын арасында

сейрек болсо да акценттик вариациялануунун же басымдын

орду боюнча вариациялануунун көрүнүштөрү кездешет. Ба-

сым – оозеки кептин, айтуунун фактысы. Ошондуктан бул

деңгээлдеги вариациялануу эркин болуп, графикалык түрдө

туюндурулган варианттарга караганда регламенттөөчү таа-

сирлерге азыраак дуушар болушат.

Басым муунду көрсөтүүчү белги гана болуп саналбастан,

артикулятордук көз караштан алганда, сөздү айтуунун ыкма-

сы да болуп саналат. Ошондуктан басым тилдик татаал кубу-

луш катары каралат. Акустика-физиологиялык жактан алган-

да, фонетикага тиешелүү болуп эсептелет. Ал бир катар мааа-

нилүү коммуникативдик функцияларды аткарат: 1) сөздүн же-

ке белгиси же «фонетикалык паспорту» болуп саналып, кеп

агымында сөздү бөлүп көрсөтүүгө жана аны таанып-

кабылдоого мүмкүнчүлүк түзөт, 2) басым туруктуу тилдерде

ал (басым) чек аралык сигналдын ролун аткарат, 3) фонемадан

кийинки эле маанилүү фонологиялык каражат болуп саналат,

4) чоңураак фонетикалык жана синтаксистик бирдиктердин

ыргактык-интонациялык жактан уюшулушуна катышат, бул

жагынан басым лексикологияга жана грамматикага да тиеше-

лүү болуп саналат.

Акценттик варианттардын пайда болуусу түрдүү себеп-

терге байланыштуу болушу мүмкүн. Мында сөздүн фонетика-

лык өзгөчөлүктөрү, келип чыккан булагы, адабий тилдик салт

жана варианттын социалдык-стилдик боекчосу, типтүү пози-

циялык шарттар ж.б. роль ойнойт. Изилдөөчү К.С.Горбачевич

орус тилиндеги акценттик варианттардын келип чыгышын

шарттаган себептер катары буларды белгилейт: 1) сөздү өз-

дөштүрүүнүн жуп булактары же эки тилден өздөштүрүү, 2)

классикалык грек жана латын акцентологиялык моделдеринин

таасири, 3) баштапкы тил менен ортодогу тилдин экинчилик

таасиринин контаминациясы, 4) ортомчу тилдин таасири, 5)

экзотикалык лексиканын жеткиликтүү өздөштүрүлбөгөнү

123

(Горбачевич, 1978, 58). Кыргыз тилиндеги акценттик вариант-

тардын басымдуу бөлүгү орус тилинен жана ал аркылуу баш-

ка тилдерден өздөштүрүлгөн сөздөр болгондуктан, экинчиден,

алардын көпчүлүгү кесиптик лексиканын көрүнүштөрү жана

терминдер болгондуктан, жогоруда көрсөтүлгөн себептердин

2-, 4-, 5-пункттары тилибизде акценттик варианттардын орун

алуусунда аздыр-көптүр роль ойногон деп айта алабыз. Алар

менен катар, дагы бир жагдайды көрсөтө кетүү ашыктык кыл-

байт деп ойлойбуз.

Оозеки сүйлөшүү, оозеки айтуу поэтикалык кеп сыяктуу

эле ыргактык жактан уюшкан мүнөзгө ээ экени айрым изил-

дөөчүлөр тарабынан белгиленип келе жатат (мис., Иванова-

Лукьянова, 1974, 147). Оозеки сүйлөөнүн ыргагы физиология-

лык талаптарга көз каранды болуу менен, иреттүү уюшулат.

Оозеки айтуунун же «табигый прозанын» ыргагы оозеки кеп-

тин жалпы мыйзам ченемдерине таянат. Баштапкы ыргактын

негизин синтагма түзөрү белгилүү. Синтагманын чегинде ба-

сымдардын ортосундагы, башкача айтканда, катар келген эки

сөздүн басымдарынын ортосундагы интервал 1-3-муунга ба-

рабар болот, сейрек учурда гана бул интервал 4 муунду түзөт.

Мына ушул басымдардын ортосундагы интервалдын чектел-

ген мүнөзү да акценттик вариациялануунун пайда болуусуна

таасир тийгизет. Чечмелеп айтсак, кеп агымында өзүнө че-

йинки жана өзүнөн кийинки сөздөрдүн узундугуна, муун са-

нына жана алардагы басымдын ордуна жараша, демек, син-

тагманын ыргактык структурасын сактоо үчүн кээде сөздөр

акценттик вариацияланууларга дуушар болушу ыктымал.

Башкача айтканда, акценттик варианттарды квалификация-

лоодо сөздүн узундугу да, сөздөгү муундардын саны да маа-

нилүү белги болуп саналат. Бирок бул фактор экспериментал-

дык изилдөөлөрдүн негизинде гана аныкталышы мүмкүн,

ошондуктан аны обьективдүү деп эсептөөгө болбойт, биздин

субьективдүү гана божомолубуз.

Кыргыз тилиндеги төл сөздөрдө басым салыштырмалуу

туруктуу орунга (сөздүн акыркы мууну) ээ экенин (жак мүчө-

124

лөрү, буйрук жана каалоо-тилек ыңгайлардын мүчөлөрү, су-

рама –бы мүчөсү, фамилияны жана атасынын атын көрсө-

түүчү мүчөлөр сыяктуу басым кабыл албоочу мүчөлөр улан-

ган сөздөрдөн башка учурларда) жана сөз маанисин, грамма-

тикалык маанини дифференциялоочу функция аткарбай тур-

ганын эске алганда, акценттик варианттар башка тилдерден,

өзгөчө, орус тилинен жана ал аркылуу бөлөк тилдерден өз-

дөштүрүлгөн сөздөрдө, айрым терминдерде кездешет (кыргыз

тилиндеги Ма’ликов=Мали’ков, Зи’на=Зина’ сыяктуу би-

ри=экин учурду эсепке албаганда).

Кыргыз тилиндеги жазуу кебинде басым милдеттүү түрдө

белгиленбегендиктен, айрым сөздөр басымдын орду менен

айырмаланган варианттарды оозеки айтууда пайда кылышат.

Мындай учурда деле варианттардын башка түрлөрү сыяктуу

түгөйлөр лексика-семантикалык мааниси, грамматикалык

мааниси, морфологиялык структурасы жагынан бипбирдей

болушат, ошондой эле варианттардын графикалык түспөлүндө

да эч кандай айырмачылык болбойт. Акценттик варианттар

басым вариацияланган муундардагы үндүүлөрдүн динамика-

лык-квантитаивдик мүнөздөмөсү, башкача айтканда, үндүн

күчү жана созулушу менен айырмаланат. Акценттик вариант-

тардын бардык түгөйлөрүн орфоэпиялык варианттар катары

кароого болот, себеби, жогоруда белгиленип кеткендей, алар

оозеки айтуудагы вариациялануу аркылуу айырмаланышат.

Орус тилинен жана ал аркылуу башка тилдерден өздөш-

түрүлгөн айрым сөздөр, терминдер кыргыз тилинде төмөнкү-

дөй акценттик вариацияланууларда колдонулган учурлар бар:

а’лгебра=алге’бра,

абсо’рбент=абсорбе’нт,

а’втореферат=авторефера’т

, агроби’знес=а’гробизнес,

адренали’н=адрена’лин,

а’лкоголь=алкого’ль,

апока’липсис=апокали’псис,

гра’нул=грану’л,

дворя’нин=дворяни’н,

дина’мик=динами’к,

ди’скурс=диску’рс,

диффу’зор=диффузо’р,

дихото’мия=дихотоми’я,

индустри’я=инду’стрия,

125

асимме’трия=асимметри’я,

а’тлас=атла’с,

балала’йка=балалайка’,

ба’рмен=барме’н,

бирю’за=бирюза’,

би’сер=бисе’р,

библио’граф=библиогра’ф,

бро’ня=броня’,

буржуа’зия=буржуази’я,

ва’кцина=вакци’на,

ванили’н=вани’лин,

ветерина’рия=ветеринари’я,

гипе’рбола=гипер-бо’ла,

гиперфу’нкция=ги’перфункция

,

до’говор=догово’р,

до’ска=доска’,

драмату’ргия=драматурги’я

, иеро’глиф=иерогли’ф,

импи’чмент=импичме’нт,

ка’рта=карта’,

ки’ста=киста’,

ки’тель=ките’ль,

космопо’лит=космополи’т,

кулина’рия=кулинари’я,

ша’хмат=шахма’т,

фа’кел=факе’л,

фено’мен=феноме’н,

ха’ос=хао’с ж.б

Мындай акценттик варианттардын орун алуусу сөздүн

лексика-семантикалык өзгөчөлүктөрү (колдонуу чөйрөсү жана

жыштыгы, профессионалдык лексикага тиешелүү болушу

ж.б.) менен байланыштуу. Байкалып тургандай, акценттик ва-

риацияланууга дуушар болгон сөздөрдүн көпчүлүгү кептин

белгилүү бир чөйрөсүндө гана колдонулган бирдиктер болуп

саналат. Демек, акценттик варианттардын функционалдык-

стилистикалык мүнөздөмөсү мааниге ээ деп айтууга болот.

Интернационалдык профессионалдык лексиканын, термин-

дердин өздөштүрүлүшү кайсы бир даражада тилдик норманы

либералдаштырууга өбөлгө түзгөн. Айрым сөздөрдүн тигил

же бул акценттик варианты белгилүү бир социалдык-кесиптик

чөйрөгө тиешелүү болгону менен, айтууда андай нормативдик

үстөмдүк толук бойдон сакталат деп айтуу кыйын. Анткени

профессионалдык кепте деле жандуу акцентологиялык тен-

денциялар орун алат жана алардын натыйжасында акценттик

вариациялануулар келип чыгып, көп учурда маасалык колдо-

нууга өтүп кетет.

126

II глава боюнча жыйынтыктар

Тил илиминде сөз варианттарынын жалпы кабыл алынган универсалдуу классификациясы жок болгондуктан, кыргыз ти-линин фонетикалык жана грамматикалык мыйзам ченемдерин эске алуу менен, сөз варианттарын төмөнкүчө классификация-лоого болот: Сөз варианттары: 1) орфографиялык варианттар: а) фонематикалык варианттар, б) грамматикалык варианттар; 2) орфоэпиялык варианттар: а) фонетикалык варианттар, б) ак-центтик варианттар.

Сөздөрдүн формалык варианттарынын карым-катыштары-нын жалпы жана спецификалык белгилерин аныктоо үчүн не-гиздүү критерий болуп варианттарды айырмалоочу элементке жараша бөлүштүрүү эсептелет.

Сөздүн формалык варианттарынын ортосундагы айырма-чылыктар тыбыштардын алмашуулары, тыбыштардын түшүп же кошулуп калуусун мүнөздөөчү фонетикалык процесстер, тыбыштардын орун алмашуусу менен шартталышы мүмкүн.

Орфографиялык варианттар орфографиялык туюндуру-лушундагы айырмачылыктар менен мүнөздөлүп, адабий тил-дин жана анын нормаларынын алкагында каралат.

Фонематикалык варианттардын арасында бир тыбышы-нын, эки тыбышынын, үч тыбышынын, ар түрдүү сандагы (1, 2, 3) тыбыштарынын алмашуусу менен айырмаланган ва-рианттар бар.

Варианттарда альтернацияга учураган тыбыштар артику-ляциялык-акустикалык мүнөздөмөлөрүнүн бири же бир нече-си боюнча тигил же бул деңгээлдеги жалпылыкка, жакындык-ка ээ болот.

Тыбыштардын позициялык өзгөрүүлөрү менен айырма-ланган варианттарда түгөйлөрдүн бири фонетикалык түзүлү-шүндөгү протеза, эпентеза, синкопа, апокопа, гаплология сыяктуу кубулуштар же тыбыштардын метатезасы менен мү-нөздөлөт.

Варианттардын фонетикалык түзүлүшүндөгү көбүрөөк айырмачылыктар башка тилдерден кирген сөздөр менен алар-дын кыргыз тилиндеги варианттарынын ортосунда орун алат.

127

Кыргыз тилинде жалпы аттарды туюндурган сөздөрдүн

варианттары менен катар энчилүү аттардын да варианттары

кездешет жана алардагы айырмачылыктар деле тыбыштардын

алмашуулары, позициялык-комбинатордук өзгөрүүлөр менен

шартталган фонетикалык процесстер аркылуу мүнөздөлөт.

Кыргыз тилиндеги айрым сөздөр диалектилерде фонети-

калык жактан бир аз айырмаланган формаларда кездешип,

диалектилик сөз варианттарын жаратышат.

Кыргыз тилиндеги грамматикалык варианттар туунду сөз-

дөрдүн жана негиздердин арасында орун алып, алар сөз жа-

соочу айрым аффикстердин формалык модификацияларына,

татаал сөздөрдүн формалык түзүлүшүнүн вариациялануула-

рына, сөздөрдүн грамматикалык формаларынын вариацияла-

нууларына негизделет.

Варианттуулуктун алкагы жана саны жазуу кебине кара-

ганда оозеки кепте кеңири болуп, тилдин жандуу системасын-

да өтө көп сандагы жана түрдүү мүнөздөгү тыбыштык моди-

фикациялар орун алат.

Сөздүн фонетикалык структурасы фонемалык, силлабика-

лык, акценттик-ыргактык субструктуралардан жана фонема-

ларды бириктирүү субструктурасынан турган түзүлүш болуп

саналгандыктан, сөздөрдүн орфоэпиялык варианттары кептин

темпи, айтуунун стили, локалдуу фонетикалык өзгөчөлүктөр-

дүн таасири, тыбыштардын позициялык-комбинатордук өзгө-

рүүлөрү, сөздүн графикалык түспөлү сыяктуу ички жана

сырткы факторлорго байланыштуу болот.

Кыргыз тилиндеги орфоэпиялык варианттардын арасында

сейрек болсо да басымдын орду боюнча вариацияланган бир-

диктер кездешет жана алар, негизинен, башка тилдерден кир-

ген сөздөр болуп саналат.

Акценттик варианттар басым вариацияланган муундарда-

гы үндүүлөрдүн динамикалык-квантитативдик мүнөздөмөлө-

рү жагынан айырмаланат.

128

КОРУТУНДУ

Изилдөө үчүн тандалып алынган теманын алкагында жү-

рүзүлгөн иштер, изилдөөнүн алдына коюлган максат-милдет-

терин жүзөгө ашыруу аркеттеринин натыйжасы төмөнкүдөй

жалпы бүтүмдөргө келүүгө шарт түздү.

Бүгүнкү күндөгү тил илиминин башкы тенденцияларынын

бири– тил системасын өзара тыгыз карым-катыш, байланышта

турган окшоштуктар менен айырмачылыктардын системасы

катары карап, ушул аспектиде изилдеп-үйрөнүү. Тилдик фак-

тыларды мазмун планы жактан бирдейлик, ал эми формалык

жактан айырмачылык критерийи боюнча дифференциялоо ва-

рианттуулук кубулушу менен байланыштуу. Азыркы кыргыз

(адабий) тилинин парадигматикалык ашыкчалыгынын себеп-

теринин бири болгон сөздүн формалык вариациялануусу ко-

кустуктун же тилди начар билүүнүн натыйжасы да эмес, аң-

сезимдүү жана максаттуу тилдик ишмердүүлүктүн, иш-

аракеттин жемиши да эмес. Варианттуулук кубулушу – тил-

дин өнүгүүсүнүн убактылуу болсо да объективдүү этабы, ал

кептик көндүмдөрдүн муундан муунга өтүүчүлүгүн, тилдеги

эски сапаттын жаңысына жылма өтүүсүн камсыз кылат. Ва-

рианттуулук – кеңири маанисинде алганда, тил системасынын

жана тилдик бирдиктердин кызмат аткаруусунун фундамен-

талдык касиети, тилдик эволюциянын обьективдүү натыйжа-

сы, тар мааниде алганда, кандайдыр бир маани-мазмунду

туюндуруу ыкмаларынын формалары, модификациялары. Бул

кубулуш тилдин өнүгүп-өркүндөө, өзгөрүүсүнүн ички мый-

замдарынан келип чыккан, көбүрөөк тилдин формалык жагы-

на мүнөздүү кубулуш болгондуктан, тил системасынын бар-

дык деңгээлдеринде кездешет. Варианттуулуктун негизги

критерийи болуп параллель жашаган формалардын бирдей

мааниге ээ болушу, функционалдык жактан бирдей деңгээлде

турушу жана белгилүү бир мезгил аралыгында эркин вариа-

цияланып колдонулушу эсептелет.

Варианттуулук категориясынын негизги түшүнүктөрү –

«вариант», «инвариант», «вариациялануу». Вариант – тилдик

129

маани-мазмунду туюндуруунун түрдүү реализациялары жана

ыкмалары. Инвариант – бир эле маани-мазмундун абстракттуу

белгилениши, бир тектүү обьектилер классынын жалпы ата-

лышы.

Тилдик норманын логикалык негиздеринин бири болуп

саналгандыктан, варианттуулук кубулушу тилдик норма, нор-

мативдүүлүк түшүнүктөрү менен ажырагыс биримдикке ээ.

Варианттуулуктун мүнөзү тилдик норманын спецификасын

аныктайт, ал эми норма мүмкүн болгон, жол берилген ва-

рианттардын саны менен түрлөрүн аныктап, алардын колдо-

нулушун жөнгө салат.

Варианттуулуктун өбөлгөлөрү тил системасынын айрым

структуралык мүмкүнчүлүктөрүнүн параллелизминде, анын

өзгөрмөлүүлүгүндө жана тилдик подсистемалар менен көп

түрдүү байланыштарында, башкача айтканда, тилдин жа-

шоосунун конкреттүү социалдык-тарыхый формаларында да

орун алган. Тилдик фактылардын вариациялануусунун себеп-

тери көп санда жана ар кыл мүнөздө. Варианттуулук парадиг-

матикалык жана синтагматикалык пландагы аналогия факто-

рунун таасири, тил системасынын структуралык мүмкүнчү-

лүктөрүнүн көп түрдүүлүгү, тил менен кептеги түз сызыктуу

жана материалды үнөмдөө тенденциялары, форма менен маз-

мундун эквиваленттүү эместиги, фонемалардын дифферен-

циялык белгилерин реализациялоого умтулуу, айтууну жана

угуп-кабылдоону жеңилдетүү тенденциялары сыяктуу ички

имманенттик себептердин жана аймактык, социалдык диалек-

тилердин, подсистемалардын таасири, башка тилдер менен

карым-катыштар, бир эле бирдиктин ар башка тилдерден өз-

дөштүрүлүшү, билингвизм шарттары сыяктуу тышкы экстра-

лингвистикалык факторлордун натыйжасында пайда болот.

Варианттуулук тилдин тарыхый өнүгүү процесси менен бай-

ланыштуу кубулуш болуп эсептелгендиктен, ал конкреттүү

тилдик бирдиктин туруктуу касиети катары каралбайт. Ошон-

дуктан тил системасында бул кубулуштун акырындык менен

азаюу, кыскаруу тенденциясы орун алган.

130

Тилдин башка бирдиктери сыяктуу эле, анын негизги бир-

диги болгон сөз фонетикалык, грамматикалык, лексика-

семантикалык белгилердин биримдиги болуп саналганы ме-

нен, айрым учурда лексика-семантикалык жагынын өзгөрбө-

гөн шартында фонетикалык жагы түрүн өзгөртүүсү, башкача

айтканда, вариациялануусу мүмкүн. Мындай өзгөрүүлөр фо-

нологиялык жактан карама-каршылыктарды жаратпайт, сөз-

дүн бирдейлигин бузбайт, сөздүн варианттарынын пайда бо-

лушуна алып келет. Мындай шарттарда сөз варианттарын

идентификациялоонун критерийлери катары төмөнкүлөр ка-

ралат: лексикалык маанисинин бирдейлиги, грамматикалык

маанисинин дал келүүсү, морфологиялык структурасынын

бирдейлик принциби, айрым фонемалардын дифференциялык

белгилеринин жоюлуп кетүүсү, формалык модификациялары-

нын чектүү болушу. Демек, сөз варианттары – бир эле сөздүн

лексикалык жана грамматикалык маааниси, морфологиялык-

сөз жасоочу структурасы жагынан бирдей болгон, формалык

(фонетикалык) жактан, башкача айтканда, формасынын кура-

мы, тыбыштардын айтылышы, басымдын орду же бул белги-

лердин комбинациясы менен айырмаланган формалары.

Аларда релеванттуу белги болуп генетикалык жана материал-

дык биримдик эсептелет.

Сөздүн варианттуулугу тилдин тарыхый кубулушу, жеке

менен жалпынын татаал жана өзгөрмөлүү карым-катышта-

рынын түйүнү болуу менен, ар түрдүү тилдик деңгээлдерде:

акцентологиялык, фонетикалык, грамматикалык деңгээлдерде

байкалат. Азыркы кыргыз тилинде сөздүн чегиндеги вариант-

туулук – кеңири таралган кубулуштардын бири. Бирок фор-

манын приматы (үстөмдүгү) (генетикалык жалпылык, акцен-

тологиялык жана фонематикалык чектөөлөр, морфологиялык

структуранын бирдейлиги), ошондой эле бир эле сөздүн ва-

рианттары катары идентификацияланган тилдик бирдиктер-

дин маңыздык жана грамматикалык маанилеринин шайкеш

келүүсүн эсепке алуу вариант катары каралуучу фактылардын

алкагын бир кыйла чектөөгө шарт түздү.

131

Тил илиминде сөз варианттарынын жалпы кабыл алынган универсалдуу классификациясы жок болгондуктан, кыргыз тилинин фонетикалык жана грамматикалык мыйзам ченемде-рин эске алуу менен, сөз варианттары төмөнкүчө классифика-цияланды: Сөз варианттары: 1)орфографиялык варианттар: а)фонематикалык варианттар, б)грамматикалык варианттар; 2)орфоэпиялык варианттар: а)фонетикалык варианттар, б)ак-центтик варианттар.

Орфографиялык варианттар орфографиялык туюндуру-лушундагы айырмачылыктар менен мүнөздөлүп, адабий тил-дин жана анын нормаларынын алкагында каралат.

Сөздөрдүн формалык варианттарынын карым-катыштары-нын жалпы жана спецификалык белгилерин аныктоо үчүн не-гиздүү критерий болуп варианттарды айырмалоочу элементке жараша бөлүштүрүү эсептелди. Буга ылайык, сөздүн формалык варианттарынын ортосундагы айырмачылыктар тыбыштардын алмашуулары, тыбыштардын түшүп же кошулуп калуусун мү-нөздөөчү фонетикалык процесстер, тыбыштардын орун алма-шуусу менен шартталышы мүмкүн. Фонематикалык вариант-тардын арасында бир тыбышынын, эки тыбышынын, үч тыбы-шынын, ар түрдүү сандагы (1, 2, 3) тыбыштарынын алмашуусу менен айырмаланган варианттар бар. Варианттарда альтерна-цияга учураган тыбыштар артикуляциялык-акустикалык мүнөз-дөмөлөрүнүн бири же бир нечеси боюнча тигил же бул дең-гээлдеги жалпылыкка, жакындыкка ээ болот.

Ал эми тыбыштардын позициялык өзгөрүүлөрү менен айырмаланган варианттарда түгөйлөрдүн бири фонетикалык түзүлүшүндөгү протеза, эпентеза, синкопа, апокопа, гаплоло-гия сыяктуу кубулуштар же тыбыштардын метатезасы менен мүнөздөлөрү айкындалды.

Варианттардын фонетикалык түзүлүшүндөгү көбүрөөк айырмачылыктар башка тилдерден кирген сөздөр менен алар-дын кыргыз тилиндеги варианттарынын ортосунда орун алары байкалды.

Кыргыз тилинде жалпы аттарды туюндурган сөздөрдүн

варианттары менен катар энчилүү аттардын да варианттары

132

кездешет жана алардын айырмачылыктар деле тыбыштардын

алмашуулары, позициялык-комбинатордук өзгөрүүлөр менен

шартталган фонетикалык процесстер аркылуу мүнөздөлөт.

Сөздүн концептуалдык жана грамматикалык манисинин

сакталышында анын формасынын модификациясы кеңири

колдонулган. Бул актуалдуу лексиканын алкагында да, лекси-

канын пассивдүү катмарларында да байкалат, башкача айт-

канда, кыргыз тилиндеги айрым сөздөр диалектилерде фоне-

тикалык жактан бир аз айырмаланган формаларда кездешип,

диалектилик сөз варианттарын жаратышкан.

Кыргыз тилиндеги грамматикалык варианттар туунду сөз-

дөрдүн жана негиздердин арасында орун алып, алар сөз жа-

соочу айрым аффикстердин формалык модификацияларына,

татаал сөздөрдүн формалык түзүлүшүнүн вариациялануулары-

на, сөздөрдүн грамматикалык формаларынын вариацияла-

нууларына негизделген.

Варианттуулуктун алкагы жана саны жазуу кебине кара-

ганда оозеки кепте кеңири болуп, тилдин жандуу системасын-

да өтө көп сандагы жана түрдүү мүнөздөгү тыбыштык моди-

фикациялар орун алат. Сөздүн фонетикалык структурасы фо-

немалык, силлабикалык, акценттик-ыргактык субструктура-

лардан жана фонемаларды бириктирүү субструктурасынан

турган түзүлүш болуп саналгандыктан, сөздөрдүн орфоэпия-

лык варианттары кептин темпи, айтуунун стили, локалдуу фо-

нетикалык өзгөчөлүктөрдүн таасири, тыбыштардын позиция-

лык-комбинатордук өзгөрүүлөрү, сөздүн графикалык түспөлү

сыяктуу ички жана сырткы факторлорго байланыштуу болот.

Кыргыз тилиндеги орфоэпиялык варианттардын арасында

сейрек болсо да басымдын орду боюнча вариацияланган бир-

диктер кездешет жана алар, негизинен, башка тилдерден кир-

ген сөздөр болуп саналат. Акценттик варианттар басым ва-

риацияланган муундардагы үндүүлөрдүн динамикалык-

квантитативдик мүнөздөмөлөрү жагынан айырмаланат.

Жалпысынан, сөз варианттарынын тилдин номинативдик

бирдиктери катары сапатын сактоосу, регулярдуу эмес пайда

133

болуусу жана нормага карата тандалмалуу мамилеси алардын

лексика-грамматикалык табиятына жана тилдик кайсы дең-

гээлде каралып жаткандыгына карабастан, лексикологиянын

жана нормативдүү лексикографиянын обьектиси катары ка-

роого мүмкүндүк берет.

Жыйынтыктап айтканда, бул чакан изилдөө менен эле

кыргыз тилиндеги варианттуулук, сөз варианттары категория-

ларына тиешелүү бардык маселелер чечилип бүттү деп ай-

туудан алыспыз. Сөз варианттуулугунун калган аспектилери,

тилдин башка деңгээлдериндеги: фонетикалык, морфология-

лык (же грамматикалык), синтаксистик варианттуулук кубу-

луштары менен байланышкан көптөгөн маселелерге кол тие

элек. Кыргыз тил илиминдеги варианттуулук проблемасы ке-

лечекте ушул багыттарда жүргүзүлөт деп ойлойбуз.

134

1-ТИРКЕМЕ

ЭКИ ЖАНА АНДАН КӨП ТҮГӨЙЛӨРҮ НОРМАГА

ТУУРА КЕЛГЕН ВАРИАНТТАР

а - ал

аарчы - аачы

абагай - абыгай (фольк. ата)

абад - абат (орун, жай)

абаз - аваз - обоз (уккулуктуу)

абай – абайы (кездеме)

абай - абайы (үртүк)

абал - абалы

абалкы - оболку

абалкысын - оболкусун

абалтан - абалтадан

абдаары - апкаары

абдан - абыдан

ага - аа

адилкеч - адылкеч

азоолок - азыноолок

айлакердик - айлакерлик

айныкей - айникей

айруу - айыруу

айры - айыр - айыры

айрыш - айырыш

акарат - акаарат

акыбал - ахыбал

алааган - алаган

алаанак - аланак

алагай - алакай

алга - алдыга

алаңказардык- алаңказарлык

алешем - алашем

алибетте - алыбетте

алиге - алигече -алигиче

алкамдуу - алхамдуу

135

алла - алда

алмончок – аламончок

алпар – алып бар

алпаруу – алып баруу

алтай - алтайы (күчтүү, чоң)

алым - аалым

аний - аный

анткордон- анткорлон

анткордонт - анткорлонт

анткордонтуу - анткорлонтуу

анткордонуу - анткорлонуу

анткордук - анткорлук

анткорсу - анткорсун

антмейин - антмейинче

апенде - апенди

апенделик - апендилик

апий – апей

араак-нараак

араак – арыраак-нарыраак -нараак

аркардуу -аркарлуу

артыксы-артыксын

ары - нары

ассалам - ассалоом

астыртан - астыртадан

асыресе - асиресе

ата - атаа-атаны

атайлап - атайылап

аттиң-аттигиң-аттигиниң

ачакей - ачекей

ашмүшкө - ашмушке

аяо - аёо

аярда - аярла

аярдан- - аярлан

аярдануу - аярлануу

аярдоо - аярлоо

136

аярдуу - аярлуу

багаар-көрөөр - багар-көгөр

багалек –багелек

багалекте - багелекте

басыңкы - басынкы

басырыңкы - басырынкы

баатырсы - баатырсын

бадан - баден (дене, тула бой)

базардуу - базарлуу

байкер - байкери

байчечек - байчечекей

бак - бакты - бакыт

бакалоордо - бакалоорло

бакалоордоо - бакалоорлоо

бакалоордош - бакалоорлош

бакалоордуу - бакалоорлуу

бакырдык - бакырлык

бакытсыз - бактысыз

бакыттуу - бактылуу

балаа - балээ

баласаак - баласыраак

балан - баланча'

балырдуу - балырлуу

барбардигер - парбардигер

баргыс - баргысыз

бардык - барлык

батыр - матыр

бачагар - баччагар

башмалдак – башмандак-башмалдырык

баштаак - баштанаак

баштатадан - баштатан

баятадан - баятан

бежире - жебире

бейбелек - бейбелчек

бейопа - бейоопа

137

бейопалык - бейоопалык

бейт - баят (ыр сабы)

белет - билет

бекердик – бекерлик- бекерчилик

бекзаада - бекзат

бардаңке - барданке

береке - берекет

берирээк - берээк - берегирээк

беритеден - беритен

берт - мерт

бертин - мертин

бертинтүү – мертинтүү

бертинүү - мертинүү

бешене - пешене

бийке - бийкеч

битирдик – битирлик

бодур – будур

божура-жобура

бозомук - бозомтук

бокочо - мокочо

болдур - булдур

болпок – болпоң- болпоч

болукшу - толукшу

боорукерден - боорукерлен

боорукерденүү - боорукерленүү

боорукердик - боорукерлик

боочу - бооч

борбордош - борборлош

борбордоштур - борборлоштур

борбордоштуруу - борборлоштуруу

борбордошуу - борборлошуу

борум - порум

ботой - топой

бөжүрөп - жөбүрөп

бөлөксү - бөлөксүн

138

бөөдө - бөйдө

бөркөнчөк - бүркөнчөк (самоордун түтүнүн өчүргүч капкак)

бу - бул

буйру - буюр

буйруу - буюруу

булганч - булганыч

булка - бөлкө

булк - булку

бумазий - момозий

бургак - бурганак

бурсат - пурсат

буткул - быткыл

бутылка - бөтөлкө

бушман - бушайман

буюмсунт - буюмсут

буйру - буйур

бүйрүмө – бүйүрмө

бүйрүү - бүйүрүү

бүйрүш - бүйүрүш

бүлдүргө - бүлдүргү

бүркөнчөк - бүркөнчүк

быжыгый – быгжыгый- бужугуй

быжыгыр - бүжүгүр

быйпыгый - быйпык

былтыртан - былтыртадан

былчылда - чылпылда

былыгый - былыгыр

бысмылда - бисмилла - бысмылла

былчыра - бычыра

бырбый - бырый

вазипа - вазифа

валериана - валерьяна

газель - казал

газета - гезит

галош - көлөч

139

гана - кана

дабыра - бадыра

дабыш - добуш - доош - табыш

дабышта - добушта

дагара - дагыра

дайра - дарыя

дайым - дайыма

далбас - далбаса

дале - дагы эле

дамамат - тамамат

дар - дарга

дардаке – дарданкүү - дардаңке

дардаң - дардалаң

дарс - дарыс

дарскана - дарыскана

дарткам - даттикем (чүкө оюну)

даярда - даярла

даярдоо - даярлоо

дегеле - деги эле

деңгел - деңгээл

дербиш - дервиш

дилгирдик - дилгирлик

директор – деректир

директорлук - деректирлик

добогер - доогер

доктор – догдур - доктур

доктордук - докторлук

доллардуу - долларлуу

домбра - домбура

допу - топу

дос - достум

дөөперес - дөөпөрөс

дөөтү - дөөт

дубана - думана

дудар - дутар

140

жабыр - забыр

жада - тажа

жадыгер - жадыгөй

жакырдан - жакырлан

жакырдант - жакырлант

жакырдантуу - жакырлантуу

жакырдануу - жакырлануу

жакырдык - жакырлык - жакырчылык

жалакордук - жалакорлук

жалаңаяк - жылаңаяк - жыңайлак - жылаңайлак

жаланбаш - жылаңбаш - жыңалбаш

жалаңкыч - жаналгыч

жалгыз - жаңгыз

жам - жамы (жалпы)

жамаат - жамагат

жан - жаны (бычакты)

жанагы - жаңкы*

жанагынча - жанагыча

жанатадан - жанатан

жаңылмач - жаңылтмач

жараат - жаракат

жапайы - жапан

жаракер - жароокер

жаракөрдүк - жаракөрлүк

жарактуу - жарамдуу

жардуу - жарлуу (жубайлуу)

жардык - жарлык

жароокерден – жароокерлен

жароокердениш - жароокерлениш

жароокерденүү - жароокерленүү

жароокердик - жароокерлик

жарыбагыр - жарбагыр

жарык - жарака

жашынмак - жашырмак

жашыруун - жашырын

141

жемечи - жемечил

жепей – жепирей

жепейген - жепирейген

жесирдик - жесирлик

жетердик - жетерлик

жеткендей - жеткидей

жеткиз - жеткир

житир - житкир

жогортодон - жогортон

жоошсу - жоошсун

жулк - жулку

жумуп - жуумп

жуткуз - жуткур

жуур - жууру

жүрөксү - жүрөксүн

жыдымай - жыдымак (оюн)

жыйыр - жыйры

жыйырма - жыгырма

жылаңач - жыңалач

жылмыш - жылбыш

жылуу - жылымык

жыпардуу - жыпарлуу

жышаан - жышаана

жышкыла - жышмала

закончу - закончул

залака - залакат – салака - залал

залакалуу - салакалуу

залал - залака

замбар - замбил

зардек - сардек (сабиз)

заре - зер (урөй)

зарп - зарып

зейин - зээн

зекир - зикир (чалуу)

зер - сер (алтын)

142

зер - зээр (кымбат буюм)

зөөкүрдүк - зөөкүрлүк

зөөкүрсү – зөөкүрсүн

зубала - субала (камыр)

зымпый - зыпый

зыярат - зиярат

идара - ижара (мекеме маанисинде)

изумруд - зумурут

ий - ийи

ийбаа - ыйбаа

ийбадат - ибадат

ийини - ийни

ийир - ийри

ийирүү - ийрүү

икая - хикая

илаажы - ылаажы

илгирдик - илгирлик

илеге - иреге

илекер - илекор

иллалда - иллалла

инжир - анжир

инкылап - ыңкылап

инир - иңирт

иод - йод

иоддуу - йоддуу

иодсуз – йодсуз

иргеп-ылгап

ирекет - рекет (намаз жөнүндө)

ирең - ыраң

ири - ирик

итей - итирей

ичеги - ичек (карын)

ичтей - иштей (аппетит)

ишаарат - ишарат

ишкердик - ишкерлик

143

ишмердик - ишмерлик

иштерман - иштермен

каар - каары

каардан - каарлан

каардант - каарлант

каардантуу – каарлантуу

каардануу - каарлануу

каарданыш - каарланыш

каардуу - каарлуу

кабааган - кабаган

кабаанак - кабанак

кадим - кадими (көндүм)

каер - кайсы жер

каерлик - каердик

кай жердик - кайсы жердик

казна - казына

кайгоол - кайгуул

кайгоолчу - кайгуулчу

кай бир - кээ бир

кай жак - кайсы жак

кайкай - какай

кайкак - кайкы

кайрак - кайракы (жер)

кайраткердик - кайраткерлик

кайруу - кайыруу

кайры - кайыр

кайрыдин - кайирдин

кайсала - кайсакта

кайын ага - кайнага

кайын ата - кайната

кайын эже - кайнеже

кайын эне - кайнене

кайшаяк - каяша

какаарда - какаарла

какаардоо - какаарлоо

144

какыр - такыр

калаба - калба

калба - халба - халва

калем - калам

калемдеш - каламдаш

календардык - календарлык

калиф - халиф

калканч - калканчы – калканчык-калганыч

калтек - келтек

камзол - кемзел

кан - хан

канаат - канагат

канааттан - канагаттан

канааттандыр - канагаттандыр

канааттандырарлык - канагаттандырарлык

канааттандыруу - канагаттандыруу

канабайрам - канабайран

кандайча - кандайынча

кандык - хандык

каниет - канимет (кылуу)

канкордук - канкорлук

каныша - ханыша - ханша

каңылжаар - кеңилжээр

капырдык - капырлык

караван - кербен

карандыз - карындыз

карган - карыган

кардуу - карлуу

кармаак - кармоок

картошка – картошке - картөшкө

карыз - карызга – карызгага-карызчыга

каухар - гаухар - көөхар - көөр

качантадан - качантан

каяк - кай жак

кежим - кыжым

145

кежир - тежик

кежирдик - кежирлик - тежиктик

кезмек - кезмет

келеке - келече

кемшей - кемширей

кекей - кейкей - кекирей

кергиште - кергичте

кесипчи - кесипчил

кесир - кесирет

кесирдүү - кесирлүү

кесте - кеште

кечээ - көчөө

кечээги - көчөөгү - көчөөкү

кечээтеден - кечээтен - көчөөтөдөн - көчөөтөн

кийирүү – кийрүү

килей - килтей

кирза - керза - керзи (өтүк)

кичи - кичүү - кичик

кожой - кокой

койкой - чойкой

колдой - колой - колтой

кокустан - кокусунан

коңол - коңолу

коюну - койну

көгүлжүм - көгүлжүн

көжө - көйө

көзөгүч - көзөөч

көмкөр - көмөр

көөмп - көмүп

көнүм - көндүм

көнүмүш - көндүмүш

көпкөлөңдүк - көпкүлөңдүк

кубанч - кубаныч

кудаа - кудай

куду - кудум

146

кулкувалда - кулкувалла - кулкулдабат

кулпун - кулпур

култуй - кулуй

кумара - кумура

купка - күпкө

курма - хурма

кургур - куругур

курумшу - курмушу

кусамат - кусмат

кусма - кусмайы

кусурдуу - кусурлуу

кутказ - куткар

купуй - купшуй

кулчөтай - кулчатай

күптүү - күптү

күүлө - күйлө

Кызыр - Кыдыр

кылапат - кыяпат

кымча - кыпча

кымылда - кыпылда

кымындай - кыпындай

кырдуусу - кырдуусун

кээ бир - кайбир

кээр - кекээр

кээрде - кээрле

лаал - лагыл (фольк. асыл таш)

лагердик - лагерлик

латипа - латифа {лингв.)

латынь - латын

литердик - литерлик

литердүү - литерлүү

лаппай - ляппай

мага - маа

маала - махала

маалим - маалым

147

маана - паана

маанай - паанай

маанала - паанала

мажлис - межлис

мазардуу - мазарлуу

мазес - мажес

майсан - майсаң

макалай - малакай

мактанчы - мактаныч

малкордук - малкорлук

малсаак - малсыраак

мандил - мандили (шөкүлө)

манжа - манча

мансапкордук - мансапкорлук

мантуу - манты (тамак)

мерез - мерес (оору)

мархабат - маркамат

медресе - медиресе

мерте - мертем - мертебе

миске - мискей

митаам - митайым

митаамдык - митайымдык

мойн - моюн

мокой - мокочо

молой - молтой

момой - момпой

момпосуй - момпозий

мооку - моокум

мрамор - мармар

мрамордуу - мраморлуу

муйтуй - мутуй

мулжуй - мулуй

мултуй - мулуй

мукул - мукур

муназа - мунаса - мунажат

148

мунапыз - мунапыс

мунар - мунара

мунар - мунарык

мунар - тунар

мунардан - мунарлан

мунардант - мунарлант

мунардантуу - мунарлантуу

мунардануу - мунарлануу

мандыкер - мандикер – мардикер - мааникер

мураз - мурат

мурда - мурун

мурду - муруну

мурчуй - чурмуй

мусалла - мусаллас

мусаапыр - мусапыр

муфтий - мупту

муш - муштум

мыжы - мыкчы - мычкы

мылтык - мынтык

наал - наалы (өтүк)

наама - нааме

набыт - навыт

нак - ынак (таза)

насаат - насыят - насият

насыя - насия

наша - нашаа

нашакөр - нашакор

нашаачы - нашаачыл

нашачы - нашачыл

нече - эче

нук - ук

нукуй - укуй

нурдан - нурлан

нурдант – нурлант

нурдантуу - нурлантуу

149

нурдануу - нурлануу

нурдуу - нурлуу

нысап - ынсап

нысапсыз - ынсапсыз

нысапсыздык - ынсапсыздык

нысаптуу - ынсаптуу

нысаптуулук - ынсаптуулук

область - облус - обулус

областтык - облустук - обулустук

обол - оболу

оболтон - оболтодон

ойда - айда

олдо - олда

олоңдо - олокто

олтур - отур

олтургуч - отургуч

ОЛЧОЙ - очой

омийин - оомийин

омкор - омур

оңдо - оңо

оокам - оокум

оопаз - ноопаз

опат - апат (болуу)

орду - оруну

орозгел - орозкел (короо-жайлуу)

ошо - ошол

өгүнтөдөн - өгүнтөн

өжөрдүк - өжөрлүк

өзгөчө - өңгөчө

өйдө - өөдө

өйдөлө - өөдөлө

өйдүк- сөйдүк

өөдүк - сөөдүк

өлү - өлүү (мал, буюм)

өмөк - өмгөк

150

өнөрдүү - өнөрлүү

өң - өңкөй

өңкөй - эңкей

өөрчү - өрчү

өрүү - өрүүн

парваана - парвана - парбана

парз - парыз

пахтакер - пахтакор - пахтачы

паша - падыша

перзент - перизат

пикирдеш - пикирлеш

полотно - болотнай

поезд - поюз

райис - раис

рухий - руханий

саалда - сээлде

саамык - саалык

сага - саа

саза - сазай

саясий - саясый

саксаң - саксалаң

сандырга - санжырга

саңырсы - сасы

сар - сары (убайым)

саргай - саргар

сарпай - сарпайы

саяба - саябан

селей - селдей

сеңирдүү - сеңирлүү

серке - серкеч

сербей - серей

силк - силки

соз - чоз - чой

солдой - солой

сөйкөн - сүйкөн

151

сөлпөй - сөлпүй

соога - соогат

сопок - сопол

сузгу - сузгуч

сургул - сургулт

супара - супура

сыз - чий

сыйкыр - шыйкыр

сыйкырда - сыйкырла

сыйкырдачу - сыйкырлачу

сыйкырдоо - сыйкырлоо

сыйкырдуу - сыйкырлуу

сыйры - сыйыр

сына - сында

сынак - сыноо

сыпаа - сыпайы

сыпаагерчилик - сыпайыгерчилик

таазим - таасим

таарынчы - таарыныч

таасирден - таасирлен

таасирдент - таасирлент

таасирдентүү - таасирлентүү

таасирденүү - таасирленүү

таасирдүү - таасирлүү

табигат - табият

тажа - жада

тай - тайы - тайгыл

тай ата - таята

тай аке - таяке

тай жеңе - таажеңе

тай жезде - таажезде

тай эже - таеже

тай эне - таене

тайгак - тайгалак

тайпаң - тайпак

152

тайтаң - тайтак

така - тая (жөлө)

таканч - таканчык

такат - такаат

тал - талы (бутум)

талам - талап

талпаң - талпалаң

тамгыз - тамыз

тандыр - дандыр

тарапкер - талапкер

тардык - тарлык

таржымал - таржымакал

тартаң - тарталаң - тарталак

тартынчак - тартынчаак

таянч - таяныч

тебээген - тебээнек

тегерек - төгөрөк

тегеректе - төгөрөктө

тегизчилдик - тегизчилик

тежик - тээжик

текебердик - текеберлик

тектирче - текче

телчи - телчик

темирдүү - темирлүү

теңде - теңе

тепке - тепкек

тепирей - тепей

тетиги - тетигил - тээтиги

тиги - тигил - тээтигил - тээтетигил

тиленчи - тилемчи

тиги жак - тигил жак

тияк - тыяк

тик - тике

тикен - тикенек

тикий - тикчий - тикирей

153

тирдик - тирлик

тирмей - тирмий

тобокелчи - тобокелчил

тоголок - томолок

тоголон - томолон

тогот-тоот

толгок - толгоо (комуз жөнүндө)

томпой - томуй

топурак- турпак

тора – тоорат

төмөнтөдөн - төмөнтөн

төмпөш - төпөш

төөматек - төөмантек

төркүлө - төркүндө

туптуура - тупатуура

тушук - туштук

түздө - түзө

түйрү - түйүр

түйрүү - түйүрүү

түргөк - түрмөк

түрдө - түрлө

түрдөн - түрлөн

түрдөнт - түрлөнт

түрдөнтүү - түрлөнтүү

түрдөнүү - түрлөнүү

түрдөш - түрлөш

түрдүү - түрлүү

түркүм - түркүн

тыбыра - тыпыра

тыңда - тыңша

тыкан - дыкан

тырмоок - тырмооч

тыртак - тыртаң

убай - убайым

убак - убакты - убакыт

154

убактынча - убактысынча

убарагерчилик - убаракерчилик

увазир - вазир - обозгер

удургу - ыдыргы

укпамыш - укмамыш

уку - нуку

укум - нукум

улама - уламал

улардуу - уларлуу

улуу - улук

улуусунт - улуусут

уңгучулдук - уңгучулук

упта - ыпта (талкан)

ура - ураа

устукан - устакан

уткур - уткуз

утур - утуру

уруксат - улуксаат - уруксаат

утюг - утук

ушакчы - ушакчыл

ушу – ушул

үзөөгөн-үзөөнөн

үйрү - үйүр (камчысын)

үйрүү - үйүрүү

үйүрдүү - үйурлүү

үлкүнчөк - үлбүрчөк

үмүткер - үмүткөр

үстүбүздөгү - үстүбүздөкү

устүртөдөн - үстүртөн

үтүрдүү - үтүрлүү

үшүчөөк - үшүкчөөк - үшүкчөөл

чабаган - чабааган

чагымчы - чагымчыл

чайкам - чайым (кир жөнүндө)

чайкана - чайхана

155

чайканачы - чайханачы

чайсаак - чайсыраак

чайырдуу - чайырлуу

чака - чача (тамакка)

чакчай - чакчый – чакый

чакчелекей-чакчилекей

чалмачы - чалмачыл

чандак - чандаак

чамда - ыкчамда

чарана - чарайна

чеберде - чеберле

чебердөө - чеберлөө

чебердик - чеберлик

чегерек - чегелдек

чердүү - черлүү

чермегей - чердегей

чертигий - чертик

чиге - чик

чийт - чыйт

чикилдек - чикилдик (оюн)

чокмор - чочмор

чокчой - чочой

чоло - чолоо

чолой - чолтой

чолосуз - чолоосуз

чолу - чол

чөбүрө - чөбөрө

чөгөлө - чөгөөлө

чөгүн - чөөгүн

чөлкөм - чөлкө

чөм - чөмүү

чөмөлө - чөмөлөлө

чөмчүлө - чүмчүлө

чугунка - чоюнке

чуму - чумку

156

чүйрү - чүйүр

чыйрам - чыйрым (жүн)

чыйырдуу - чыйырлуу

чынардуу - чынарлуу

чыңда - чыңа

чыргоо - чыргай

чыргоолон - чыргайлан

чырканак - чычырканак

чырм - чырым(эт)

чыртый - тырчый

чычалак - чычалаак

шай - жай

шайырдык - шайырлык

шакмак - чакмак (тамызгы)

шамшардуу - шамшарлуу

шибердүү - шиберлүү

ширеңке - ширенке

шишимек - шишиңки

шоодай - шоодой

шордо - шорло

шордуу - шорлуу

шорпо - сорпо

шоопур - шофер

шүүшүн - шүйшүн

шыбыра - шыбырда

шыдыр - шыр

шыймылчак - шыйбылчак

шылбыраң - шылбыраңкы

шыкшый - ыкшый

шыпаа - шыбаа

шылдыңкор - шылдыңкороок

шыйпыр - шифер

ыба - ыйба (кара)

ызакордук - ызакорлук

ызат - ызаат

157

ызгаарда - ызгаарла

ызгаардоо - ызгаарлоо

ызгаардуу - ызгаарлуу

ык - ыдык

ыклас - ыкылас

ыкы - ныкы

ыкыс - ныкыс

ыкшый - ыкшырай

ылдыйтадан - ылдыйтан

ылжак - ылжаң

ыман - ыйман (ысык)

ымла - ымыла - имла (орфография)

ымтыра - нымтыра

ымшы - нымшы

ымык - нымык

ына - ынан

ыңгай - ыңтай

ыраак - ыраакы

ырай - ырайы

ыракат - ырахат

ыракмат - ырахмат

ыраматы - ыраматылык

ыржак - ыржаң - ыржалан

ырсак - ырсалак - ырсалан

ырымчы - ырымчыл

ысырапкерчилик - ысырапкорчулук

ычкырдык - ычкырлык

ыя - ия

эбак - небак - эчак

эбаккы - эчаккы - небаккы

эгер - эгерде

эгерде - эгерим (эч качан)

эзелден - эзелтен - эзелтеден

эмгиз - эмиз

эмдиге - эмдигиче - эмгиче - эмдигичекти

158

эмдиги - эмки

эмитеден - эмитен

эңечер - эңгечер

эңиш - эңкейиш

эпадам - непадам

эрдемси - эрдемсин

эрдик - эрлик

эрдеен - эрдее

эрдүү - эрлүү

эрерке - эрээрке

эресек - эресе

эркекси - эркексин

эртеги - эртеки

эсердик - эсерлик

эче - нече

эчен - нечен

эчее - нечее

159

2-ТИРКЕМЕ

Орфографиялык нормага

туура келген варианты

Орфографиялык нормага

тура келбеген варианты

Аалы, Аалиев Али, Алиев

Аалым аалим

аарчуу арчу

абажаары абажары

абак набак

аброй, абырой оброй

ага аган

агайын агайин

агайынчылык агайинчилдык

адамкерчилик адамгерчилик

адат адет

адаттан адеттен

адил (иш) адыл

адилеттик адылеттик

адырайыңкы адрайыңкы

ажеп ажап

ажырагыс ажырагыз

азала асала

азгын аскын

азезил азазил

азирейил азрейил

азирет азырет, асирет

азына асына

айдөш айдөшү

айкара айкана, айкала

Айкерим Айгерим

айтор айтоор, айтоору

айырмала айрымала

айырмач айрымач

акыйнек акыйнак

акырет акирет, акрет

160

алаамат аламат

алаксы- аласкы

аленгир алаңгир

алигече алегече, алигече

амир-алмустак алмусак-амыр

ана-мына ана-муна

андан-мындан андан-мундан

анделек андалек

анжир анжыр

антип анетип

антиш анетиш

антүү анетүү

апкеч апкич, апкиш

араздашуу арасташуу

аракеч араккеч

арамзаада арамзада

арампаш арамбаш

арыстан арстан

астейдил астасдил

ачууркан ачуркан

ашына ашна

аяк-быяк аяк-буяк

аяк-тияк аяк-тыяк

аяккы аякы

баарыла барыла

багелекте багалекте

бакубат бакыбат

байка бакыла

балээ бале

балакет балегет

балким балки

балтыркан балтырган, балдырган

балчык балкыч

бардаңке бардеңке

161

баркыт баркут

баардык бардык

баары бары

басаң пасаң

батпирек батбирек, батперек

баштагы баштакы

бая күнчөрөөк бая гүнчөрөк

баякүнкү баягүнгү

бая эле баеле

бая эртең баертең

безбелдек безиелдек

бейкүнөө бейгүнөө

бекбекей бекпекей

бирер бирээр

бермет мербет, марбат

бетпак бетбак

билерик билезик, билеризик

билерман билермен

бригада бригат, биргат

буламык быламык

булгаары булгары

буурсун буурусун, бурусун

гулбурак кулбурак

дамбылда дамылла

дагыра тагыра

далалат далаат

дартысар (кайгы) дартызар

даары дары

дарыгер дарыкер

дарыя дария

дасмал дазмал

дасмия тасмия

дегеле тегеле

деги теги

162

дегиңки, дегинки тегиңки, тегинки

делоору делору

депкир тепкир, кепкир

дидар дидаар

дөөпөрөс дөөпүрөз

дүмөк домок

дыкат дыкаат, дыккат

жазганчаак жазканчак

жазгыр жазкыр, жаскыр

жалаа жала

жалаалуу жалалуу

жарытымдуу жартымдуу

жарыя жария

жашынмак жашымбак, жашынбак

жедеп жадеп

жемсөө жемсоо

жилинчик жилинчек

жуушаң шуушан

жылаңбут жыңалбут

жылкычы чымчык жылкы чымчык

загара (нан) загыра

зайпана сайпана

залим залым

зарына зарна

илегилек леглек

илээшкек илешкек

имиш миш

ичкер ничкер

ичкелештир ичкерештир

каакым какым, какум

кабелтең кабалтен

казанбак казанпак

казганак касканак

каңгыра каңыра

163

капкак какпак

капилет капылет

каракчы карачкы

карышкыр кашкыр

катыгүн катүгүн

кендир кенчир

кенемте келемте

кечээ-кечөө кече

киричме кирчиме

кишене кишине

кожоюн кожайын

кокус окус

коола кооло

коолдо коолда

корголо коргооло

короолу королу

көгүчкөн көбүчкөн

келеч кеечкен

кемекей кемей

көмөлдүрүк көмөлдрүк

капкак какмак

көрүндүк көрүмдүк

кулпу кулп

кулпула кулпта

кунаажын кунажын, кунайын

курман курбан

күдөр күдөөр

күнөө күнө

күлапса күлепсе

кымбат кыйбат

кымтыла кумтула

кымтын кумтун

кымыран кымран

кычаш кычас

164

лагман лаңман

маалымат маалумат

маараке мубарек

маараке мараке

мажүрүм мажрум

маки баки

макул маакул

макүрөө макрө

макүрөөлүк макрөлүк

мандат малдаш

мартаба мертебе

масилет, маслахат маслат, маслет

махабат макабат, махаббат, мухабат

машакат машаакат

мегилжин мегелжин

мерез-мерес марес

мерт мент

мертебе мертеме

мискей мескей

момундай мамындай

мээнет менет

муңайым мулайым

мусулман бусурман, мусурман

мүнүшкөр мүлүшкөр

мына мамына, момуна

мына берки мабереки

мынакей мамынакей

мына бу мыногу, мобу

мындай мундай

мээнеткеч мейнеткеч

мырза мурза

назар азар

найза айза

намыркен амыркен, амиркен, намиркен

165

намыс намыз, амыз

напси апси

насыя-насия асыя

насыбай наспай, асмей

небере небире

ноокас оокас

ноопаз-оопаз ноопас

нооруздама ооруздама

обон овон, аван

опуза опуса

орок оргок

өзөр- өзөөр, өсөөрү

өгөө эгөө

өгөөлө эгөөлө

өкмөт өкүмөт, өкүмат

падыша бадыша

пайгамбар байгамбар

пакене бакене

помбаркыт помбаркут

папка бапке

пенде бенде

пенделик бенделик

пендечилик бендечилик

периште бериште

пияз пыяз, мияз, мыяз

поезд-поюз поез

садага садака

Сарыгул Сарыкул

саясий-саясый саясы

семичке жемишке, чемичке

соору соор

сөөлжан сөйүлжан

сотых сотух, сотке

сүбөө сүбө

166

сүйрө сүдүрө

сүннөт Сүрнөт, сүнөт

сүрөөнчү сүрөнчү

сыпаа зыпаа

таазим таазым

табылгы тобулгу, добулгу

табигат-табият табийгат, табыйгат

табигый табийгы, табыйгый

тажрыйба тажрийба

тамсил тамсыл

тебетей тебетай

тегирмен темирген

текшер тешнер

темене темине, темне

топоз топос

төөнөгүч төйнөч, төөнөч

нук ук

укурук укрук

учтук уштук

уучта уушта

чакчелекей, чакчилекей чакчалекей

чанжы чанжуу, чанзы

чепкен чекмен

чогоол чогол

чөйчөк чөөчөк

чуулда чуула

чычырканак чырканак

чыкыроон чымкыроон

шекилдүү шекилди

шекши шекси

шилекей шилемей

ширенке шеренке

шофер, шоопур шопур, шоопурчу

ызгаар зыркаар

167

ызгаардуу зыркаардуу

ызгыт ызгыч

ылаачын лаачын

ылаазым лаазым

ылоо (унаа маанисинде) улоо

ымалалаш ымалаш

ыраазы раазы

ышынчаак ышкынчаак

ылайым илайим

ырамазан рамазан

Эсенкул Эсенгул

168

Колдонулган адабияттар:

Абдыкеримова А. Лингвистикалык поэтика. – Каракол,

2008.- 210б.

Азыркы кыргыз адабий тили. – Бишкек, 2009.- 168б.

Алексеев Д.И. О понятии вариантности и вариантах слова//

– Кит. Вопросы теории и методики изучения русского языка. –

Ульяновск, 1969.- 32c.

Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии.

– М.: Учпедгиз, 1957.- С. 79-81.

Ахманова О.С., Бельчиков Ю.А., Веселитский В.В. К воп-

росу о «правильности» речи//Вопросы языкознания. – №2. -

1960. – С. 153-164.

Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. Синонимические

средства языка. –М., 1964. – С.67-74.

Батманов И.А. Вопросы формирования киргизского лите-

ратурного языка//Труды Ин-та языка, литературы и истории

Киргизского филиала АН СССР, вып 3. 1952.- C.109-110.

Бельчиков Ю.А. Лексическая стилистика. – М., 1977.-216с.

Бизаков С.Б. Фонетические варианты слов в современном

казахском языке. АКД. – Алма-Ата, 1972.-24с.

Биялиев А. Кыргыз адабий тили жана анын адабий норма-

сы. – Бишкек: Мектеп. – 2002.-144б.

Блинова О.И. Лексико-фонетическое варьирование слова в

диалектах//Уч. записи Томского госуниверситета. Вып. 1,

№57. – Томск, 1966. – С.45-49.

Блинова О.И. Фактор мотивированности и вариантность

слова. – Кит. Язык и общество. Вып. 3. –Саратов, 1974.- 136с.

Будагов Р.А. Принцип экономии и развитие языка (тен-

денция экономии языковых средств)//Вопросы языкознания. –

1972. –№1. – С.17-19.

Будагов Р.А. Что такое развитие и совершенствование

языка? – М., 2004. -304 с.

Вербицкая Л.А. Русская орфоэпия. – Л., 1976.-156с.

Веселитский В.В. Норма и вариант//Русский язык в школе.

169

№5. – М., 1967.- С.134-138.

Виноградов В.В. Русский язык. – М.: Учпедгиз, 1947.-168с.

Виноградов В.В. О формах слова // Кит. Избранные труды.

Исследования по русской грамматике. – М., 1975.- С.256-258.

Гельгардт Р.Р. О языковой норме//Вопросы культуры ре-

чи. Вып 3. – Москва, 1961.- С.176-179.

Гимпелевич В.С. Лексико-фонетические варианты и тол-

ково исторические словари//Филологические науки. –№2. -

1974.-С.28-32.

Головин Б.Н. Основы культуры речи. – М., 1980. –243с.

Горбачевич К.С. Зоны вариантности и нормы русского ли-

тературного языка//Вопросы языкознания. –№5. -1974.- С.167-

169.

Горбачевич. К.С. Вариантность слова как лексико-

грамматический феномен//Вопросы языкознания. – №1. -

1975.-С.37-43.

Горбачевич К.С. О норме и вариантности на синтаксичес-

ком уровне (колебания в формах управления)//Вопросы язы-

кознания. -№2. -1977.-С.132-140

Горбачевич К.С. Вариантность слова и языковая норма. –

М., 1978.- 236с.

Горбачевич К.С. Нормы современного русского литера-

турного языка. – М., 1989.-179с.

Граудина Л.К. Вопросы нормализации русского языка.

Грамматика и варианты. – М., 1980.-246с.

Гречко В.А. Однокоренные синонимы и варианты слова //

Кит. Очерки по синонимике современного русского литера-

турного языка. – М.-Л., 1966.- С.265-278.

Григорьев В.П. О нормализаторской деятельности в язы-

ковом пятачке//Вопросы культуры речи. Вып 3. – М., 1961.-

С.146-149.

Давлетов С., Кудайбергенов С. Азыркы кыргыз тили.

Морфология. – Фрунзе: Мектеп, 1980.-247с.

Ельмслев Л. Пролегомены к теории языка //Кит. Новое в

лингвистике. Вып.1. – М., 1960.- С.156-159.

170

Ермоленко Г.В. Роль речевых параллелей при атрибуции

художественных текстов // Кит. Языковая норма и статистика.

– М., 1977.- С.162-167.

Звегинцев В.А. Теоретическая и прикладная лингвистика. –

М., 1968.

Звуковая и семантическая структура языка. – Фрунзе,

1975.

Златоустова Л.В. Фонетическая структура слова в потоке

речи. – Казань, 1962.-189с.

Иваницкая Е.Н. Морфологические варианты слов в гово-

ре//Уч. записи МГИПИ им. В.И.Ленина. №326. 1969.- С.1023-

1028.

Иванникова Е.А. К вопросу о взаимоотношении понятия

варианта с понятием синонима//Кит. Синонимия русского

языка и их особеннности. –Л., 1972.- С.153-155.

Иванова-Лукьянова Г.Н. О ритме прозы//Кит. Развитие

фонетики современнного русского языка. – М., 1971.- 263с.

Илларионов С.В. Гносеологическая функция принципа ин-

вариантности // Вопросы философии.1968. -№12.- С.278-281.

Ильина Н.Е. Глагольные варианты с чередованием –нуль

аффикса в основе//Кит. Социально-лингвистические исследо-

вания. – М., 1976.-261с.

Ицкович В.А. Языковая норма. – М., 1968.-179с.

Ицкович В.А. Норма и ее кодификация//Кит. Актуальные

проблемы культуры речи. – М., 1970.-253с.

Карасаев Х. Кыргыз тилинин орфографиялык сөздүгү. –

Фрунзе, 1966.-72б.

Карасаев Х.К. Орфографиялык сөздүк. – Фрунзе: КСЭнин

башкы редакциясы, 1983. – 161б.

Карасаев Х.К. Кыргыз тилинин орфографиялык сөздүгү. –

Бишкек: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2009.-

154б.

Карасаев Х., Карасаева А. Түгөйлүү сөздөр – Фрунзе,

1971.-108б.

Катлинская Л.П. Какой вариант предпочесть? // Русский

171

язык в национальной школе. -1973. -№3.-С.145-148.

Катлинская Л.П. Принцип экономии и грамматические

варианты (об одном аспекте нормализации) // Языковая норма

и статистика. – М., 1977.- С.145-148.

Кацнельсон С.Д. Содержание слова, значение и обозначе-

ние. – М.-Л., 1965.- 112c.

Клаус Г. Сила слова. Гносеологический и прагматический

анализ. – М., 1971.

Кодухов В.И. Считаете ли вы необходимым различение

вариантов синтаксических единиц?//Филологические науки,

№4. 1961.-C.3-11.

Кодухов В.И. Общее языкознание. – М.: Просвещение,

1974.- 304c.

Кодухов В.И. Введение в языкознание: Учеб. для студен-

тов пед. ин-тов по спец. Рус. яз. и лит. 2-е изд., перераб. и доп.

– М: Просвещение, 1979.- 234с.

Колшанский Г.В. Паралингвистика. – М., 1974.-96с.

Косериу Э. Синхрония, диахрония и история//Новое в

лингвистике, вып. 3. – Изд-во ин. лит., 1963.- 568 с.

Крысин Л.П. Словообразовательные варианты и их со-

циальное распределение//Актуальные проблемы лексикологии

(Доклады 2-й лингвистической конференции). – Новосибирск,

1969.

Кузнецов А.М. Структурно-семантические параметры в

лексике. – М., «Наука», 1980. – 160 с.

Кыргыз тили боюнча изилдөөлөр. – Фрунзе, 1970.-69б.

Кыргыз тилинин сөздүгү. – Бишкек: Avrasia press, 2010.-

1458б.

Левковская К.А. Теория слова, принципы ее построения и

аспекты изучения лексического материала. – М., 1962. - С. 65

Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990.

- С. 527 -529.

Лопатин В.В. Лексическая вариантность и словообразова-

тельная синонимия//Уч. записи Пермского ун-та. -1972. -

№243.

172

Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказио-нальные образования. – М.: Наука » 1973.- 152с.

Лопатин В.В. Русская словообразовательная морфемика. – М: Наука, 1973. - 152с.

Лукьянова А.А. Однокоренные синонимы и варианты слов. – Кит. Синонимия в языке и речи. – Новосибирск, 1970.-152c.

Мартине А. Принцип экономии в фонетических измене-ниях. – М., 1960. -16с.

Мартине А. Структурные вариации в языке//Новое в лингвистике. Вып. 4. –М., 1965. -45с.

Морфологическая структура слова в языках различных типов. – М.-Л., 1963. -265с.

Москальская О.И. Вариантность и дифференциация в лек-сике литературного немецкого языка//Норма и социальная дифференциация языка. – М., 1969. -11с.

Мукамбаев Ж., Осмонкулов А. Кыргыз тилинин морфема-лык сөздүгү. – Фрунзе: 1978. -560б.

Мураталиев М. Кыргыз адабий тилинин орфоэпиясынын маселелери. – Фрунзе, 1968. -120б.

Мусаев С.Ж. Кеп маданияты жана норма. – Бишкек: Рари-тет Инфо, 1999.-214б.

Нагаев А. Чередование звуков – как средство словообра-зования. АКД. – Самарканд, 1969.- 98с.

Общее языкознание. Формы существования. Функции, ис-тории языка. – М., 1970. -545с.

Общее языкознание. Внутренняя структура языка. – М., 1972. -564с.

Ожегов С.И. Лексикология, лексикография. Культура ре-чи. – М., 1974.

Орузбаева Б.О. Словообразование в киргизском языке. – Фрунзе, 1964.-320б.

Панфилов В.З. Об определении понятия слова//Кит. Мор-фологическая структура слова в языках различных типов. – М.-Л., 1963. -С.28-37.

Петрищева Е.Ф. К вопросу о критериях нормативнос-

ти//Вопросы культуры речи, вып. 8. – М., 1967.

173

Пешковский А.М. Избранные труды. – М., 1959.- С.240-

248.

Рогожникова Р.П. Варианты слов в русском языке. – М.:

Просвещение, 1966. -160 б.

Рогожникова Р.П. Соотношение вариантов слова, одноко-

ренных слов и синонимов // Лексическая синонимия. – М.,

1967.- С.46-51.

Сейдакматов К. Кыргыз тилиндеги сөз маанисинин жана

варианттарынын өнүгүшү. – Фрунзе: Мектеп, 1982.- 216б.

Селиверстова О.Н. Компонетный анализ многозначных

слов. – М.: Наука, 1975.- 256с.

Семантическое и формальное варьирование. – М.: Нау-

ка,1979.-С.7 – 85.

Семенюк Н.Н. Некоторые вопросы изучения вариантности

// Вопросы языкознания. -№1. -1965. - С. 48 - 55.

Сиротинина О.Б. Современная разговорная речь и ее осо-

бенности. – М., 1974.- 296с.

Смирницкий А.И. К вопросу о слове (Проблема тождества

слова)//Труды Инстиута языкознания АН СССР. – М ., 1954.-

Т. 4.- С. 3—9.

Смирницкий А.И. Значение слова // Вопросы языкознания.

–№12. -1955.- С. 87 – 89.

Солнцев В. Вариативность как общее свойство языковой

системы // Вопросы языкознания. -№2. -1984.- С.125-128.

Степанова М.Д. Методы синхронного анализа лексики. –

М., 1968.-278с.

Суперанская А.В. Структура имени собственного. – М.:

Наука, 1976. – 200 с.

Тимберлейк А. Заметки о конференции: инвариантность,

типология, диахрония и прагматика // Типология вида: Проб-

лемы, поиски, решения. – М., 1998. –С. 44-45.

Торсуев Г.П. Константность и вариантность в фонетичес-

кой системе. – М., 1977.- 94 с.

Уйыкбаев И. Казiргi казак тiлiндегi варианттылык проб-

лемасы. – Алматы, 1976.- 213б.

174

Уразбаева З.Г. Вариантность слова в современном баш-

кирском литературном языке. АКД. – Уфа, 1980.-24с.

Уфимцева А.А. Опыт изучения лексики как системы. – М.,

1972.- 288с.

Ф. де Соссюр Труды по языкознанию. – М., 1977.- 696с.

Филин Ф.П. О слове и вариантах слова. -Кит. Морфологи-

ческая структура слова в языках различных типов. – М.-Л.,

1963. –С.87-93.

Филин Ф.П. О лексикализированных фонетико-

морфологических вариантах слов в русских говорах//Лексика

русских народных говоров. – М.-Л., 1966.-С.100.

Филин Ф.П. О нормах и стилях литературного языка//Кит.

Проблемы нормы и социальная дифференциация языка. – М.,

1967.-С.76.

Хохлачева В.Н. К вопросу о категории вариантнос-

ти//Вопросы культуры речи. Вып 8. –М., 1967.

Черкасский М.А. К вопросу о генезисе сингармонических

вариантов и параллелизмов в тюркских языках // Вопросы

языкознания, №4, 1960, 4, -С59–61.

Шварцкопф Б.С. Интриган или интригант?//Вопросы

культуры речи. Вып. 3. – М., 1961.- С. 217.

Шварцкопф Б.С. Типы соотношения вариантов и статис-

тические исследования нормы: Языковая норма и статистика.

– М., 1977.-105c.

Швейцер А.Д. Вариантность языковой нормы в террито-

риальном и социальном плане // Сб.научн. тр. Моск. гос. пе-

динститута иностр. языков им. М.Тореза. Вып. 73. – М., 1973.

Шумилов Н.Ф. Из наблюдений над однокоренными сино-

нимами в современном русском языке // Русский язык в шко-

ле. -1963. -№3. -15-17с.

Щерба Л.В. Избранные работы по языкознанию и фонети-

ке. Т.I. М., СПб.: Наука, 2007. — С. 56.

Юдахин К.К. Кыргызча-орусча сөздүк. – М.: Советская

энциклопедия, 1965. -973 б.

175

Юдахин К.К. Кыргызча-орусча сөздүк. – Бишкек, 1999. -

974 б.

Языковая норма и статистика. – М., 1977. С. 47.

Языки мира. Проблемы языковой вариативности. / Отв.

ред. Ярцева В.Н. – М.: Наука, 1990. – 214 с.

Якубайтис Т.А., Рубина А.В. Варианты слова и статисти-

ка// - Кит. Языковая норма и статистика. – М., 1977. С. 113–

129.

Ярцева В.Н. Проблемы языкового варирования: истори-

ческий аспект. – М: Наука, 1990. – 214с.

Т.С.Мусаева

СӨЗ ВАРИАНТТАРЫ

ЖАНА НОРМА

Өлчөмү 60Х84 1/16.

Кагаз офсет. Офсеттик басуу.

Көлөмү 11,0 б.т. Нускасы 300.

Бишкек ш., Раззаков к., 49. ЖИ «Сарыбаев Т.Т.»

т. 62-67-76

e-mail: talant550@gmail.com