Õ - .:: İSAM Kütüphanesi - Veri Tabanı ::.isamveri.org/pdfdrg/D00001/2012_C53_1/2012_C53_1_A… · · 2015-09-08£DQEDO ¯ VFKRODU DO-4 ¯ $E Ì

ISSN: 1301-0522 / Cilt: 53 1 12

53:1 (2012), ss.55-83 DOI: 10.1501/Ilhfak_0000001096

El-U l l- amse nin Yorumu: el- Ya -

[email protected]

Makale, el- tezile el-U - amse

anbel

tev d ilkesinde ne Mu ar

El-va -va d

El- -menzileteyn ilkesinde ise o, ar Kesb

El- -ma r -nehy -munker ilkesinde tezil

Anahtar Kelimeler: el-U - amse, el- Ya el-Ferr , anbel lik, Mu tezile.

Abstract A anbalite Interpretation of al-U -Khamsah: the case of al- al-Farr This article is intented to analyze in an integrated manner different interpretations by the

- al-Farr (d.458/1066) of the Mu tazil doctrine of al-Ual-Khamsah. In other words, this study points out an intellectual transformation of a anbal scholar who belongs to a school of thought opposing the views of the Mu tazil school. In this

principle of taw d, neither the extreme view of divine transcendence (tanz h) as was held by the Mu tazilah, nor the anthropomorphistic approach (tashb h) adopted by the Salaf scholars. With regard to the principle of justice, however, he sided with the Ash arite approach focusing primarily on the divine attribute of omnipotence. As for the principle of al-wa d wa al-wa d, he asserted that since divine justice is blended with compassion, the grave sinner would lose not his/her faith altogether but rather

56

perfect faith. Regarding the principle of al-manzilah bayna al-manzilatayn, he, opting for the Ash arite theory of Kasb (acquisition), claimed that man is not capable of creating his own actions. Thus man is neither free as is the case with the Mu tazilah, nor is he coerced in his acts as is the case with the Jahmiyyah. Concerning the principle of al-amr bi-al-ma r f wa al-nahy an al-munkar, on the other hand, he rejected the political content of the concept found in the Mu tazil notion and defined the principle theologically to mean pointing out what is true and rejecting what goes against it. Keywords: al-U l al-Khamsah, al-Q Ab Ya l al-Farr , anbalites, Mu tazilah,

a t iki

El- E Ya Mu ammed b. el- useyn el- ( .458/1066) B

Ya Abdu h el- asen b. mid ( .403/1012) olmak , Eb -Fa l Abdu id b. Abdul z et-Te ( 410/1020) ve - b. A l ( .513/

1 bir , e

nda Mu tezile el-U - amse doktrinini yeniden kendi eserinde kullan 2

d karakterini ortaya

koyacak a gitmesi i reddetme . , Mu tezile,

1 Ta , tah. Abdurra ammed b. (Riyad: - , 2004), Der u Te -A -Na l, tah. Mu - ammed ibn Sa -

s.283; Muvaffa er-Redd A , tah. A -- - .

2 buna -Mu - -

el- - -- l- el-

ifadesinden el- -el- -

, Mu el--

Bkz. el- , -Mu - - -217.

El-U - amse nin Yorumu 57

ef - d konusunda tev d ,3 bunun yerine kesb na 4

tutum h e uygun kavramlar iken, t anbel

kaleme -Mu teme U - n bir olarak

kesb, t- if , na ar, cevher- ara , l, u l, el-u l- amse vb. gibi gelene kavramlara yer

5 E l-Ta med b. Abdul ise, Ya u - n

; bu ilkelerini 6

da, bir yandan K na Muel-U - amse doktrinine

irdelenmektedir. doktrine referansta Mu me ise bu doktrini sistemine paralel

teolojik

maya ve dan yararlanmaya Onun, Mu bir doktrin

olan el-U - amse

1. t

gelenek, tarihsel olarak, Mu olmayan el-Mutevekkil (hs.232-247/847-861)

isimleri yer alan mid,

3 el- , c.9, et- - -

- -14. 4 - - -Luma -Redd - -Bida(Kahire: el-Hey - - -Ma -5 -Mu temed, ss.19, 21, 22, 36-38, 44, 116, 212-216. 6 Der u Te , c.1, s.39.

58

nu ifade 7 lk , u l ve hita , beya ,

kel ayet a

kalan bir tutumu ( ve va f u l ile ilgili

Abdu h A med b. m8 nazariyesi

ayete i tihad

mid, ikinci tutumu benimsemekle birlikte u l ile f e

, beraberinde

, cevap yi ve i tihatta bulunma gerektirir.9 mid

u l 10

r. t t med

b. selef mektedir.

7 - , -Ecvibe, tah. es- - (Beyrut: -Kutub, 1988), s.18. 8 med b.

, din al p

- - - , tah. Abdulmu sin et-- - /1988 -Ecvibe,

s.17. 9

meseleleri ile ilgili tutumu da bu minval -Ecvibe, s.18.

10 - - -

-Ecvibe, s.18.


4./10. 6./12. t

mid E -Fa l et-Tem , ve - bn A l in bir yandan u - n u -fi h

dikleri t lerin

11 , , , E -Fa l et- ti du - -

Munebbel A med ibn anbel med b.

12 Mu ammed h b. Mu ammed me ( .620/1224) de t t

lerin 13 makla birlikte A Na a

imlerle dolu eserini bir rezalet ve skandal (fa a) olarak tir. A er-

Redd A l bir reddiye Benzer bir t - n Abdurra n b. -

( 597/1201) bulunul 14

Bu durumu, elbette, sosyo- nda d -s m

t , bir yanda Be - ikme ; d , dini,

yorumlayan Mu tezil

11 , er-Redd , ss.17- , c.4,

12 iyye, Der u Te , c.1, s.283. 13

er-Redd , s.17.

14 - - , c.4,

ss.165-166.

60

k r el-Mu A - ad yeni , Mu e kendi dinamiklerini

selef ve m i

15 , Muzemmeden - asen b. l el- ( .324/935) anlamda olumlu ortaya

16 Bu paralelde ammed b. Mu ammed el- selef tutumunu bir hakikat17 olarak kabul e

girmeye ,18 h

nda Mu tezil bir ortaya amii

alim -Fa l et-Tem ile Mu ammed b. e - ayyib el-

selef u kelbenimseyen

15 -

--

Der u Te , c.7, ss.103-105. 16 -Mu

- - -

-- - --Ma - , 1979), ss.1-13.

17 -Me -- -

Teymiyye, , c.4, s.157. 18 - dayanarak - 65/1072)

, c.4, s.17.


19

e el- im bi- h (hs.422-467/1031-1075) zaman da ka mid

, -Mu teme U - n eserinde bir taraftan

ise benimsemeyi

Mu el-U l -amse gibi bir doktrini, paralelinde

m , bir husustur.

i , e mensup bir nemlidir,

Bu sebeple onun el-U - amse

2. El-U - amse

el-U - amse, ilk kez V il b. A ( el- asen el-Ba

el-menzile -menzileteyn

E -Hu eyl el- All f ( .226/840), m en-Na m ( .231/846), U n el-C i ( .255/868) ve - useyn el- ayy ( .290/903) gibi Mu ,

19 el-

- - ira el-Mu ta arMufri a el-Mu ri

, el- -osferde bir U - ve hem de U -Fi h

birlikte U -Fi h el- -Fi h U - -Mu - , el- -

Fi h, tah. A med b. -

62

- asen el-b. A med , el-U - amse

e dikkat tev d ilkesinin, Mul ide, Mu a ila, Dehriyye ve Mu

a let ilkesinin cebr el-va -va d ilkesinin iman ile ameli birbirinden

urci el-menzile -menzileteyn il

el-e -ma -nehy -munker ilkesinin ise 20

Eb - useyn Mu ammed b. A med el-Mala her ne kadar el-U - amse il b. A ve Amr b.

b. el-Mu temir el-( .210/825) ve U ez-Za vas t Mu tezilesi ne kanaatimiz o ki onun bu tespit

21 el-U - amse ilk kez -Hu eyl el- f

22 E -Hu eyl el- el-

U - amse Mu ammed b. - .54

bir husustur.23 Bu durumda tev d, ad let, el-menzile -menzileteyn, el-va -va d ve el-emr -ma f -nehy -munker el-U - amse doktrininin, Mu meselelerin

, el- , Mu tezile

el-U - amse

20 - - , tah. (Kahire: Mektebetu Vehbe, 1996), s.124. 21 - - et- -Redd - -Bida -

- , 1968), s.43. 22 -Mu - - - , tah. -Fa - 23 - el- -

- -


ilkelerini tasavvur 24 n b. Muslim ed-Dime ( .106/724) tev d,

let, el-va -va , el-menzile -menzileteyn ve el-ma -nehy -munker ilkeleriyle kristalize olan el-U - amse

25 Mu en ve el- r

tev d ve let ilkeleri temelinde iki esasa indirgenen26 el-U - amse doktrini, Zeyd b. ( .122/740) ile V il b. A u

;27 Eb -Hu eyl el- m ammed el-

im b. - ile birlikte teolojik bir eksen haline el-U - amse

tev d, a let, el-va -va d, an, ve mutref hayattan uzak olmak. , Mu iki ilke el-

er- ah

Sise el- im er- , sosyal

ylesi bir 28 ncenin

b. el- useyn ( .298/910) ise el- -el-U - amse doktrinini

el-U - amse 29 Bu , el-U - amse doktrininin,

24 - - el- -Redd - -

- - 25 El- el- -Redd, s.188. 26 - - , s.122 vd. 27 - el- - l, s.22. 28 El- - - - - , tah. A - -

- - el- - -- - -142.

29 Abdul - -Mu tezile - Avde, 1982), s.19.

64

tezile ile Zeydiyye ,

me sahip gibi bir

3. El-U - amse Yorumu

el-U - amse -Mu temed

30 31 u -n32 Buna ilaveten eser,

metodu olan istidl l ve na ar a ,

( - t)33 , na ar yani akla 34 Bilginin

Ya

ge 35 E el-U - amse

36 ve t teolojisin 30

konusunda Hz. Peygamber ile Mu daki ifadelerle Der u Te , c.8, s.6.

31 Der u Te , c.1, s.39. 32 - -

- Der u Te , c.1, s.39. 33 -

i - veya i - -

Der u Te , c.7, ss.442-444 34 -Me Abdulmelik b. -Cu

- i ti - yani Der u Te , c.7, s.440.

35 el- - , s.77. 36

el- -menzileteyn


i ojisinin Mu bir doktrin olan el-U - amse

a. Tev d , tev d el-B ill

, t ve bir tutumu

ifade etmektedir.37 , tev d m perspektifi olarak h h

z t-

Tev d

olmak (el- a d) ve bunu beyan etmektir (el- avl). dokunulabilecek bir cisim, duyumsanabilecek bir cevher, yok olup gidecek

gibi temas olmaks

olmayan, gereksinimsiz [ an

yapmaya iten herhangi bir , herhangi bir 38

ki ,

a (el- a d)

el- -ma -nehy -munker ilkesinin ise Mu

el- -Ma -Nehy -Munker -Seyyid el- -Muctema , tsz.), s.32. 37 Der u Te , c.1, s.49. 38 -Mu temed, s.212.

66

bir beyan (el- avl) tev i,

bir bir kabulden ve beyakarakterli bir Bu

tev 39 olarak 40

Tev kaynaklarda, en ya lem eserinde tev i,

el-i ti d kelimesi durum, hilaf- a bu

i ti d tezilesi, bilgiyi41

ve i ti d 42 me,

da nin, bir

. ise tev i, Mubu 43 Mu tev ,

kurulurken, tevan ol

, Mu t-Bunu,

h

39 tezile,

- - el- - , - -Te -Ta -

40 -Mu temed, s.212. 41 el- , c.12, en-Na -Ma -

- -U - amse, -Murta el-Ba -Za - li-Me -Em , tah. M. M. - - 42 -i -nefs

el- , c.12, ss.13, 25. 43 el- - , s.68.


ke mu utekelli

emreden, nehiMu tev d

44

t- Kull

45 t

z t- r.46 Onlar, bi- , le gitmeden iman

47 Fakat , tipik tutumd 48 ve Mu tev d

tev i ortad. Bilakis onlar, ile kaim

Fakat onlar, ne z 49 , , tev , Mu

edilmesiyle er-Ra ,50 insana da

kendi fiillerini yaratma verilmesi ile ortadan kalkar.51

44 -Mu temed, s.212. 45 - - -

) KDer u Te , c.8, ss.38, 47, 49.

46 , c.4, s.6. 47 - , - Abdurra - -

- , 2002), s.31. 48 noktada Mu Der u Te , c.8, s.60-61. 49 -Fa l et- -

-Fa l et- - -Munebbel - - - -

, 2001), s.53.50

-Ra d:16). 51 -Mu temed, s.213.

68

Burada , Mu tev 52

t-tezilesinden el-

A , zorunlu ve .

Bunlardan birincisi, k, ya

kendi kendine veya kendkavrayabilmesidir

n i

bunun gibi, 53

Mu el-

olarak , dl , yani

halde Mu tev d, lah tasavvuru ortaya koymamakta ya da

r etmemektedir. , Mu ,

Mutezilenin h teorisini, z t ve

b. Ad let let

54 Bu nedenle nin ilkesi olarak tev d

tezil

52

Der u Te , c.1, s.41. 53 el- - , tah. Umer es-Seyyid med Fu - (Kahire:

- 54 el- , c.8, s.420.


elalete sahiptir.55 Mu tezile, bu zeminde

56

,

letbulu

ile ortaya

57

,

el-sonra -Luma

58 Bu husus Ebhikmet

b 55

- - , s.301. 56 - - , s.30 el- - , s.69. 57 -Mu temed, s.213. 58 El- -Luma , s.117.

70

dir ki

b

yapm

r.59

t

Ya

minvalde

,

-i S nnet 60 -asen n b. Mu ammed el-

59 -Mu temed, ss.213-214. 60 -Me - el- - , tah. Abdul -1399), c.1, s.9 vd.


. 61 n el-

--

temelinde yorumlanan Mu i

, olarak Bu, Mu tezile

k

Mu

,

ve adaletsiz olurdu.62

el-U l l- amse doktrini ,

,

kendkabul edilemez.63

kbelirlemede bulunacak, getirecek

nedenle, Allah 61 - el- - , tah. -2003), c.1, s.111. 62 -Mu temed, s.214. 63 -Mu temed, s.213.

72

sorgulanamay fakat herkesin, ya,64 ,65

yapan, 66 67 68

kimsenin ifade etmektedir.

,

, Mu el-U - amse li-

tihi 69 li-vu ihi 70 ,

71 Bunun mefhum-i

72 ilkesi, fiillerini de h

,

,

64 21/el- :23. 65 13/er-Ra d:41. 66 67 5/el- ide:2. 68 5/el- ide:17. 69 , - -Ka -

- - -- - id, tah. Albert Nasri Nadir (Beyrut: - , 1986), s.91

vd. 70 el- -

- - , s.309. 71 - - , s.301. 72 - - , s.307.


ister. M

73 , Mu

ereksinimsiz (el- ) 74 El-

Allah, kA

75 da Allah, mutlak anlamda iyidir. O, kendisinde fayda

,

,

c. El-Va -Va d El-va -va d,

Murci iman etmeyen

iz iman-ilke, Mu lahi isti a, yani

73 el- - , ss.69-70. 74 - - , s.302. 75 Abdu - - , s.302.

74

, yani el-va d ki ilahi mesajlara iman eden, eri

, yani el-va d ise ya ayan kafir, fa asileri haber vermesidir.76

ap ve isti 77

etmektedir. Basra Mu tezilesi

:

ap

a tezilesi ne

p ve ceza,

kalkmaz.78 Allah murtekib- re, fa a

p

zorunlu 79 Genel olarak Mu a asileri

tezilesi nAllah fakat

a

i

76 - - , s.666. 77 - - , s.611. 78 - - , ss.642-643. 79 - - , s.645.


80 t Mu

isti .81

,

82 ar 83 ve M d 84

ndan hareketle tezilesi , her

ve 85 O, el-va -va d ve M

dir olmakla nitelenmes va d

80 - - , ss.666-667. 81 - - , ss.645-646. 82 - - , s.649. 83 El- el-va -va

, , ez-

el-va d el-va - -Luma , s.129 vd. 84 - ,

ise , -el-Mu

- Te --

-70.

85 -Mu temed, s.215.

76

va dva d ise .86

Ya l , bu ilkeyi (el-a d) ve (el- avl)

, el-va d,

, Mu el-va d

A

Mu tezile, n isti 87

Mu tezilesi Ya dene ceza vermek zorunda kabul

, 88 B ,

ve affedici olanlar affetsinler ve 89

uygundur 90 91

desteklemektedir. yandan

m -mulk

86 -Mu temed, s.215. 87 -Mu temed, s.316. 88

- - , s.615. 89 24/en- 90 2/el- 91


d. El-Menzile -Menzileteyn El-Menzile -Menzileteyn, hilafet

murtekib- re e sahiptir. Bu ilke, ilk defa, ve Murci

il b. A rci ne de

ne

92 ise, Mu rci

yer alan el-menzile -menzileteyn ilkesini Mu in kesb

93

Tan tezil insan , kesb teorisi ekseninde sadece iradeye

ey cebr bir

kesb ,

al

92 el- - - - , s.701. 93 -Mu temed, s.215.

78

nitelenmesi ve isimlendirilmesi gibidir.94

Ya , iman ilMuFakat o, bu tespitiyle Murci

infi , -eylem a

kema ydeki imandan 95

e. El- -Ma -Nehy -Munker

konusunda tam bir mutabakat Kavram, teorik n ayetlerine96

, 97

al - ur n meselesi etraftezilesi,

, ve el-Mutevekkil

al - ur ,

94 -Mu temed, s.215-216. 95 - -Luma

el- -Luma , ss.124-etkileyen bir sebep-

96 97 Bu konuda, - -

- - -Ma-Nehy -Munker - - - , 1997);

- el- -Ma -Nehy -Munker -- el- -Ma -Nehy -Munker.


El- -ma -nehy -munker ilkesi, Mu

, 98

99 ma r f

nden ma f, farz olan ( cib) ve farz olmayan ( b)

munker 100

Mu tezile, ma fun emredilmesi ve munker

, - ( .312/933), - ( .303/916)

101 el-Cubb ma fu

m - ise el-emr bi l-ma f ve n-nehy -munker munker 102

el- -ma -nehy -munker ilkesini

103 . Bunu onun 98 - - , s.741. 99 - - el-Mu - - Amel

- - - , 1979), s.49 vd. 100 - - , s.745. 101 - - , s.742. 102 - - , s.743. 103 -

el- -man-nehy -munker

Bunu ne zaman emr- -ma

80

El-emr -ma f -nehy -munker

104

ma r fmunker

Halbuki bu husus Mu ve M usn- ub meselesi

erin ihtilaflar Ya emrin ve nehy ma f ve munker

E, Mu

A

;105 Bekr el- all l ( .311/923) de Mu ammed b. et

munkeri ma f tezilesi

referans alan 106 , el-Mu al - ur

Hz. Peygamber

l Buna

Sa -

el- -Ma , s.15, 20. 104 -Mu temed, s.216. 105 el- -Ma , s.32. 106 - el- -Ma , s.23.


El-

t alarak, a , deyim yerindeyse,

ekleyerek sistematik anlamda , el-

U l l- amse doktrinini, sin m gibi

tev d ilkesi Mu-

tevMu tev t-

let ilkesinde, Mu

, Mu dil Allah teori teorisine El-va -va d ilkesinde ise Mu Allah- (isti )

belirt El-m -menzileteyn ilkesinde de Mu

kema, kavram iman ve

ile ilgili insan, kendi fiillerinin failidir Mu diye , kesb teorisine yer veren in son ilkesi olan el-e -ma f

-nehy -munker ile ilgili olarak da

el-U l l- amse doktrini

Ya inde elef u ve

teolojik demektir.

82

med, - asen el- - el- -Tev -Adl e - - - -tsz.

----------. el-Mu - . Tah. Umer es-Seyyid A med Fu -ed- -Mi riyye, tsz.

----------. el-U - amse. Tah. Fay -Kuveyt, 1998. ----------. -U - amse. Tah. . Kahire: Mektebetu Vehbe, 1996. el- mi l- asen n b. Mu ammed. el- U -A m. Tah.

Abdur Riyad: - umay , 2003. (ed.),

(Ankara: T.C , 2011) 45-83. el- l-Me Abdulmelik b. h. el- -Fi h. Tah.

Abdul a - mi atu a ar, 1399. ammed b. useyn el- el- -Mu - . Ta .

- , 1986. ----------. el- U -Fi h. Tah. A med b. - el- - b. l. -Luma -Redd -

-Bida . Tah. am Kahire: el-Hey - mme li- -Ma bi -riyye, 1975.

----------. s - av - m. Tah. Seyyi med. Haydarabad: Matba -Ma rif, 1979.

el- med b. Mu ammed. el- -Ma -Nehy -Munker. Tah. Ya Beyrut: - l- , 2003.

el- - useyn Abdurra b. Mu ammed el- r-Redd - el-Mul id. Tah. Mu ammed Kahire: - e -

Diniyye, tsz. - useyn Mu ammed b. el- Ya - . - ti . Tah.

Mu ammed b. Abdurra n el- d: -A l- a , 2002. - , b. Mu ammed. - -Ma -Nehy -

Munker. Tah. b. yi - . Medine: - - eriyye, 1997. el- asen b. - . Teh -Ecvibe. Tah. es-Seyyid

ub - -Kutub, 1988. ammed Muvaffa med. er-Redd A .

Tah. A - - - l- med b. Abdul Mecmu v

Teymiyye. Tah. Abdurra n b. Mu ammed b. Riyad: - , 2004. ----------. Der u Te l- A -Na l. Tah. Mu mi -

ammed ibn Sa - ----------. el- -Ma -Nehy -Munker. Tah. Mu ammed es-Seyyid el-

Culeynid. Cidde: -Muctama , tsz. - - Abdurra - med ibn anbel. Tah. Abdulmu sin et- -Hicr, 1409. -Murta med b. Ya el-Ba z-Za - li-Me hibi -Em r.

Ta Beyrut: - - niyye, 2001. ----------. - - A id. Tah. Albert Nasri Nadir. Beyrut: -

, 1986.


el-Mala - useyn Mu ammed b. A med. et- r-Redd - l-Bida . Tah. Mu hid el-Kev . - , 1968.

el- ammed b. Mu ammed. Te - ur n. Tah. Ahmet ; ed. Bekir

Me li , Abdul i - -Mu tezile - Avde, 1982. en- l-Mu b. Mu ammed. Ba - m - m. Tah.

n Mu ammed li el-Fa : -Fa , 2000. . .

. er- ammed el- b. h u Kutub ve Ra il - m el- m

er-Ress . Tah. m A n. an : - - , 2001. ----------. el-U - amse Mu ammed - -Tev (Kahire:

- , c.1, ss. 141-142. - , useyn & - r. el-Mu tezile b - -

Amel. Tunus: - - nisiyye, 1979. - , Mu ammed b. el- -Ni al. Tah. Ah

Muhammed. Beyrut: - l- , tsz. et- , -Fa l id b. Abdul z. ti - -

A med ibn anbel. Tah. -Mun ir en-Na Beyrut: -- , 2001.

Documents

Õ - .:: İSAM Kütüphanesi - Veri Tabanı ::.isamveri.org/pdfdrg/D00001/2012_C53_1/2012_C53_1_A… · · 2015-09-08£DQEDO ¯ VFKRODU DO-4 ¯ $E Ì