View
218
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
Eindhoven University of Technology
MASTER
Woensel-West
Ebberink, H.A.M.; van Staalduinen, J.; Lips, J.
Award date:1976
Link to publication
DisclaimerThis document contains a student thesis (bachelor's or master's), as authored by a student at Eindhoven University of Technology. Studenttheses are made available in the TU/e repository upon obtaining the required degree. The grade received is not published on the documentas presented in the repository. The required complexity or quality of research of student theses may vary by program, and the requiredminimum study period may vary in duration.
General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.
• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
RRR ' -76
BLJK
76 /,(3
VOORWOC)RD
:i t vcn>lr;,g vorr.1 i; lwt tw<cl'Cil' onticrdc
}Je relatie van cli.t rapport met onu Lu,t:.otEè wurk:::>tuk i<J rr1inder
beid van bepaald~ funktics in de wi,lk .voensel-VIc~;t in ndatie
den.
!fl!l.!l.Tt 19'{6
INHOUD
VUOHWOOHIJ
I B!!iGHIP:PENKAIH;P .••••.. c •••••••••••••••••••••••••••• 1.,:g.
0 inleiding • . . . . . . . . . . . • . . . . . . . • • .. . . . . . . . . • . . . . . • . . _iJ :tg.
1 ~t:LtSei:net:n " .. <I •• ~ ............ " ................................. "~ pa.g. ') c
1 • 1 lJH (~ • J (,
., . })fig·. 4
1.) dt-' econumi~;che inutantie ..••..................... pag. :) 1.4 d.t: poli tü:kc: i.ru;tantie ...........•..•.•.. , ..•...• }) aL~. El
L :) de ideo1ogi~Jc1le int>tar1tie ............. ~ ....... ~- .. ···~ l) ar~. 1 1
2 de st u.d •••.••.•...•..•••••.••••••• , ••••••..•.•... pag. 1 1
)
~~/ cie utaci in de knpi talistisclw :naatschappi.j •. , ..•. pag. î/L
11 DE ONTWIKKELING VJ.l~ .óiNDHOV~~N •••••••••••••••••••• }la{;. L'
1 ciF; ontvr:ikknL:ing voor de tweede wr:rcJ.rioorJog •.••••
i • "i d t.; pe ;_·i o d c tot ·.:~ere l d oor l o g I • • • • • • • • . . . . . . •...••
1.? c!t pc:riodl) 1'l14-191~J ......................... ., "
2 naoorlogse mtwikkclingcn ...•.......••..... , •.. ~ ..
\ ') i.' . .. (_ t . k' l. on vn Ke ln,~·pn binnen :i '=' re p r o d uk t j (: - s f e r.; r . . , . . . .
poli ti ekP on tllikkelingen
~!.~) ruimtl:::1ij~e ontwikkr.oiingen ............ , ..• , . ,
pag. ;) 2
r-e_,{~. ??
pag. ?'i
]J'lt;. Ll ç;
J'ag. 46
;)n.{;'t J3
fU~éS • 6 I
f_i .~1_.{-j ~
JH L f; . { .~
lil !:i L O'i' • • • • • • · · • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • ~ .. • • • . • • ; ) ·' g • U 2
I 0
BEGRIPPENKADER inleiding
b(~paal de totaliteit, die ~i eh a;J n de z.i eh 0 t ec dE veranderende
maattJcllappelijrec ontwikKEdiug aarlJlfWt. Het io dan ook onr:wgelijk
OL1 uitspraken ~)ver de ~>tad te doen,zondE~r dat het kader van eHn
theorie moet h,~t onderscheiden van de wetmatigheden Yan de
maatschappelijke ontwikkelingen staan.Wat ons onderwerp be
treft, zi . .jn vooral de wetmatigheden die de hoed.anigheid van
de ruimte en du relaties tu.ssen de ruimte en andere elemen-
ten van de m<.ur~schappeli_ike struktuur bepalen van belang.
Het is de groto verciienste van Marx geweest de wetmatigJH'rien
van de maa tschappe lL:jke ontwikkelingen bloot te leggcm.l n
de redA aan he; g~af van Karl Marx zegt l''riedric.h Engels
daarover:
"Wie DaY.li.n das Geset.z der l'~ntwick1ung der c;rganiechen
Natur entdeckte,so entdeckte .M.arx da,c. EHtwtcklu..'1gs-
iaeolog;schen Uberwucherungen verdeokte einfache Tat
sache,dE,ss die Mensahen vor allen Dingen zuerst essen
tdnken und .sich k:leidml mii~H;en,ehc sie P0JitJ.k9Vfissen-
schafl ,h.mGt,Hrd.igion usw.- iroi1wn k()nnen; ctass also
diP l'roë uktion der unmi ttel bnren ma teriellen Lebens-
mi tte1 t.nd clamit. die jedesma.lige ökonomische J•:ntwiok-
1ungnstcf,, einfw Volkes oder eines Zeitabschn.i tte~1
die Gnmdlage bilaet, aus aer die Staatsein:ri \.~li.tungen,
die Hcertsant:>chauungen,dje Km1st lmd S<'lbst di.€' reli-
gibsnn Vors~ellungen der betreffenden Menseten ent-
wiokel t ilaben, und. aus der sie dahe:r a.uch ork} ärt wer--
Dami t n:i cf•r ... .rl~tmg-~Marx entdeckte auch das spozielle
Bewer;ungsgesetz df~r heutigen kapi talistischen Produk-
un(' von Hu· erzeugt.en r)\::1'/:ilH'I: chcn Ges~ll-·
-1)
1) Engels~ E' "M:q.rx/Engels Ausgewä.hl te Schr]_ ft en" Bd. 2 Berli,in
1
De determinering van de totale maatschappelijke struktuur
door het economische ontwikkelingstadium wordt door Marx
als volgt kort weergegeven:
"Het alt:emene resul ta.at waar ik op uitkwam en dat,
eenmaal verworven als leidre.ad d.iende 'roo:r' mi,j:n stu-
dies,kar in het kort aldus geformuleerd wo1ócn:in
de maatE,chappelijke produktie van hun bestaan gaan
de mensE·n bepaalde noodzakelijke, van hun wil onafhan
kelijke verhoudingen aan,produ.ktieverhoudingen;die
overeenf tewmen met een bepaalde mate van ontw:ik1u3ling,
bepa<:üd door tmn rnatur:1ële produktiekrachten.TJe to-
tali tei t vn.n deze prodnktit v~3rhoudücgun bepu.alt de
economü:che s trukt1..LU:c va:n de maatschappi,j ,de reële
basis wnarop een juridische en politieke bovenbouw
verrijst en waannee be11aalde vormen VfU1 maatsch&.ppe-
1i jk b~"l:ll.s t.:-:i jn overeenkomen. De Tt1 rül1.8l' vut::<rup net
maLeri~le leven wordt geproduc~erd tspu~ld de ontuik
keling nm het sociale,politieke en,in het aJ,.,.;c~w~en~
in tellec:tutcll e leven." -2\ -)
Bij het bespreken van het verschijnsel ~ltB.d :d.jn we dr:m ook
soci ologtsche of psygcJcgis t:1be ca tt:&;~•rj_ Për:. We kiezen vuor
een marx:is·d,:;cae benadering.We plaatsen daarmee lwt verschijn-
NR~1.rvar1 we in het eerste gedeelte van dit hoofdstuk een sum-
mier overzicht zullen geven.In het tweede ged0elte VRn dit
hoorcts tuk gaan we vanuit cie algemen: tlF~orie in op het \rt.~r-
1 algemeen
1.1 Gehantuerde begrippen
;.?)
Produk ti el-:rach ·~~
een bepa::Jld rn01aon t in Je geschiedenLei bos taa t, te oncJen>chei-
- de ma:t t~;chajJ,)cÜ::i. jke cJ .cueidskr2.cht
- de produktiemiriuelert.
~----------- ·--------~-------··--·-------"-------Marx,K "
524,525 2
3)
4)
5)
Maatschap2elijke arbeidskracht
"I,Iet macttschappelijke arbeidskracht woro t bedoeld:
het totaal van alle licruwmli jke en geest Ji.,jke vaar-
digheden. van de arbeidsgeschikte 1ndc·n van th' rr.;~>ti:-
ZP.kL:li jè\.e arbe]d te verrichten. 11
De produktiemiJ, .. delcn
Deze omvatten:
. 3)
~De arbeidsvoJrwerpP:1 (dat wntbewerkt wordt) zc,~<lB df' na
tuur zelf,grJndstoffen en halffabrikaten.
-De arbeidomiidelen (datgene wa~rmee gewerkt wordt) zoals
11 Hierme•j komen in het produk tie:proces n.éJ. teriële gos-
rleren en procluktiove pre<;ta.tü'~' tot ~1 tanrl." ~-4)
lroduk~t?.
historiH een 11 dialectische nenheid 1' vorrat r:.ei ha;-;;.r
Het :L.• E'(:)H theoretisch 1J
werkelijkheid Hiet konkreet aanwijsbaar is, ')TilCLut c:c in d.e
:;:t: •. s~:,_ r:a,ppelijk:e werkelijkheid al tijd meenlere
wij zerp1ac.cs t eH: aar bestaan (waarvan er ech l.t.>r {>Ón dum.\ neert).
ln onze tijd (l"L~rheerst bi jvoorl.ll]eld de kapi tulL' 1:.' ,:_;r;; '-' pro-
dnktiewijze,maar er ~::o.L,j.n ook trekker~ van du f('C"Jw•J rntr)a-
chale produktiewijzen te herkennen.
Sociale format~~
''Het begrip sociale formatie slaat op c:~-::.1 omvu1grijk
sociaal geheel in een bepaalde fase van (le gesc:hie-·
denis,bi,jvoortweJcl ht~t ;~ngeJand va~l r1e ].ndw->triële
revolu.tie of het l''rankrijk van Napoleon lll of Viest
Europa c·nd.er monokap i ta1.lL> t:i ', .~110 "c··'-:-oltouü. \_ngen .. n -6)
Seeger sH "Mar.xi smus lei eh tgemach t" Fn~nk fLc_ct l·ll"'
Idem blz. 22
3
Het begrip socjale formatie is dus in tegenstelling tot het.
begrip p,..oduktiewijze wel konkreet aanwijsbaar.In de socia
le wetenschappf:n spreekt men VH.ak c>ver samenlevir..g)um term
die sterk ideologisch gekleurd is ..
Eigendomsverho1 ding.die de mensen in de rnaatschappe1ijks
produktie,nood:zakelijk en onafh.ankelijk van hun wil aangaa.n.
De produktieverhoudingen binnen de kapi tulistische produk~·
ti.ewJjze zijn é''Qbaseerd op het pri.v.'; cigcn,>);n van rle procltlk-
tismiddelen.
bepualde produktieverhoudingen - de materiële goede-
ren in dt> v·orm v~t, ;_·.::odliktiemiddelen en ko!.H1utnpti~C ..
middelen diu voor hun besta&n noodzakelijk Ld.Jn.rJl·o~·
-7)
I!Jlet konr,.J.nue proc;er: van vernieuwing en ui i;breiding
van de maatschappelijke produk tiP. r er~n oL,jekti eve nood-
za.keli,ikheid voor het bestaan
de menselijke maatschappij."
., ,, (''" twikKeJ..ing va.n
-'!) Hierbinnen l<an nen de reproduktie van de produktiemiddelen
en de reprodnktie van de waar arbeidskracht onderscheülen.
De reprodukt.ie 1ran de waar arbeidskrncht is ctm I!(;(;d:t.a.k'.ÓJlijke
voorwaarde voor de reproduktie van de produktit~miC!de1en en
omvat een zeer :Jmvangri jk proces, waarvoor trü 'tan onL:ll!llp-
tj_egoederen en ·v-oorzieningen (gE zonheidszorg etc .. ) noodza
keli~ik zijn.
1.2 De kapitalistis<Üle .~-1roduktiewijze
Binnen elke pro.iuktiewij ze kunnen we drie ins tan t:i o :> ond~r
scheiden: "De ec.momischefde politieke en de idHologische
instantie".De e<~onomische instantie neemt hierbij een 'bij
zondere plaR ts :ln, omdat deze in all~ produk tiewi,i zen de ba-
6) Launspach,J.A. '!Alternatief planologisch denken,inleid.ing
tot Marmel Ga.stolls,La question UI'baine" d.ec~ 19'(4 blz. 6
7) Seeger,H. "t$a,.p. 11 blz. 22
4
sis vormt voor de produktieverhoudingen en in ö.lle prodJ.k-
tiewijzen uiteindelijk het geheel konditioneert.Binnen het
raam van deze uiteindelijke determinatie hezitten de poli~
tieke en ideologische instantie een rc:latieve a.utonomi tei ï:..
In het traditionele marxisme wordt gewerkt met de tt~Tmen
onderbouw (economische instantie) en bovenbouw \_politiekt:
en ideologische instantie) ,waarbij de onderbouw ui te:indelijk
de bovenbouw bopaald.De hierboven besdl.reven indeling ia dus o
te beschouwen als een verdere uitwerking van de "onderbouw
bovenbouw theorie".
Naast de determinerende e<.ununüseho :i.nstantie,valt er binnen
elke prod.uktienr'i,jze nog een do;nina.ute im>t.1.n L C! aun te wij-
zen, die er voor zorgt dat de proauktieverhoudingen in :~tand
worden gehouder,eln de slavenmaatschapp:i.J biJvoorbeeld was
d.ukti. nverhoudir.gm1 in stand te ho•Hitm. ·en f; rutl ncrend.e ins ta.n-
het kapitalismE· zijn geen juridische of ru:.d,;-ru "Ld telt eko
nomische" inste.ntiea om de arbeider te dwitJ.g<::Il zi,jn t.roeid.:s·~
kracht te verkc,pen.De vrije ondernemersgewi.j ,;e prc-duk tie
zorgt ervoor d~:.t de arbeidE::r z.L;jf'. r < \
{ ·~ ' ver=
Kopdn en dat dE' meerwaarde <J.an de iiiS'li t ter van de produktie
middelen to~kut.t.Do 0.~onomiaohe ~ncltw,~J~ .is dus de dominant
waardoor de p:n-dukt.i uvcriJOi . .td.~ngeJl binnm~ l,.e '-· kapitalisme in
B1.nnen de kapita.U.;diBche _produktiewijze is de e onomische
instantie dur3 :zowel de domtnan t die dn prod uk ti cwerhoudingen
in stand. huu.cJ:; <.Üö oe d.etc~:rnünant. dL.l ui1;::;,;ndeLij.k cle pvli-
tieke en Lrteolcgiache instantio bopu&ld.
De proüuk ti everhoud:i x.~ gun zijn gebat;eerd. ''P dt: hé>of d i.dgen8 tel
ling binnen het ka.pi talis'lL': "De t• t:)~:l!F tel.1ing tu ,,_.en l1e t
maatschappelijk karakter van de produ.ktiekracht.'m E-m h~t
private karakter van het bezit van de produJctiemiddelen.
1·3 De economisehe instantie
De economische instantie omv::d het produ)-;,_ . .i;:•prt.' f'I-:~Lnt rG
produktiepro:;e::; en het ruilJ; t'oces ( zowe.l •li i.t~~ ü il~ t produk
t:i.e-· en reprodnk ti.t.~proees als tus::H3n d.e ljrocwsBen onderling).
Deze processtm zijn het. eenvoudigst ciuide~iJk Le mak:E!n aan
5
de hand van het accumulatieproces,welk proces binnen de ka
pitalistische produktiewijze een centrale plaats inneemt.
De relatie kap:l taliet-loonarbeider is een bezi tsrelatie.De
kapitalist is de bezitter van de produktiemiddelen.Ile arbei
ders, de produc(m ten zijn bezi tsloze loonarbeiders oDoor deze
bezi tsverhoudingen (p,"oduktieverhoud.ingen) kan de arbeider
niets anders doen dan zijn arbeidskracht verkop•:m.Hij is
namenli,ik niet in staat om onafhankelijk van de kapitalist
zijn arbeidskracht voor de produktie aan te wenden.De kapi-~~.:~~
talist koopt dus de arbeidskracht van de arbeider erl Yzich
daardoor ook lwt produkt van de arbeid toeeigenen.Hi .i eigent
zich o aarmee ook de meerwaarde to1:1, die ti.jde:ns de produktie
is cntstaa.n.lle;·.e meerwaarde is in feite de wahrde à.ie boven
de waarde van zijn arbeidskracht doon de loonarbeider gescha
pen wordt.
De waarde van re arbeidskracht wordt bepaala ioor de repro
duktiekosten vrm de arbeider.Deze reproduktieknsten zijn
fJ terk afhankeh .jk van de normen die gelden binnen ('en bepaal
cie ontwikkeliné:fase van de maatschappij,maar zijn ruim ge ...
nomen de kosten die noodzakelijk zijn voor het laten voort-
bes taan van de arbeiders. Tot dnze koat· ... , r>,):tc.tt;a o.a. vue ..
di11g,kleding,een woning,opleidingskoAten en gezondheidszorg.
De arbeider- en zi.jn organisaties zullen er steeds op uit z
zijn de prijs 'van de arb~:Jidskracht op ta voe:;'(H\,D(! kapi ta··
list d~arentegPn zal proberen de meerwaarri~ te ~erhogen.Marx
onderscheidt tv; E3e vormen van meerwaarde en daarmee twee manie-·
ren om de meerv.a.arde te vergroten.In de E)erBte plaatn kan
de meerwaarde vergroot worden door de door de arbeidskracht
te lever<m arbeid uit te breiden d.m.v. verleng:i.Hg vnn d.e
arbeiasdag of d.m.v~ nrbeidblntensiveringoln dil twuerle plaats
k~.:m dr,;; meerwaarde verf.Jé>(,t worden door de pr:i .j'., ·v.~n <h~ waar
arbeid:skracht te verlagen,ofwel de,voor de r'C'fJl·oduLLie van de
arbeidskracht noodzakelijke arbeidstijd te verkleinen.De eer
sta mogelijkheid heeft betrekking op de dbsolute m0erwaarde
en de tweede manier betekent vergroting van de relatieve
meerwaarde.
Tooëigening van 'ie meerwa,,rde heeft de acl'H;!iu)a t,i P van ka-
de noodzakelijke voorwaarde voor de reproduktie van de pro-
6
duktiemiddelen,maar is ook noodzakelijk voor de"reprodll.k"Lie''
(uitbreiding en perfektionoring) vru1 de JlroduktiHverhoudin-
g1m.De uitbreiding Em perfektiont~riug van dc! produkt:ic·ver-
v'-'n elHmentC!ll LÜt de "voor-krtpita1if:tiè:chc.:• }'f'I)•I:J.t(Lc·,d,J·~cn"
(landbouw, zeLL; tandige beroepen e ~C'.), elf: vc, '"tlec)n::aand•; vc t'IIl[l.at-·
schappelijking van de produktie (toenemende klasse van loon
afhankelijken) en de toenemende arbeidsdeling.
:.:Et aJ.s drijfveer de "produktie" van steeds gi'otere hnevei'Ü
hsden meerwaardel heeft c~en steeds grotere accumul a tie en
koncentratiE: Viitl i taal plaatsgevonden en be->bbv:•t do ['ro-
wete;.;, ·b cJJ - zich de laatBte decenn:i:, op on·.roorutulbarc wij-
ze ontwikkeld.
ze ouk v·c·o•· cie ind.i viduele ondernemer en dt:.· kari tnJ i f: t.en allil
klasse tal vèm problemen. Deze moeilijkheden komen voort uit
de hoofdtegenstelllng binnen het kapitalisma,die tu8sen het
maatschappelijK karakter van de llrodukti ekrachten en het
nr:i vébezi t van de produkt i emi c~deJ ''1.' •. : ~· '' :. c():; .• ;J tel.iinè; s tnat
él.:.m plitfliil<tl;lge ontwikkeling van het totale l'roduktie- en
reprodukti e:proces in de weg.Marx benadruk te dit, door deze
,CJJ1.archJ.e i11 de ma.at8 elijke arbeidsverdeling tegenover
h~~~; pJamaa[. ,. nr.Ken bi.nnen de werkpla-J.tg te stelJon:
van de proportiona.li t(~i t b~>p.·~,a] óu ar1.J8j derc;r:ro(:pml
wordon ondergübradt t bij ht~paaJ.de fml!d;j ~::t:, Bpfllen
d.uk U. (;midJelen r1ve:r de vers chil.l ende mav. V! clinpJ .. el j jke
tsYum van arbeid. teeval en willekeur hu.n kJt•u, ig
spel." -8) De gevolgen van de anarchie binnen het maatschappe .l.i ;ik pro
duk tieproCl.JS zijn bok end.: 11 Üverproduktie, c:rises 1 s tagnatio en
strijd om afzetmArkten en grondstoffen zijn enkele van deze
gevolgen".
U) J\1arx,K,. 11 Hot kapitaal" dl 1 blz 262,263 \ ui.ts. Vi. de Haan)
7
1 .. 4 De politieke 1nsta.ntie
De politieke instantie omvat het gehele staatsapparaat*Hier
toe behoren dus ook de staatsorganen op een lager niveau
dan het rijksr,i veau. Voorbeelden va.'1 organen binnen d2 t.;oJ i-
1;j eke insta...ntj e zi,jn: "Gemeente bestuur,par1enifmt!.nR.tiona.ie~-,
}irovinciale- E'rl gemeente1ijke "pla.Tlningsinsti tuten" en wijk
raden".Zoals is uiteengezet bezit de politi.eke instantie
een relatieve autonomiteit,die begrenst wordt door "eisen
en wetmatighec en" die afge,Leid kunnen wordm1 van de e conomi-
sche instantiE!,cLie de politiek!:>. jnEitant:iP uiteinde1i,jk de-
termineerd,
moeiltjkheden de total.E; !'1.3produ.ktie van het IHaa.tsehappelijk
kapitaal moge1i,jk te maken.
"MarxiE tisch8 û,nalyHen van politieke org~;.nen hebben
:m:::\a:c aJ t"~ zeer de neiging om de nadruk h' .l •·ggen op
haar rcpre~;sieve funktie in dienst van de heHrsende
kla8Re - wat maar een halve waarheid is.In werkelijk
heid hEeft de staat twee funkt:ies:
1) De é amenhang van het totale mnatsohappeli .lk e re-
2) Heek. üJt.coeks de dominante positie van de bourgeoi-
flie te waarborgen." -9) C:atc<! l.s spreekt in dit verband over regulatie en d.omina.,ntie,
! .: r terme l rr et de twee re:s pektit>veJ. i ,ike funk ti es overeen-
komon.Um de regulerende funktie vorm te geven wendt de staat
n:i.et alleen hs.ar invloed op poli.t;i.(CJk en ideologisch teTrein
aa.:n,ma.ar maakt z1j co.Y g::lbrui.k van baar· f'konomische rnncht.
Deze ukonomindw macht van de staat is gobaseerd op de be-
schikking diP :üj heeft over een groot d.eel va.:n h~t 1H1.tionaal
inkomen.Bovendien heeft de staat via bezjt of gedeeltelijke
deeln>"mjng (sl;br>:idj_f:~ring) een grote invloed op e<:r;. aantal
produ.ktietnkko~, zoal A: 1 :} ··onds tofwinning (aardgas en s GA en
kool in Ned.erland),energi!:!voorziening,borw,vcrvner en a.nde-
heden véin cid ~' t.nat. i':J. Nsder.la:."ld ter regu.Lati e van het
9) Lojkine,J "C101rtributior. à une theorie marxiste de l 'urbati-
8
totale maatschappelijke bestel onder de vijf onderstahnrle
punten samenvatten.
1. Ten aanzien van het bevorderen van de industralisering
in een bepE,ald ge bi eil ~
a. Het verl1eteren van de in:frastruktuur ( wegen,ene:r·gi;::; ...
voorzieningen, etc.)
b. Het verteteren van de arbeidsma1~t door:
- het vestigen van onderwijsinstellingen die een "ho-
ven regionale 11 be t.ekmüs hebben
- voorwaarden te scheppen die een snelle bouw van wo
ningen (t.b.v. de toekomstige arbeidskrachten) mo
geliak rnankt •.
c. llet verstrekken van &ubsidiAs aan bedrijven die zioh
in het betreffende gebied willen vestigen.
do Hot vestigen van ovu:cheidsbed:rijven.fit::t,'.; mOI'iÛi.ikhoid \''{', ,:~ <.
hlij{f·tfJéperkt tot het Yes tigen v;;,n u.üto.it::c' n:nüabele
industrie~n~
2 .. Het stellen van voorwaarden aan en het "afremmen" va.n
industrievestigingen?
.. bepalinge~ die de "milieu overlast" beperken
heffingen die bi .i j nve , 1' ÜL~e·-
moeten worden beta~ld (selektieve investeringsheffing)
• het tHUlWl Jzen van bepaalde gebieden bj.nnen de gemeente
grenz,An. W'<J.arh1li tc~r. d.H industrie~n zi eh niet mogen ves ..
ti gen.,
Deze ma:iVrei~elen ~:l;}n margina<:tl en hebben me~stal wejnig
effekt, omda: de u:i t de voorwaarden voortvloeiende fi.na.n
ciële nadelnn voor de beclri,jven niet z.o groot mogen zijn
dat deze Je concurrentiepositie vBn ~e industrie t.o.v~
het buitenland aantast.
g·ingen:
• Adminü;tralieve cP.ntra vt.m overt1eif1H .. t1n semi -ov6lrheids-
ins tell ing~:m ~ /P. 'I'.· T" /defH:i.rtementen/N" ~î, /ad vi.es- en
onderzoek~::ins tellingen ( T .N. 0 •I Cen trasJ. Plan bureau, etc.) I
sport~· en • • • f ;·c,c re;,t.:tt:cvnoJ:"z~en:tngen/
s teLLj.ngex.1.
4~ l:/~et .regul~:rE·n~ va.tl een belan.grijk. l~edHeltl~ van de bouw:
9
a. We_g-.eiJ; waterbouwkundige werkeJl:"Opdrachtgeving en
financiering van o.a. wegen, havens en kunstwerken u~
b$ .ill.li,.~-~). tswerke12: "Deze urnvatten Yoornamenlijk de
nanciertng en in enkele v,evallon. ook de opdrar~h tgev; P,>'
c. li'o:ni.JlttlU ... U..!I':: n._ lJe financie:r·:i ngt subs:i.dil=lr:ing !:m l;i i
gemaente-bl~w ok opdraohtgoving vru1 de !~~!~~~~~~~~!;
- De subsidiäring en bij gemeente-bauw
• ., Het bevorde rmt ••n reguleren VFln dB woning-·
• JnvJo,d op Je kwaliteit u:l.t
te oefer:en •i.m~v. bouwver-
ordeningen en nubsidie-voor
waarden.n
De utteinrlc·!ijke bestemming van de grond wordt v~,stgr:logd
j_n bes temm: ngsplannen .De overheid kan echter nieJJJand ver
i. eb ten j r· es tH bouwen,. zi .i kan all een i ets verbin·'l.en
wat niet i.r overeenD temming is met de h:;s temming die in
het ·neG temm'i.ngplan s t;a,ê"' t. rt<'.ni;c V'·
waa.rborgeH J wen .d,; ,ü tgeoefend d.m.v. rechtspraak, poli tie, ge-
vangenL-~ser, ;Y :z.onodig het leger.
J:on O:ijzonfleJ'C aats binren de staatsnpparaten wordt door
de volk::.Jvertev<'nwcnrd:iging ingenomen.Binntm de volk.sverte·-
genwoordiging is plaats voor de georgc.nis''"~rde a.ï·beidt~rsklas-
se~die door "i· 1;
langrijke in'IC ·· ':Î t van de strijd die de arbeiderskL1sse
of bepaald0 r"e vc;~ ki.ngsgroepen voeren ,.Ho~ overhei dG i lJgcij-
pt3n k·'l.n dan ,,,
ka_iJJ.. talj sme v~· i ov~,_m:, ·;;ij kan I-cr wel toe gebru,nht worden de
behartiging vnn. kl'i-11.1.taFÜSbE71<:Jngen ir· te <iammen.Lerx n:::emt
;;el "L tv:n ar-be:i.d ::l.n ei<': fabriek, is Y.lf! t a<Ul geen enkele
10
vering van de politieke macht door de arbeidersklasse
ook het technisch onderwijs 9 theoretisch en prak bsch,
zijn plaats op de arbeidersscholen ze.l veravereiL En
evenm:i.r kan er enige tvli,jfol over bestarcr; of d"-: Ka--
pi ts.lh tisehe vo.rm van proo.uk.tie on u.e d.u,;trb!.i heho-
rende t::konomi sche J],rbeidBverho,,dj ngcn lj_jn.cPcht in
tegenste.l1i.ng staan met dertf,e1ijke re·•rc;Ju·honaire
fermenten en met het doel: de OJlheffj_ng van de oude
arbeia.sverdeling." - 10)
t.tet afdwingen van de fabriekswetgeving van 1867, waarop het
bovenstaande citaat betrekking heeft,had betere onderwijs-
mogeli.jk.l!eden voor arbeJ .. durEüdncleren tot gevc·ig.
1.5 De ideologische instantie
lJe ideologi::-;ch' i.tw tantit> heeft vooral t:<!rt -~e ti ;JJGrtmde
f•lllkhto: "Het V-)01'8 tellen Vhn de huidige p.rod,lktieverho.J.din-
theoriën over de welvaarts-· en ver:torgingss tu.a t en het f!_:E·-,
br,üken van id.:ol ogisch gelHeien te rrwn. '-'W<ûs de sanJer;.lt:v·i 1 g,
het algemecm belang,de medewerker etc.",
Binnen de ideo:.ogü>che inst'"''lti.e ~:c,.:
apjJara ten of ins ti tuten te noen.en d-1 3 deze funk tie, als hoofd-·
taak vervu1lt::r;.. !Je ideologische instantie is meer geintergreerd
in de ek onomisc:he en poli t:i.eke instantie, wearbinnen men zJ.ch
~.i·cUent van idE•ologisohe termen en th8o:dcn.,Ook het overgTo
td gedeelte var de wetenschap,metname de zogenaamde sociale ... wetenschap verv~llen een ideologische funktie.
2 de stad
In di 1. :·ou.b--hooi dt> tuk zullen we het vers chi ,,u,;,,; ~; t.aa v:,.n,u. t
be:schrljven.We zullen eerst l!l hut ko1·t Ü1f,ae:Ln t;:f; de stad
in het algemeen en de algemene kenmerken van die' stad, los
VAn een bepaalde sociale formatie en de ~i 3.arllümen domineren ...
de produktiewijze.Daarna ?:ullen ;~~' start in de lHJj jgt: ;:;oni-
ale ~: o::.'ma. tie ·-· 11e t ale domina.n t d.c.~ kup:i tal i B tiü che prod uk-
ti~wijze ~ besc~rijvPn.
11
2. 1 Algemeen
De stad willen we eerst in algemenP zin proberen af te bam
kenen,d.w.z. oen begripahApaling diA geldt voor de
lende sociale formaties die we vaw.l.f het ontstaa:n van dt.: ""ta.cl
hebben gekend,.Een begripshepa.ling die opgaat Vh! rl<.' ~~Javr"n
maatscha.ppj_j Lot en met de~ <>oci:.ü:î..stische mhatscha.p J•
Voor een algemene "definitie" willtm v;e aansluitcm b:i.j de
materialistische benadering v;m het begrip stad,wat door Ber
nql als v0lgt is weergegeven:
''Een stad verschilt van een dorp hierin 1 dat haar be
woners voor het grootste gedeelte niet in voedsolpro-
bacht,de handel. en d.e industrie." ·- 11) Bepalend is dus niet de grootte of het al dan niet hebben
van stadf1rt:Jchten,maar dt~ plaats die de bewonen;; innemün in
h::: t ron a.t s oha.ppeli ,jk produktiep roe es .l~;~n bol n.ng-r:i ,ik: t" VZ) >rwaR.r~
de voor het bes teian vun de stad is ~'"en bepa.a:.t.de on t.wikKc-J L;_ng
van dE? peodukti.ekrachten:
''Om het stichten van steden mogelijk te makPn moet
het teennis eh niveau van de l and-~·on # zo hoog- zi.,jn
dat zij een grotere 'ud:cef ;;~: ·..t•,;n lUJ: v2 .. u dü produo en-
ten <Ül ·:en kan dekk~m, '' 11 )
rne on twikkelin,~ van dB produktiekraGh ter ·~n dE daarmee kor
( renponderende produktieverhondingen hebben, zoal!:> ook 1,;:\ t
l bet V01'Volg za:~ blijken,op de o.:1.twikkeling van de stt, .. d f'n
de processen d:. e zich daarbinnen afspelen, een grote il-. •rloed.
De ruimtelijke grenzen van een stad worden in de d1verse
maatschappi,jformaties door Vürsc1~illende f-·1.ktoren bepaq) cL
We kunnen g1ob;,al steLler-. dat dt· r:n.L~te:li -ike grm~~~;;cn van
een stad in de sociale formatie bepaald worden uoor ~e ic
minerende ins tf.ntie van de overheersende produktiewij ze, In
de feodale maatschappij,waarbinnen de agrarische produktie
de belangri,jkste was en de produktieverhoudingen g0baseerd
waren op het privé eigendom van de horil:::en 'li.tn (L:> griJ'i+.p;rond-
bezitters,was de stad een politieke en juridische eenheid,
vn.nwaa.rui t de repressieve en regulerend(' funktie'~ iil.e nodig
11) BernaJ.,J .D. "De wetenschap als maatschappeU,ik procerJ 11
Harmondsworth 1969 blz. 58
12
waren om de rroduktieverhoudingen in stand te houden,werden
uitgeoefend.
Naast de ruirrtelijke grenzen,is ook het totaal aw1taJ inwo
ners een belangrijke grootheid.Het maximum a.an stedel:i.jk2
bewoners wordt bepaald door:
a) Het voedselsurplus dat geproduceerd kan worden en d.nt op
haar beurt weer afhankeli ;:!k is van d.e ontwikkeling ·; Ml de
pro~~tiekrachten binnen de agrarische produktie.
b) De mogelijxheid tot voedseltransport.
Enn belangri,i.<e voorwaarde voor het toenemen van de stede-
1 ijke bevolkL1g is dan ook de verbetering van de landbouw--
t>.whnieken en cle o11twikkeli.n~7 van de conserv::::ringsnetLoden
"De in~roductie van landbouwmachines en het vervoer
per tr~>in en stoomboot brachten een radicale wijzi
ging in de relatie tussen de mens ém zi,jn vocdr.oel··
voorziEming" Voordien werd? ook na de vPrbetf.'r:t nçen vam
de 18e eeuw,zo'n 80 tot. 95% van het é_:t!prodncr>';rde vnHd··
sel geconsumeerd op de plaats waar bet geprodueeerd
werd; <7.e arbeiders in de stad en de niet werkzame
rijken,altijd een kleine mine> · ,.,, !·n·•·H·.t i:i1s~ht;E.;
over dE resterende 5 tot 20io beschikken.Landen die
zoals bet 17e-eeuwse Holland van de handel best~;.~nden,
of zoals ~nge.l.and in de 19e eeuw VDn de Industrie,
konden alleen maar grote stndsbevcLkingen 0nderho~
den door het Kleine surplus van de ülilj<:)c":rlC'n landbouw
bedrijfjes over de hele wereld tct zi0h te trekken.
Nu konden de landbouwarbeiders door het gc~bruik van
lanc.ibouwmachines een slin.kendt.: ~ninderhetrJ \'iO r·d1"n en
toch ee.1. voordien on voors tel haar surplus VOQ'l' de s te-
tien pro1uceren.Aanvankel:1.jk go1d dt t. vooJ.' ·r:.Pn1pro-
cl uk ten, :m het principe van' stedelijKe cwtc8n tratie
van voedsel kon alleen tot vlee~; .c.F v:. L v;or:iEm uit-
gebreid d.cor de introductie van koe.lmef l1od~m en in
inblikknn, waElr veel na tuu:c-kund1g, chemüwh en biolo-
gis eh onderzoek a.an te pas kwam .. "
12) Bernal,J.D. "t,.a.p.u blzo i:j.:?2
13
2.2 De stad in de .c(apitalistische maatschappij
a Enkele begripp~n
_Individuele consumptiemiddelen
De voor de een·roudige reproduktie van de waar arbeid<'.krn.cht
noodzakcU.jke onsumptiegoederen die n.l.~ waren op de markt
verschijnen.Voorbeelden hiervan zijn voedst::l,k1ed1ng en huis
raad.
Collectieve .COILsumptiemiddelen
De,voor de rev·oduktie van de maa.Löchappelijke arbeidskrl:l.<.}ht
in ruimere zin.,noodzakelij ke consumptiegoederen,met als voor
naamt:te kenmerken: 11- Het zijn geen materiële produkten die
los van de produktiJswijze bestaan;er
wordt arbeid en geen produkt verkocht,
- bij consumptie gaan ze niet direkt te
niet;hun nuttig effekt is duurzaam en
- dtl consumptie js cvllecLief. 11
Voorbeelden hiervan zijn gezondheidszorg,onderwijsvoorzienin
gen en welzijnfvoorzieningen.
Ké!Pi talültische stad
De stad in de huidige saaiale formati~1 "':'n de "v~eGterse we
i'f'lri11,waar de kapitalistische produktiewijze overheerst.
b Kenmerken en O!l twikkeling
De kenmerken van de kapitalistische stad worden bepaald door
de }1rocessen die zieh binnen en tussen de drie ins tartties van
de huidige sociale formatie afspelen.De stad is d~ ruimtelijke
neerslag van deze processen.De analyse van de stad zal zich
daaron.t moeten baserun op de belangrj)kste processen en hun
ruimtelijke konsekwentiesoDa processen die zich binnen de
economische instantie afspelen zijn in di.t verband. o .. e bell'lng
rijkste en de ruimtelijke konsekwentles van deze processen
zijn ook het meest bepalend voor de wijze waarop ie stad uit
eindeliik gevormd is.Daarnaast spelen ook de politieke en
ideologische in3tantie een bepaalde rol binnen de stad.ln
deze paragraaf zal het aksent op d~ betekenis van de economi
sche instantie roor de kapitalistische stad liggen.
Binnen de econo:nische instantie is vooral het ar-cumulati.e
proces van grot<:. betekenis .Naast d.e aanwezigheid van pro-
14
duktiemiddelen zijn de belangrijkste noodzakelijke voorwaar
den voor het a~cumulatieproces:
1. De voortdurende ontwikkeling van de produktiekrachten,
waardoor de pr:>duktiviteit verhoogd kan worden ..
2 .. De aanwezig.:1eid van arbeidskrachten.
3. De reproduktie van de arbeidskracht.
4. De reproduktie van de produktiemiddelen.
). De agglomeratie van produktiemiddelen,arbeidskrachten
en reproduk tiemiddelen.
ad üntwikkeltn.éL.Y~,.je ..E,roduktiekrachtef!. _ _j_. b.v..!..._9-JL.ero
ii.J:I-k ti Y..Lts Lts v e r,:!~,Q.gj...l.!,g
Zoal~; de Ierhoging VH.n de prcduktivi teit in de Jnnd···
bouw in dn primitiHild maatschappij het ontstaan van
de eerste steden en arbeidsterreinen buiten de direk
te voedse::.produktin mogelijk maakte~zo mankt de enor ..
me produk~ivlteitsverhoging binnen de induHtriäle pro
duktie ee11 surpus-produktie mogeli .ik, waardoor .het ~-~r)
geli ik is d1lt een steeds groter aantal mensen bui ten
de di rektE! goederen produktie hun brood verdienen.
"Het directe resultaat van de machinerie is de ver-
heid pl"odukten waarin deze meerwaarde belichaamd
is .En :uwt de substantie waarvan de kap i tal is tenklas
se met ;;ijn aanhang leeft groeit ook deze maatschap
pelijke groep zelf .Hun groeitmde ri,ikdom en het re
latief voortdurend dalend aantal arbeiderG dat no-
dig ie voor de llroduktie van eerste levensbehoeften
doet een nieuwe behoefte aa.n luxe ontstaan en ver
schaft tegelijkertijd de nieuwe middelen voor de
bevrediging daarvan.Ben groter deel van het maatschap
pelijk I'rod.ukt verandert zich in een surplus--y.Toduv+,
en E:?<c'!n €;Toter deel vun het surplus produkt wordt in
verfijn(e en meer gedifferentieerde vormen geprodu
cee:rd er, verbruikt.Met andere woorden dP luxe-pro
duktie groeit.'l'enslotte maakt de buitengewoon ver
hoo&de -rrod.uktieve kracht in de sfPer van de groot
industrie het mogelijk een :~teeds groter deel van de
arbeiders onprodu.ktief te gebruiken en zo vooral de
oude huisslaven onder de bennming 11 bedienend personeel"
15
zoals (,edienden,dien:Jtmeisjes,lakeien,enze nteeds massao•
ler te reproduceren." - 13) De verhoging van de produktiviteit is ook één van de nooQ
zakeli;jke voorwaarden voor de uitbreiding vn.n cif' rcyroduk-·
tiemiddelen.De <morme ontwikkeling van b.v. de "dienstEn·
sektor11 in de stad was niet mogeli;jk geweest zonder de
enorme produktivitoitsverhoging die binnen de goederen
produktie heeft plaatsgevonden.Hierdoor kwam er enerzijds
arbeidskracht vri,j die elders aangewend kon word en, en wer
den er anderzijds voldoende goederen geproduceerd om ook
deze elders aangestelde arbeidskrachtfen van die goederen
te vourz::i -~:c.
Bij het veibeteren van de }lroduktiemiddelen en het vergro
ten van het geestelijk arbeinHvermogen heeft vooral de
weterwebA-u een grote ·ó:i jdrage geleverd..J;e wetenn hn.;, i_s
dan ook e:m belangTijke voorwaarde voc:c de Vt~.r(ic_re 0ntwi.h:-·
keling v-an d<c;. prodxkt:L ekrach ten 9 voor de proci uk U Y:i te i ts--
verhoging en voor het accumulatieproces gf,worden, ~~n j_s
hier ook :.n grote mate aan o.ndergE)schikt gemaakt.
ad 3 lJ_E! reprqduktie van de arbeids!<_r_acht
van dt ccJ:.:codctkt:ierniddelen hangen af van een aantal fak
t.oren, waal'van de on twikk81 ing ITan de produ.k t:i.ekrac..h ten
qJ ond..-;r ,,m t 1 hehand.•:J :~ t 3. ·rerwi,il de de on hrikkeling
van de produktiekrachten de mogelijke omvang van de repro-.
duktiemid.üelen bPpaA.ld,wordt. de aard van de reproduktie···
middelt>n voora.L 00pa,~.ld. door de noodz.akel:l,jkheid ervan
om voor dE' produktie geschjkte arbeiders te laten voort~,
bestaarr.Dit verei:ot Pchter -vooral vanwege de steeds ho-
gere eiser. die nnn da arbeidskrachten worden geGteld -
een groot aantal col::...el tieve consumptiem:i.ddelen zoals: 11 0nderwijs ;gezo:nriheidszorg-,recreatie- en sportvoorzienin
gen, welzijnsvoorzieningen, openbaar vervoer,etc.".Deze e
norme toename van de co1ltKtievt~ consumptiemiddelen is
mE:tnamc~ kenro.erktmd voo:r de on twikkeJ ing van de steden ge-
durende de laatste tientallen ja~en.
13) Ma.rx,K./ltühle,C. "Het Kapitaal - verkorte 1..utgave - !I dl. 1 Ams te rd. nro. 19 71 hl z • 1 :<:? 6
16
t:en ander;~ belangrijke faktor die invloed heeft op
de aard en omvang van de reproduktiPmiddelen is de
d.ruk van de arbeiders,die middels vv.kbonden,politieke
parti.i en •:n buurtorganisaties wordt uj_ tg•~oefmul .. i..o
heeft de .loonstrijd zijn invloed op de o;:Pru.ng van
\vooral d: individuele) consumptiemiddelen en hebben
a.kties bi:mH:n de reproduktiesfeer (buurtstrijd~ aktil'a
voor bepa.üde wel zijnsvoorzieningen, etc.) voornamen·
li jk invl )ed op de aard van de colle.c tieve consumptie-
middelen.
Nè~ast dl'? .ronr de n::produk<;ie va:~ de prodnkt:iA'îtit.:Ide1er.
noodzakelijke reproduktie van d '~ arbeid.skraobt, zi.jn taantal,
er ~re:noduktiemiddelen noodzc:~keli;jk om de produk-·
tiemiddel·~n te kunnen reprodueeren.Deze r" .-:n·ccl·Ü<l:i.e
lr''Jldelen •)'Ilvatte!l de maatschappelijke circulP 11 PTn.id··
en de mat,~rHHe circulatiemiddelen \ c omrn:nii·;a tie- ;_m
transportmiddelen). '-.;onder dE ze cireu.La.ti emidd.e.l e··! zou :::,.._ de gevormde meerwaarde niet gerealiseerd kunnen wo:rden 7
zou het voorgeschoten
naar de ondernemer kunnen ter•i:lvloe:i e:n 'sn ?.OU. dn re-
produktie van de produktiemiddelen niet; mog<o,lijk zijn.
dienovereenkomstig hun weerslag in de ontv!ikkeling van
de stad.
ad. 5 De ê:_ggl....Q.ill.:u-a t.:i.Q. ... Y<~~:L~,.U!:L(L!,~ti:L.PmJ,: .. _r,j.:!.}:."'X~ 1 :~:rb(~J::-i.~.;1r:.r.-wt-L~
.~2.rL.....:;::§'JLto Û..!:!.:'S'-t e:L rui ~deJ_~;.
Binnen de ':.lüdigo sociale forma.t:i e z;.il
ces zo laag mogelijk te houdensZo drukt de agglomera-
tie v:u1 basis·~ en toeleverendil inti:Jc;t Hh,arb:~id.ers,
kosten e& maakt tevens het snel horlnVAatercn in pro-
du.ktiemid.delen mogelij:;:,
17
Tevens maakt de agglomeratie de reproduktie van de ar
beidskracht - volgens de 11 eisen 11 die vanuit het produk
tieproces ten aanzien van kwalifikatieniveau,gedifferen
tieerdhei:i etc. word.en gesteld. - mogelijk.Ile rt~p O!''.~: ':ie
~y;qn de a!"'beidskT·acht, vooral dat deel wat middeln d .:~: '"J,J··~
lt:ctieve consumptiemiddelen plaats v:i.nd.t,:i.G ;!ouwcd.i~;ks
te n:;aliseren zonder dat dit op grote snhaé~l
d.w.z. zon.der de agglomeratie van mensen en kollektie
va konsumpti.Amiddelen~Bovendicn proboert de :ètnat, de re·
produk:tie :<:os ten relatief laag t.e ho1 .... den door een s t.eeds
verdere k:mcentratie van dH kollektieve konsum!ltiegoeo.e-
reproduJct i emiddelen zorgt er dus voor dat:
11·- De ht onwnde produktiekosten 1Jeperkt li(;:::'Clf.)n,
- dfJ ui tg'tbrei.de reproduktie van de arbeidskracht mo!{e-
- de re}IT,)duktiekosten beperkt worden en
~ do om1 O•Jpsn elheid van het kap i taal vergroot wordt" ..
Het gevolg van het accumulatieproces zelf i.fl een st•;eds ver··
dere koncentrati<; van prodtllrt.ièHG' .. ',,. oppüld
een steeds gro·~ere agglomeratie van arb~idskraoht,prod1~tie-
en reprodu.kt:i.er:JdóP1en.lleze agglomeratie is op haar beurt
weer r~n vuor~-1ard
De voorna.Hml.'d~c kc7nmR·ëken van de kapit•d:istisc!H> stad laten
z:1ch gemakke1i.)k aflei.den uit het voorafga•3.nö.e.Het br..::lcing.r:ijk
ste algemene konmerk is dat de kapi talistü;ehe 13tad een ruim-
tel i jke agglom,~rnt:Le Hl v-tm produkti emiüdel er., rE .IJ n,d,·k t:\ emid
delen (van de wc·Dcidrd<N;,e:nl. t·m dr' pi'rl;\'.;lçt:inm:i.ddelrm) ex :le
,,,r,.e ra tie
als alg(~men" p:··oóli{t.ievoürwaarde een steHdH belang}'Likr-:>r' rol:
"De indnstrie wordt steeds .m:Lrdl.·er afhankel.i.jk vA.n r1e
vroegerE< ves tigingsfaktoreH (grondstoffen, hulpbronnen t
afzetmarkten) en steedH meer va11 fnktoren die niet aan
een bepaalde plaats gebonden zijn,zoals een hoogwaar-
di. ge a.rheidsraark t cm tU .. 'lt tecJ~.ni.s C}F·~ 9U :i.'ldUC triële
miliev ... , ·~ 14)
Door ener~üjó.s d.e Btoeds hoger;:: ei0en die aan de kwalifikatie
·~----·-·-- ~-·-----------,.·~· ----·---------------14) Launspach,J."Do stad als 'T~'E«3.gstuk: uittreksel la question
urbain:: v?.D :\'i,Ca;-;-:;el.ls" ·lC174 blz .. 14
18
van de arbeidHkrachten worden gesteld en anderzijds de pro
duktiviteitsvHrhoging,neemt de reproduktie van de waar arbeids
kracht een steeds grotere plaats in.Woonwijken,winkelcentra,
onderwijs- en gezondheid.svoorzifmingen, sport-, re c ;~eatie-~ •.'n
welzijnsvoorzieningen zijn in een hoge mate kenmerkenu voor
het stedelijk gebied .. Het aantal arbeidskrachten dat in ó.eze
sectoren werk~:aam is,is dan ook de laatste decennia annzien-
liJk toegenome:n.In het volgende hoofdstuk over de ontwikke
ling van EindLvven zullen we zonodig verder op de kenmerken
VA.n en de ontwikkelingen in de kapitalistische stad ingaan.
'l'ot n1J tne zi n WA 1ngegarol op elementen tH> proces~Hm } , .nnnen
komen di~ ondE·r het beheer van de staat vullen,of waarin de
staat een belA,ngrijke rol speel t.We denken hierbi,j aan :c'olle -
tieve consumpt.i_enü <.l.d.elen zoals openbaar vervoer, onderwi ;jsvoor·
zten'Jnp;<Jïl üt', (z:i,:) ook PA.X'agraaf 1~4)"E.:en be:~.a.n,;;c. ib~ oor··
:r;aak voor het oYE,rheJ.d.singrijpen is dat ~:)Qpaalde - Yoor het
reprodukt:i.t:prc,ses noodzakelijke - voorzieningen n:let renda-·
bPl voor de pr:,rtlku.liere onderueming te maken zi,jn.
11 Maar Yele collectieve colH:lnmnt-i.'-'m ... ddelen zi .~n V'"tn
nature ongeschikt om er win3t ui~ t~ nalGn.Door de
langzame omloopsnelheid van het kapitaal en de onre
gelmatige en onzekere vraag binnen deze sector heeft
de kapitalistische rentabiliteit geen vat op z~ken
en plw tsoenen,hoe noodzakelijk ze verder ook zijn
'fOOr dE: totale rBfJroduktie 'fan de kapi talisti.sche
maatsc:t.appijvorm." - 15)
lJe grote toenE .. ,me van de coll.ec. tievu r_:oru:>Un};tiemidue Len tn:·engt
met zieh mee c <t de staat binnen de stad E:en stf:c(·, g::::·cd;erc
rol ;:;pe<~l t.Ge2ien echter de nood:;,a:~.k vRn een zeker·~ uni.for-
miteit in de E.lgemene produktievoorwaarden,om daarmee Pen
al te grote 13.:r: archie bi _j de verdel:'.ng van produktiemiddelen
te voorkomen,v,o:nLm d·: b<::•leidsli,jrwn van de staat centra"l.l
opgesteld en tec:dt de stedelijke overheid vooral een aanvul-
~1 endr:' on uitvcerendc~ taak.~ez~~ cent:r·~;,_Le polit,:i~:>k waarborgt
chtcr niet een op de behoeften van de bevolking afgestemde
erdeling van de produktiemiddelen.
---·---·-----·----------·----·---,.-- .. -··-·------------15 Lo.~ikine,J. "t.u .• p." blz. 'I'(
19
Ondanks de een trale overheidsmaatregelen, wordt de ves tig:ir:gs
plaatskeuze O'rer het algemeen bepaald door het Liggingsvnor
deel van epn goede stedelijke infrastructuur; d.w.z., .<toede
verbindingen ili't andere lnnden,facil:iteiten op het geLi~._e(t van
dienstverlening een gedifferent:ÜH'l:rd.e EOn hoog gekwalif:J cel'n·
d(~ arbeidsmarkt. etc. Hierdoor on ts taa t a<m de ene k,:;_.:l t df:
tendens tot het steeds verder uitgroE:icn van de rePrü> aanwe-
zige atedelij1e agglomeraties (die deze vestigingsvoordelen
hebben) en het steeds verder a.chterblijvell van gPbieden d.ie
slecht bedeelc. zijn met een stedelijke infrastructuur.
c J)e rt<i mteli jkE! hegrPn;li:ngen
ge ::oocia.le form~-J.t'ie bepaald door de economische instantie
\,cte dominn.nt linnen de kapttalisti:3che produktJewi.jze).Ui.t
e onumië3che ir!Gtantio.lJe moeilijkheden di,__:J optreden Etls •.18
politj_eke (bestuurlijl,c) c,renz!"n nangehcl'l!i(~n '"~0!'0<-:n Y'()J-··~:_w-t
ook door de staat onderkencLDe trtaat probeert dan ook de 11e--
stuurlijke grenzen van de Bt~MJ aan te ~J,s,ss+:r:, -~'-'~~Tl }l:::;t ~~t.Pdt~-~,.,
l j;~ ~re bied waarbinnen z.ieli de vwornaams te precessen
afspelen.Door dit te dlben knn de staat haar regulerende en
dat meerdere geli ge poli t:·\élk·-, organen (stadsbesturen)
gebied dat weliswaar meerdere gemeenter. omvat,maar in we
zen één stedelijk gebied is.Voor de analyse vrm dE:' etad als
stedelijk systaem en voor h8t doen van ingrepen binnen
het stedelijk ç;ebied _; s hei~ üodig de ruimtel.::i ,jke e:renze-rt
van het stedRlijk gebied to bep~l~n
Als bela,ngri,jk3tEJ kenmerk v~11 ,h, };J;.p-L ta1:J_gi,;::l_s,dH: stad hr;b-
produktiemidde~en ~Huoemd.Het gaat er nu om de ruimteJi~ke
grenzen aan te ~{evc-m WA-artü:unen tL.: prr:(pk ;je en r~"'pro(inktie
zich afspeet t •. U naar ge1 a:ng we de iJrodukt:i o of r•~:nrodllk ti.e
\-- t -. ' .. -zen van Het B ·~ClCl.J.Jl::
wezen op de voor hun rc!produkti•:; twoci?:!ttH}·i }Jen .:>.gglomera-
20
b. het gebied waarin de arbeidebevolking hoofdzakelijk is
aangewezen op de werkgelegenheid in of nabi,j de agglome
ratie van arbeidsplaatsen i.n de industrie en uiens~,ensec
tor.
Het g'~zamenli .. jk g<;bied van a en b,dat voor hst overgrootste
deel zal samenvallen 9 bepaald uiteinde] j_jk de ruimtelj jke gren
zen van het stedelijk gebied.ln een konkrete situatie zal,
afhankelijk van de beschikbare gegevens en de ond<:~rzoeksmo
gelijkheden,bekeken moeten worden welke indicatoren bruik
baar zijn om de ruimtelijke grenzen te bepalen.
21
DE ON'T'WIKKELING VAN EINDHOV.Ef~
1. ontvvikkelingen vàor de 28 were!doorlog
1.~ De periode tot Wereldoorlog I.
Voor ;t 1750 wordt tünd.hoven voorul ~c-kercr:H;rk t doo:r .. de handels~<
functie van 0.e stad en door een beperkte produktie i.~'
d.~:m van 8lll.bachtsgilden~DaHrbi,j was de sta.d vco:>:·a1 (:Hr:
han-
' ' [; t; J..l ~'"''
tieke eenhej.d,,raxÁ waaruit. de toenmalige socia.Le formatie
werd gehandhaafd fm gereguleerd.
netgeen b~tekende dat:
1, De stRd het re~ht kreeg om mRrkt te houden,WRH~op de
ne.tmren verpl1::;h~ waren hun _p:rodu.kten te verl::1nd::don,
~. Ehui.hoven d 'l t'f~chtspraak regeJ.de vwr ei:~ l'ef'l t;L
land en
3. Eindhoven hAt recht had om weggeld te heffen.
ln 1419 worden :) ambachtsgilden opg<Jrlcht,die tot OMltrec\kS e
het midden van de 17 eeuw goed florE>~•-rrb:r .Na 16/jfl toer. 1':.; rd-·
gevoegd,werden door de Staten Generaal hoge 8Ccijnzen ge
vorderd .Hie nioor werd de manufactuur en ':c L~ter0 prille
!-
;, Hf' env.>v 'te gi .1-·
den worden opgeheven treft. men in de omgevJ.ng 'tTI:lXL t'.'incLi<•.
ven dan ook een door en door nrme bev-oJ iné'· an.;l"CD·'· gar; ' .. î.1-a
eigen behoefte v·H.n het boerengezin te volè o,; Á heeft zi eh
dustrie ziell .J.r. r;indhoven te ontwik cJer;;
hoven 16 tabAkE verwerken de fabr i.Hkehe 'l'ot onw:vee:r 1 H6o is
Perk en huJ P.).nC.ustrie~
22
Na 1860 vindt 2r binnen de textiel- en tabaksindustrie een
ontwikkeling naar een meer gemechaniseerde produktie plaats.
In 1869 wordt :Ln Eindhoven voor het eerst bi.i de fabrika-
ge van linnen de stoomkracht op grvte schaal toeé':epast. Uuk
de tabaksindustrie ontwikkeld zich ve:rder.l:n i d ( 4 werk. en
binnen de tabaksnijverheid in Groot Eindhoven (Ei_·,,(iónYen 9
Gestel,stratUlu,Woensel,Tongelre en Strijp) 1152 mensf:m te
gen 821 persomm in de textielindustrie.De tabaksv<'3rwerken
de industrie i:1 in die tijd de belangrijkste industrietak
geworden.
De ontsluiting van ~indhoven is ondertussen verbeterd door
r,et in 18 1)6 gt"3::··.:r.:Ügf"komet! binüllO /GllSko .. haf.d. ''.m ÜOOX' î}p U.:··
name vt~n l~indh•nen l.n do L,uJ.del'S.fJOOrweg ( 1866) waar·door er
rail verbindingon met Rotterdam, Boxtel, Venlo, Maas tri eh t ,Has
selt en Luik ontstaan •.
Als Ül 18~î ::!h .. lips zier• :i.n h:indhoven vestigt <:l,jll de~ vol~·
gende gun~?t.ige vesti givgsfaktoren a~nwezig:
1. .~!]en goede ontsluiting van .t;indhoven,waarbi,j vuo:caJ ;1et
J,_;Jüdhov'3nsk;.: .. na:< l en de armsluiting op het spoo:.'w,:;gnet van
belang zijn,.
.. ~ arbeidskraoh-
t;nn,di~:! voor Zf1e1 l.ago l<mt:n lH~schik:t.::xar zijn.
De situatie in Sindhoven rond 1900 wordt door Henriätte
stc indm;trie.Door de hele stad vormden sombere v-er-
wa:~.rloo<:dc ge beuwen, waarin de sige.renmakers iL F lech t
verlichte r:n g~<v8ntileerd<~ werkl.a;'l.tsen htm bedri,if
die~hi,j geli,jke arbeid.sprestatie,toch veel n:in<îer
1oon z,:,.:~ zeer ürl\laag ged.ruJct,<lat de aigarenmakers
van .t.inc'.hove:n onder do sleehtst betaR.ló.en behoorden.
-· 1 )
Na een aarzeler.d begin van Philips l1B94 was het eerste
Jaar zonder ve1l.ies),v:lnüt ~~.r t;ot aa.n de r.:e<'E::te VH~~·e}èloor
log een steeds t.oonemende ui tb ceichng vaH de pronuktiP
1) Holst,H.R. 11Karitn.al t.m arbeid in NederL.ndn tU.2 B.U.N. re
print nr.3 Ni;megen 1973 (oorPpr. uitgave 1 1~32) blz. 43,44
23
l;lA.ats.De produktiecijfers van l'hilips tot 1901 geven het
volgende beeld: 1892 . . . . . . . . . . . . . 11.000 gloeilampen
1893 ••fl••CI•o•• . . • 44.00U ' ' 1896 . . < . . . . . . <· . . 40r) ~ CI( 1C
~- )
1901 .. . . . . . . . . . . • ? {! i(•' (}t)t ' ~- ~ ..
In 1009 neemt de sigarenindustrie ec~t·
ste ";Jlaats in.Het aantal arbeidskr·acht.e,, ,_ ,qcr .. ),, di•tt::r··
se produktietakken in Groot Eindhoven is jn i()U9 i;~.h; yolgt::
r·~----- .. ~ -~-:~··· ..... "_. ____ , ___ "_~···-· .. ··--~-"-. :.t).[.J]. lc ~~.i.. r--· ·-~".,._, __ _, __ ,_ "'-"'-·-·-·------"····-·· ····--···-··'!"-' -- _:,;..,;·..;:.,;...;.;;...;;";;:.:..c .. ;: • .;,; ........ -.~--1
I ·1 · · · ) 1 · · · · , · · • · ~ f eKtr1sc~e ~.oeJ.~ampen 1nnus~Y~e 1. •b4
!:;::i.<~a:r·fmiu:_,;;;>tr:io )_,.
(·: v:'t:n dd 11) · eo: 'v :;oi; a21n de ~erste ··iitertJ:Ll.•.lo_,·iuf'; wontt -ro:d··
tie,Yie zien hjerhij de volgend,él :cu:imte:.:i.jke kt~T'ülf:J•koaé
·"' ' emi.ddelen, metname de vervoer~HLiüü<~ .. ·:11 ~ <HVi.l':ioor de voor
dn stad zo kenmerkende elemE·'fl ten zo.~.:; r: ·N :;<::'n ~~;V cn~wegHn
2. concent ra i; :i. a van
de industrievestigingen.
De opkomst van het; bankwezen
schapp~lijke circulatiemiddela~.
·.· • de
middeleeuwen kenrnerkte.Al in 1B2Y werd osgonnen met het gra-
24
grotere vormen aannam,'w'erd voor de aanvoer van grondstofft:d
en de afvoer van de eindprodu.k ten de trein steeds meer
het aange-Ne :Gen Vé rvoermiél.del. Het opnemen van ;ê;indhoven in
het spoorw('gne~. i.n 1866 1 waantoc'r c .. 'l .• de r::ül.ver1J:Lndi.né;
met de havenstî~d .~ott•3rdFJ>n tot ~>tand kwam,was voor \J.e ver··
dere industri~J.e on~wikkeling van groot belan~.
Verder werden ook de regionale verbjndingen - die vooral
'foor het vervoer van arbeidskrachten van lHüang zi,jn - ver
beterd. In 1 il97 kwam dEl s toomtranlVF~rbindi ng tussen Ve9lH"l ~
St. Oedenrode, .i<:indhoven, Reusel en de Belgische grens tot
stand. Een tr:\.mv·egvf.rbinding tussr:n i tnrUwven en Helmond
a.d 2 lle co.neer.tratie van _produktj.e:ráddel••n.
Dt1 texti Pl i ndus trio was aanvankelijk nogal vnrspreid binnen
C:r·oot h:indfJo·~r<::' 1 V'rwijl cle t:ubrJks~ndu.str:~e z.\c:h me r r;o!'l·
r~entreerdrc on ~"et stA.dje Einr:'hoven.oin 1874 warfin :?! V':~i
de 24 taba.ksvenverk:enèe bedr-ijvdn in EanJnoven g·ev~H~t; ;1
De overige 3 bedr:i Jven bevondr·n '~ieh i.n Vvoorn;e1,,1~j j<Ja ~_\(11"
van alle (1·15/; arbcüden; in çle tabh.hsindust,}~je -.ver;~tu1 ,n
~indhoven. Van bet totaal aantal a.rbcndnr''~ iü de texti ,;;Ji r,.
ten Gestel,Stratum,~trijp en Woen~e].
Philips vest~gde zich in 1891 in een leg~ •olfabrjek in
plaats binnen de arbeidsmarkt~
Kenmerkend voor de latere ontwikkeling is het steeds bela.ng
rJ.jker worden van de :~xpori en de toenemende grootte vnn
de bedrijven.Voor het b8gin van de Eerst~ Wereldoorlog zisn
de spoo:di,in i~j_iH.1hoven~u~n Bosch <m Jax1g~' ,s ~,' r,t'Lrwvens
kana~L.
adJ. lle concentratie van arbeidRkrachten
De arbeiders die zich in Groot-Bindhoven veRtigden waren
in de agrarishe sector overbodig geworden warPn.
25
JJe toename van heL aan tal arbeidskrachten bli ,jk c uit hE) t
volgende bevolkingsstaatje,waaruit blijkt dat vooral na
1 89 S de bevolkingsgroei a1mzierü ijk grot er m;w i; z:i" ;j1, ~ewees t
~an de natu~rlijka bevolkingsgroei.
:" -.. ·- ·- .. r··-~·-· -~-- ~ ...... ~- , ........ ,."...~r·--·~-... - -~, ....... .__..__, .... 1 t.·l a,ar j H~3.n t:- c-t!, :1 rt w \)!l t·; 1 ·s ~--.-.... - .• -<. ..... ___ ........ _ ••• ···"--~·
I ~::; I :~:::: I 1 î'jOO 2~~.C81
l d.deldf:~ .i au.rt oer; è1.me
170
'{60
1050
arbeid.skrachten voor de tabaksindustrie en na 1910 ook voor
Phj lip:s,
r······· ., ·-··~---, ... ,. ... ....--.. -·- ......... ..._-o,,..,._,.._.._., ···~~- ., "''!
-----------·-·-·· · -·- ---~-·-· -··· .. __ j. J\ii:1':J1:#.1 -~~~h~}N f~~f~ ~:-~. )t•.i Ir 'nJ-U""'t"J.IF'~"'A" ' 1 è ... l 'i 1 ·:ll'''\ I • 1.1 ,. .. ' ~-~ h ~ ..; ", i. I... • ,.\ l' }';)., : ' ! l.l 1 I .7 \_)~. · 1 ' .1 ':J ; '~ ,....-----·--~---.---~-----· ·-- ----·····---·-···"' -------t·--· ..... -·-+ -~·~ -+·-----~+-· I. . '
E::::el 1~;: ~hilips I
·, 1.··.···. '.•'') ~ '. r:
I ··-------~------ ·---·-~-..i
Als v•3stig-:i~J.gf,_pla.u.tscriterium van de arbeidl:lKracht~>n was voor~
al dE.: bereikha.rrheid. t.o.v. 'ie indl,::;;.·J.<.:V~~Et-i :1,,; van be1<:-mg ..
r; :'' lt' borei.kba~orf.,eld we rel bereikt door: a) Won·inge.o. in Je
U.lrtn.-.: "e nabijlwid van ~.u:." ucdLlstrievest.igJ ng tt> sl. \..Ut:ren t:n
b)de woningen aan de aanvoerwegen ( radi~;.Len) te situeren.
aa.n }t'"t bouwen van woningen , aJs i'b i L!Jkl het won:Ln,f-(uOUWf;T"O-
re1doo dog bez:. t P.hil i}.'n 0ngevtoE. r · .. _. runinghJ ~een aanLal da1~
na de .b;erste WnreldooiJ.og nog aan:z.:i. lijk 7.a.1 i"orden u5.tge-
breid.
ln de tweede h':lf t p
il('1l1 ne 1 (~
bankwezr;:n,waanl.oor d•:< ci.rcnlntie v:u: gel•t 'n znpitaal middels
26
spaarregelinge~ en kredietverlening beter geregeld word.
In 1872 wordt àe Eindhovense bankvereniging,in 1898 de coö
peratieve Boerenleenbank en in 1899 de .Meier~Je bu.nk opgt1richt~
.ê:_U Gemeentebedrijven.
even later komt het gemeentelijk elektriciteitsbedrijf in
gebruik.I)e prodnkten van d.eze bedrijven hebben daar waar zij
8.angewend worden voor indi vj dur::1el gebruik bet karakter vrul
een ,:olle.ctief consumptiegoed en dattr waar z.ij aangewend
worden voor do induBtriiHe produktie het kare.Jcter van een
In 1901 wordt d9 eerste a.m.ba.ohtschoo . .c. door de gemeente opge
richt.Over het algemeen echter hadden de collectieve consump
tiemiddelen een beperkte omvang •
.::iterk~<r dun voo: 19-14 wordt de ekonomi.scLe ontwiki<A.l:i!'g y·,m
}~ iudhoven in de:!.e peri ode bE,paald door di:.' o:nt.wi kJ; elilig Yan
het Philipsconc·~rn.De .b;ers te ,, ',
Wl:~llüg moeJJj ,ikheden op.
"I.·l tlH p •r::,_ ode van 1913-1919 ilUVJk t d.e onderneming een
:.i oen Het ;:en ervefonds g.rPe1 ,, v;, •. n f. 1 ~iO,.OOO tot één
miljoen tm de extra uitkering aan twE:e directeuren,
de gebrooders Philips,bedraa.gt alJeen in 1919 een mil-
joon gulc,en., De bedrijfsui trus ting, de zeshonderd wonin
gAn,twrrf;inen en sportparkeu,u1 :_e~J "'''rdt vollerLig 6f ...
worden dooT Fhi l ips opgelost door :i.n i 9 : b i L I~:i.n.o.hovPn een
eigen glasfabr:i.f'k t~:j Gtiohtc:r~.en do;;•' :in [k,-~ter(U:w ':H.,:a eigen
rederij te b0ginnen.ln de ~erste ~ereldoorlog wordon ook de
27
3)
4)
~< '1 .:duru; de bero:te ,. t:ro.ldoorJ 0,1.1; lo ,jp! .. tl:' :i
~te opdrH.ehten voor de verve.ardi..ging van n"'
3 l
tt-r:~t 2.an.tal 'IA'f:~rkn.t~rners bij Pb .. i1
1 •) ~ ! J I
b. lje Sl'i.<ÜJ.e ontwikKelir!f; vt-m Plüllps,door d.H enorJlH~ kapi-
' .P "_
. . /l
191) tot ongeveer 22.500 in 1929 .. Een lH•) '" '
t~?: { LJJ ..
"-' gr'(H· V'l.\l Ph.i l.i.p b : (_.} :" I
" :; ' •t; ·: C-\:f i..S V hO J.e eers t f:-~ t ' JfJ.EJ.''·~·i~~ ;)"~
luit voo ;· .j f.~~l=ri -·-:~ ·::·~";1·tfe;~ :::-;-····" I
·--~~--------··. --······--r-----------··--··-r·- . -··· ..... -------.. -·--·--,-(glo•Jil amp~ld
1
ra .. : i '<!'tll' i.::lün -r---·---·-· ·-·· .. ~ .. --- --····-~-
\ 11 mln,.
\_ ...
1''3JH:d.ot.t.e is het V3.-U belant:' dat Phi l·1:
zoa1b
·i .'! k.: l ; ,. ··: ,.. :·
Baruch,F pag
28
en
I ______ _,,,_, ______ . ·~-···---·----- -- ., _______ , ________ ··t--'""'" ____ ·-·-· -- -· t _;" ~~ tai~: 1 -1 ~09
I . ,. .... ·-----·····---4--------1
1 "
J ·': i ll d l.J'·l t. 1" ; ' i ·' .. i-i 51
) !
I . -------- _____ _J
('
1: t: be.lnng.
truk tunrwi ,i ?.:i. ging hinnel' 1:.•' L'; JlpBCOil.Cern
',,' J. t.:d . ~(;.ren ... n Î ';:! .1.n N<··-wrla:::u.l ;~(.UOü
.. J ln
19 R v8rklaart PhilipB in hel buitGn18nJ reedH 3R
op r·.·
1., :r· ~t(' I i. ' . ,I,, 'i'
])
29
Als eerste .onnumptiegoed zullen we de woning bekijken. Op
het eerste gez:.cht lijkt de woning een individueel consum
tiegoed.~ien wo de woning echter in ~ijn omgeving 1 als on
derdeel van een buurt met zijn eigen voorzieningen eE zi~!n
specifieke Hgging,dan bli,jkt do woonvoorziening de kenme:r~
ken van een collectief consumptiegoed te bezitten .lmmers
alles wat met het wonen in een buurt tfl maken heeft en niet
aJ.leen betrekking heeft op de enkele woning, zoals speelruim
te,groenvoorzieningen,etc.,wordt niet individueel maar kol
lektief gekons"t;meerd,hee.ft een duurzaam karakter en ver
schijnt niet als een waar op de markt.De woning is tevens
é~n van de belAngrijkste Ct)11ect;:ie•,r<~ c:onsumptiemiddelen 1
die een groot g·ed.eel te van het bebouv1de oppervlak van de
stad voor zich opeist.
De kwanti tatievr~ wonigb2hoefte wordt door Ben aantal fak-
torcn,zoals natuurlijke bevolkingsgroei,gelliiddelde woning
tw7.et ti ne en de m:i grB.ti e <Voor de woningbouwprodlJkt:iP in
Bindhoven was vooral de migratie van e;rote betf~kenls.Het
aantal arbeidskrachten :in en rondom Eindb.oYen wa::J bij lan
ge na niet genoeg om aan de behoefte van de .l!;indhovense
ten over grotere a.fstand. werd de wmüngproduktie opgevoerd ..
Op de figuren i t/m 3 (blz. 31) zien we dat de toename van
het ar-w tal srbc; idskracht•m bi .,i 1-'rül i.ps ,lw t ves t.ig:ingsover-
1926 en 1930 het grootst is.üpvl'lllend is hf~"t Hru11jler, 11 van
de woningproduktie in 19 30, als het aan tal arbeidskrachten
b:.Lj Philips is ITerminderd en het vestigingsoverschot aan-
zienlijk is afg:mo:men.üorzaak hj ervan is nnofdzak~lijK cte
afbouw van woningen,waarmee v6ór de plotselinge krjs:i.s van
1929 W&S be&;onn·m.
Naast de gemeence,waarvan de gemeentelijke lè:Ltgaven voor
de woningbouw van 0,14 mln. in 1920 tot bijna 1,3 mln. in
1918 toenam,werden ook dnor het Philipsconcern veel wonin
gen gebouwd.In 1930 bezit Philips ongeveer 3.900 woningen, I
op een totaal van ·!8.258 woningen,wat neerkomt op 21to van
à.e totale woninwvoorraad i'n 1930 ..
30
jaarlijkse toena~e c.q. afname van he~ aant:d n:::-teiderB bij Phili~s-~iPdhoven
>r€-S't \Ci-lNC.. SoU'G ~~CJhO ~ in t;~rA\..o~
woniDgpruduktie in l<indhoven
31
:Sijna de helft Vrul deze woningen bouwde Philip~; in de pe-·
riode 192'{ - 1930,d.e jaren waarin de personeelstoename bij
P.hilips het grootst was.
aantal gere0dgekom0n woningen van ~hilips tuHsen 1920 en 19 )0
Bigen woningbouw had voor Philips de volgende voordelen:
- JJirektere in,rloed op de uitbreiding van .het arhetd;;;rstJc
stand.
·- Invloed op de sauwnstolling van de beroepsuevolking~
"Arbeiders uit d.e Drentse heidegebieden werden alleen
dan naar Eindhoven gehanld aJ' ~·.·.,l )r'e D('C;.lt;;rs
boven dE; veertien jaar hadden,die als goedkope ar
beidskrE~c.h ten te werk konden worden geb teld!In de
twintiger jaren b,; tond meer dan de l:H'lft van het
personPt>l 1..li t vrouweli;jk a.rb0idBkrachten, vijftig
procent van de Philips-werknemers was nog geert 18
jaar. 11 - 6)
Het verloop van arbeidskrachten werd door dc~ze vorm van
bedrij i'sbinding tegen~:·eguan.
De grote aant3.J ler• woninge:t ·he g(~bouwd werden betekünde
echter niet dat er geen woningtekort in dP partode voor de
fJ.'weede Wereldoorlog bestond.:ue woningbouw was i.iiifl16.i:'S .Pri
mair gericht op het aantrekken van e~.rbeiders over een gro-
te afstand.In 1919 waren er rmgeveer ).ooo gezinnen tegen
over 7.780 woningen,wat - zonder rekening te houden met
andere won5.ngbelwevenci.en - een word Hgtekort var r:;:H:r da.n
duizen~ woningen betekende.De gemiddelue wGninbb(~etting
was in die tijd ongeveer 5 personen.
--·-···------·---6) Ban<ch,J<' '"l'.a.p.," blz • .:;2
32
In 19~4 is er nog steeds een aanzienlijk wordn~·tekort van
ongeveer 400 woningen.
De bemoeiingen van Philips en de gemeentelijke overheid
met de volkswoningbouw heeft er in ~indhoven voor gezorgd
dat de partikuliere spekulatiebouw weinig kans heeft gekTe·-
gen.Daarbij WE!rden de meeste woning<m in her, kader van de:
woningwet gebc>uwd,hetgeen betekende dat er een aantaJ waar
borgen waren voor een redelijke kwaliteit.
figuur 5 woninggrootte van de woningvoorraad in 1930
i-1. 3"1 )5 vertrekken
Amsterdam
uit de woningt~~lling van 19 jO hl enk da~look dat in .l<;indho
ven,in vergcll,;king met Amsterdam en heel Nederland,rela-
ti ef veel wonl!!{'.'.HI •Jt :'1
~Leuw ~foor de woningbouw tijcienH oo snelle opkomst van de
inuutnrie is dt: g1·otere schaal waarop f~P.bouwd word. Voor
het eerst verrj.jzen woningbouwcomplexen,in tegenstelling
tot de vóór diEI tijd gebruikelijke kleinschalige uitbrei
ding aan de bef:tarmd.e wegenstru.ctuur ( li:>'•tbE?bouwing) ..
Tegelijkertijd met de L0uw van de won1~gen wordt nu ook de
infrastructuur van de bmn·t aangelegd ~}lt:m nnellere en ef ...
ficiëntere bou~ wordt - door de bouw van P;;rotere aantallen
woningen van éÉn type 1 . . ' moge.-l.JK.
Naast de woonvoorziening wnrden ecr1 aantal endere collec
tieve consumptiemiddelen in de stad .!<;indhoven ontwikkeld.
van de uitgebreidf:l reproduktir~ van de arbeidskracht.
33
Niet alleen fysiek,maar •ok geestelijk. Daarbij werd het
ontwikkelingspeil van de arbeidskracht verbeterd,de binding
met het bedrijf vergroot (wat vooral tijdens de glmbtige
ekonomische omstandigheden in de twintiger jaren van bole.ng
was) en de arbeid::>:rust bevorderd.Jn dit licht valle:-' ;:<~
culturele-,gezondheids- en onderwijsvoorzienlogen en de
b:\,jdrage van Pülips in het beheer en de oprieklting ervw1
te verklaren.
In de gHzondhel.dszorg :richt fhilips zijn eigen g'fJZonühHid•>
dü~nst op,uie Yooraj. op dt~ vermindtH'ing \rlül L.et ~~:iL>l~L.,vel··
zuim is gerJ.c.hv.
"Hij VOI':rt. rem tt{endoorlicÎl't,ing in :t.:i jn ''~6t'tc b0d.n,jJ
door en rekent ondernemend Nederlann. in ·r·SJ39 Yoor,
dat tegenover de f.88.000 kosten,verbonden aan de
t.b. c. opsporing bi .i Pb.i lips--werknemer~J, t~en tes1'a""
ring aarc z_tektekosten stond van f25t:.OCJU. 7)
ln de cultureltl en r'~c.reatieve sfoer W<.H·den o.a~ het .F'hi.-.
Naast vakopleicmgen binnen het bedri,if ric:ht PhiliJJf: ook
eigen scholen voor lager- ou kle~~ r
a.rbeid.ersbUl1T'tEn op. Voornl .?Lè.D het t.); no \.''-nemen de be••c< .. k •.. u.Ld::HHi. van ~lulipö voor lw<, .La.ger onderwijs
sterk toe.
zich zo st-.crk op het underwi~js riet. tnr: .• ·~oor t:er. Otl~·
dernemer, die j aarli,jks honderd jon gE: aco.dcmi. sch gü
vormde 5.ntel1~"?c:tno1en van de l'wd~o,r1.andsc• Hogescno-
lie ontwikK~l:Lngen bi.nnen de repcod:;K1lEwi'c0r lt1 c~; ~ja:ceXL
voor de Tw2ede 1/ereldoorlop t1ebhcn geleid tot el'm a.anzj_en~
lijke verhogü1g VH.n het rep.codu.k tümi VC>8\I~ t,._:talç pakKet van
individuele <.m c::oU ec tie1re rdproclttktiemictlieJ.en) •. Loorslagge-
u) lder;, n1:z .•
34
zouden komen~dcordat:
Gedurende de snelle economische expansie de arbeiders
meer bedrijfsgebonden waren,waardoor de aantrekkingskracht
van andere industriële centra niet tot personeelsverljes
leidd<:,
:? de kans op een blijvende arbeidsvrede an.uz:i.enlijk Vl~jgroot
werd fm
) het ziekteverzuim op een zeer laag nivo kwam te 1igge.n.
Door de enorme winsten die door het ~hilipsconcern gerea
liseerd werden,was het ook mogelijk dat een geo.eelte van c.
ci.e meerwaarde aan de voorzieningen besteed werden.
iJe maatsduqJpeli,jke circuL,.Liumiddelen zoals handelscentra,
banken en w1nkelcentra concentreerden zich vooral in het
centrum van Bindhoven.Daarnaast zien we de distributie van
d8 se evensbehoeften meer gespreid plaats vinden via
H;tos-winkHL3 ( v<u1 ?h Llip~) t-~n ande:ce buurtwinkels.,
J~~en i.ndica.tie voor de ontwikkeling van ~het. g·elit"fvez~:~jJ (b:.:.:s.rl-
ken etc.) is de omzet var .het pnstkantoor in .8indhcvt>rr)·~·i::~
van 26 miljoen in 1920 tot bijna 76 mjljoen in 19?9 steeg.
D2 m~teriäle circulatiemiddelen werden ook in ae periode
tussen de Eerste en ~weede Wereldoorlog verder ontwikkeld.
Spreken<l voorbeeld lüerven is do ver"roet.ering vB.n ce ver
voersmethoden,wg.ardoor de reistijd per k.m. vwrminderd werd en
··' •; ~' c'J~id nkrae11 ten over grotere afstand 1:onden worden aan
getrokken.In 1929 komt dan ook ongeveer een kwart van alle
Philips-werknemars van bui ten .C.:indhoven. Van d<'Zc~ ruim 4,5 duizend pendela~rs is de verveerswijze als volgt:
ivervo~rs-1 ~an't';~C-ar:-r;~~-~~;·~,;:Ti)~-;--:.·:-~":.. · -·-l middel ;beidecs : I 1
---~-"·---··--+- 11 • ·-··~-·····--·----·--1 I : I i 2.34:l ,. I.)Sli iNe,HrJandaH trein ll.
i 757 BeJgi~ahe trein bus - ----r--1.16 3 - r- -a4s Phi lj~~~~. bus - ---- -1
1 ~ __ _ __ ---~!~---- ~---+--- ____ ) 15 __ rP~l."~_ikuli ere __ ~u_s_ . __ j itré-1m ;~ 5·î t I
l±;-i ets El~·) -~ I i
L -~----·_L _ ........ ....__ ______ . ___ .. ----···-__j
trein
35
lie zien dat in 1929 het gemotoriseerd vervoer \trein, bus en
tram) 80'7~ van e1et pendel verkeer voor zijn rekening neemt.
1-'hilips zeJ.f V2r:6orgtjiets minder dan :0:'0% van het vervoer van
J:w.ar arbt~ic!.ers, terwijl de overhei u ongeveer rie hel ft vr.n
het pendel verk·~er van de Phili p:;arbeiders bui ten J:.,inci1l(JVP.n
verzorgt.Naast het pendelverkeer neemt ook het woon-werk
verkeer binnen de st.act Eindhoven toe,wat evenwel voor het
grootste gedeeite uit fietsers en voetgen~ers bestond.
Ook de circ11la·~ie van gronstoffen,halfft.tbrikattm ne ej ndpro
duk ttm nam als gevolg van de indus trali:c;a ti'' steeds grotere
vormen aan.De goederenaanvoer in .r_;indhoven per spoor en via
het i'Jj ndhovP.:ns kanaal s te('g enorm, ~;oals uj t c1 ~) volgonde técbel
bliJkt.
...----- -----·~-----1
I goecH' .renaanvuer in ton vin. 1
I I ~----------·r··-·~---------~----·--··- ··-··-·-- ·;
,. .. -·---.. --.... ., .. ~-~E3_DO.Ol~wegen I b;indh'~=~:~:n~a] _j I \ i I 1 1910 1 n.555 I 62"942 I
1910 I w6.470 117.383
ji 192:1 i 38).753
-----··--~----"'--~--,.L I J '" .. ,~--- '"" ------~----
592.)71
Eindiloven te beschrijven .Htlt gua t dar, rbi j VClLlrttl c·i,l iwt al-
gemene beleid dat de overheid t.a.v. de ontwikkeling van
Eindhoven voercie.Ook '--'n1dat het aanwezign materiaal '-'81Te van
volledig is bep8rken we ons dus tot de Loofdpun ten '''hl; de po-·
ALs oen1te belgngr:L,:Jk )lULt w~11en we bef;tuurli;jkescl:aalver-
grotir;.g als geve'! g van de bes tuurli ,jke s cha::J ver~,·roti.ng in
stn.at steeds wear de bestuurlij~grenzen v~n de Ptsd probeert
aan te passen aan het stedeli,jk gebied w;w .. rbinnen zich de
ontwi.kkeling na ae t:erzte Wt.n•eldooJ·.log er, o >k de tlilidige
36
ontwikkelingen laten dit zien.Na de ~erste «ereldoorlog wa
ren Bindhoven tm de omliggende dorpen nagenoeg aan elkaar
gf: bouwd ~ ~indho,ren zelf was bijna volgebouwd en verdere uit
hreiding van woongebieden en industrie van enigt:~ omV<J.ng kon
nog slechts in de omliggende gemeenten pluJ.tsvinden.lJe ,voor
de verdere industriële ontwikkeling van _é;indhoven zo nood
z&kelijke,koBrrtinatie en samenwerking binnen de 6 gemeenten
werd in 1920,door de annexatie van de 5 randgemeenten door
Bindhoven,berejkt.Hierdoor konden op eenvoudiger wijze de
gemeentelijke taken t.a.v. de stedelijke infrastructuur
uitgevoerd worccen en werd de overlegstruktuur tussen indus
trie en overhejd - door de centralisatie van ue overheid -
vereenvoudigd.Eetzelfde proces zien we nu rond de zgn. "aglo
meratievorming' optreden,waarbij opnieuw de bestuurlijke gren
zen moeten worc.en aangepast aan de "economischE~" grenzen VAn
ue stad.
Om de ,tot aan het begin van de 20-ste eeuw voorkomende,cha
otische groei van bindhoven wat meer te stroomlijnen,geeft de
gemeente Eindhcven i:n 1918 de architakten ir. J.Kuypers en
C.J.Koker opdracht om een uitbreidingsplan voor Groot-~ind
ven te maken.Uitgangspunten waren:
"De verbetering en uitbreiding van verkeersmogelijk
heden,inhoudende een ontwerp van radialen,rondwegen,
een wegenplan voor braakliggend bouwterrein en een
kanaal in westelijke richting.Verder moesten terrei
nen worden opengehouden voor parkon,villaparken,volks
huisves ting en sport. De plannen van voorzieningen als
scholen,badhuizen e.d. moest ter hand worden genomen.
Het geheel moest getuigen van smaak." - 9)
In 19?3 werd uit plan door de gemeenteraad van ~indhoven
aangenomen.
"Dit plan werd gekenmerkt door:
- gerichte aandacht op de industrieuitbreidingen,nieu
we woonbuurten en de daarvoor noodzakelijke verkeers
voorzieningen
- gering2 aandacht voor de bjnnenstad
- tuinstadstrukturen (CIAM) tussen de dichtere
')) '1'hema.groep stad.3vernieuwir:g "StedelijKe herstrukturering l<Jind
hoven" paper in Leidende periode afd. Bouwkunde 'l'. H.E. sep
tember 197) blz. )
37
bebouwing langs de rél.dialen
- eengezinswoningen; middel om het gezin als eenheid
een zekere zelfstandigheid te lF<ten en zodoende
de arbeidsvreugde en -vrede te bevorderen
- besteaunen van sektoren grond voor bepaalde klassen
van de bevolking."De mensen met hetzelfde lot wo
nen i~ elkaars nabijheid en voelen zich meer op
hun gernnk."
Uit de toelichting "uitbreidingsplan lündhoven en
omgeving" (1923):"Zo ooit,dan is hier doelmél.tigheid
een eerate eisch van schoonheid.Praktisch toegepaste
schoonh::dd geeft de stad den sternpel van goede kul
tuur,va'1 beschaving.lmmers orde,regelmaat z.ijn grond-
eigensc>wppen van beide begrippen. 11 " - 10)
Opvallend is dat het voorgestelde beleid ten aanzien van
de woningbonw niet verschilde van de manier waarop tot aan
die tj jd wonin 1~bouwoomplex~n werden gerealiseerd: sec torvor
ming en eengHz:Lnsbouw waren ook het uitganrspunt voor de
bouw van b.v. }1 hilipsdorp l1909) en 11oem..el-West ( 191B).Be
lél.llgrijke voorwaarde voor het op grote schaal bouwen van
~enge zinswoningen was de aanwezigheid. -.raJt voldoende en goed
kope bouwgrond in Bindhoven.Belangrijke oorzaken voor het
daadwerkelijk overgaan tot de bouw van eengezinswoningen
waren:
- de verwachte uitwerking binnen het produktieproces:de be-
vordering van de arbeidsrust en -vrede
- de noodzaak om voor,de uit de landelijke gebieden komende,
arbeiders een voor hen aantrekkelijk woonklimaat te bieden
om hen daarmee te bewegen over grote afstand te verhuizen
-de traditie Yanfde eengezinsbouw van voor 1900 in Eindhoven
- de opkomst van de tuinstadgedachte.
Alhoewel het dr1or de gemeente voorgestelde woningbouwbeleid
niets meer »as dan het voortzetten van het tot dan gevoerde
beleid,toch trad er een verandering in t.a.v. de woningbouw,
omdat door het uitbreidingsplan het toVstandkomen van wo
ningbou.vcomple):en en het realiseren vc:m de benodigde infra
structuur,de ortsluiting van de buurt op een meer planmatige
10) Lantinga,J en leek,.!.<' "Een gedeelte van de tentoonstelling
visie's op de :::tad- "T.,H.E. afd. Bouwkunde augustus 1975
blz. 5
38
en efficiënterE wijze kon plaatsvinden.Naast de planologi
sche voorbereiding van de stedebouwkundige ontwikYeling van
~indhoven in dE vorm van ui tbn;iuingsplannen (aie van 1923
en 1944) ,waarbij de toekomstige besternrr1ing van cle grond en
de noodzakelij~e verkeersverbindingen werden aungegeven,had
de gemeentelijke overheid ook de opdrachtgeving en het be
heer van de gemeentelijk openbare wegen en een geaeelte van
de woningbouw E.ls taak.l.Jaarnaast ging de overheid zich ook
met het ontwikkelen van een aantal voorzieningen in ae tollee
tieva çunsumptiesfeer bezig houden.Voorbeelden hiervan zijn
het ~tadswandelpark,scholenbouw en badhuizen.Tenslotte zorg
de gemeentelijke overheid voor de levering van energie en
wa te I· Eu,n de industrie en de bewoners van 8indhoven.
Al deze taken :zijn te beschouwen als onderdelen vande in het
eerste hoofdiltt,k aangeduide regulerende taak van dP overheid,
waarbij door dE toenemende concentratie en schaalvergroting
de taak van de gemeentelijke overheid steecis groter werd.
De taken van de Eindhovense overheid waren van groot belang
voor de industriële ontwikkeling en de voorstellen en maat
regelen van de gemeentelijke overheid in de jaren 20 en 30
worden in officiële stukken vaak met .:1 ;&:,ur;ynten d.ie het belang
ervan voor de industrie aangeven verdedigd.
e. t\uimt_e li jke on~ wik.K:eli_ngen
ln het voorafga.ande hebben we vooral het waarom van bepaal-
de on twikkeline:en en voorzieningen aangegeven. Het gaat hier
vooral om het ~aarom van de uiteindelijke bestemming van de
grond,het wa~trc,m van bepaalde funkties op een bepaalde plaats.
Omdat voor het meer gedetailleerd verklaren van bestemmingen
ontzettend veel detai~informatie nodig is - waarover wij niet
beschikken - er. omdat voor het aangeven van de meer algemene
faktoren die d,c ruimtelijke ontwikkeling bepaalt, een meer
gedetailleerde verklaring niet nodig is, bep(èlrken we ons hier
tot de hoofdlijnen.
Voor het bekijken van de ruimtelijke ontwikkeling V"'n Eind
hoven hebben WE de ruimteliJke wituatie jn 1910 en 1930 met
elkaar vergeleken (zie kaArt 1 en 2 op blz. ~? en 43).
ile zien hier dE enorme toename van het bebouwde orlpervlak
van de stad,welko vooral in de periode tussen 19!0 en 1930
(de periode waarin ook Philips zich enorm ontwikkelde) tot
39
stand is gekomen.Het oppervlak ingenomen door erven en bebou
wing bedroeg in 1920 ongeveer 230 ha.,terwijl het bebouwde
oppervlak in de tien daaropvolBende jaren meer dan vertien
voudigdr" tot 11'1) ha. in 19'50.1Juidelijk is dat de woningbouw
het meeste besLig op de stedelijke grond legt.Nanst de uit
breiding· van industrie en woningbouw zien we ook dat tussen
1910 en 1930 ,(~ eerste stedelijke recreatieparken,zoals het
J-'hilips de Jongl1 wandelpark aan de Oirschotse-dijk en het
stadswandelpark in :.Jtratum,zijn aangelegd.
i' en a:1n zien van de plaats van de woningbouw binnen Cie stad,
waarbij we ons vooral richten op de gebouwde woon.9_omplexea,
is een eerste b·~laJrijke bepalende faktor de bodemgesteld
heid.In Ei:ndhov;~n zien we de grond langs de Dommel en Gender,
vanwege de slappe ondergrond waardoor bebouwing zonder heien
onmogeli,lk is,onbebouwd blijven.Voorts zien we dat er zo dicht
mogeli.ik bij dz" bestannde wegenstructuur wordt gebnuwd,hetgeen
uit een oogpunt van minimalisering van de ontsluitjngskos-
ten en met het oog op een snelle aansluiting op Cie hoofdwe
genstruktuur van de stad,begrijpelijk is.Een derde belang
rijke faktor is de ligging t.o.v. de belangri,jkste industrie
vestigingen.On kaart 3 (blz. 44) ziPn w~ dat oen groot gPdeel
te van de woningbouwcomplexen di0 tussen 1910 en 1925 gebouwd
zijn binnen een straal van ongeveer 1 k.m. rond de nieuwe
Philipsvestiging- aan de Kastanjelaan zijn gerealiseerd.Van
1925 tot 1940 naast de concentratie rond de ~hilipsvestiging,
een concentratie van de woningbouw in Stratum te konstateren
(:tie .kaart 4 bl:~ 45).Deze laatste concentrati<> is gedeelte
lijk te verklaren uit de vrij goede liggine t.o.v. de arbeids
plaatsim in het centrum en t.o.v. de arbeidsplahtsen aan en
rondom het Lindhovenskanaal.Verder kunnen toevallige oorza
ken zoals b.v. (ie makkelijk te onteigenen grond of de prijs
van ae grond aanleiding zijn geweest om juist hier en niet
tussen b.v. ue Geldropseweg Lm de Heezerweg te bouwen.
Voor de lok<üie van de industrie onstaat metname langs de
spoorlijn ~indhoven-Den-Bosch en het Eindhovenskanaal een
kansentratie van industrie.Hiervoor hebben we het belang van
deze verveerswegen voor de industrie al aangegeven en het
zal duidelijk z~jn dat een direkte ligging aan deze vervoera
wegen de overslagkosten,voor vervoer van spoorweg resp. kanaal
naar de 1ndustr~evestiging,minimaliseerd.
40
':'en behoeve van verdere indust-rieuitbreidingen is het gebied
aan de spoorlijn Bindhoven - Den Bosch aansluitend op de reeds
aanwezige industrie en de strook langs het Eindhovens-ka
naal "vrij" van bebouwing gehouden.De parken worden op de
minst rendabele plaatsen en de minst bruikbare grond (langs
de Dommel en en eind buiten de stad) aangelegd.
I
IVI-1111 ~ :.:· ..
Vlh.tl >'.'
I I I
I ~t.\1 .. ' -:,~ ......
l• 'I' ..
~ ~-------------
verkeerssituatie ~indhoven 1932
Bekijken we de verkeerssituatie dan VfÜ t op dat in 1910 de
belangrijkste vervoerswegen reeds aanwezig waren.Belangrijkste
nieuwe vervoersnogeli,Jkheden zijn het vliegveld en het in
aanleg zijnde BE~atrixkanaal wat in een latere fase voor de
industriële uithreiding in h~t westen van Eindhoven van be
lang zal zijn.Voor het stedelijk verkeer zijn vooral de radi
alen van belang.De in de uitbreidingsplannen aangekondigde
rondweg,die vooral de stadsdelen onderling moet verbinden,
laa-~ voorlopig , vanwege de prioriteit voor de uitbreiding van
de woongebieden nog op zich wachten en zal p~na de Tweede
Wereldoorlog voltooid worden.Het stadscentrum tenslotte ont
wikkelde zich steeds meer tot winkel- en handelscentrum van
Eindhoven,waardcor de hoofdstraten in het centrum,waar voor
heen vooral koo~lieden en fabrikanten woonden,steeds meer
het karakter van winkelstraten kreeg.
"De huurprijs van de bouwperselen steeg tussen 1913
en 1930 met het dertigvoudige,wat een uitdrukking
vormt van het groeiende belang van Hechtestraat e.o.
als winkelcém trum van .t:;indhoven." ·- 11 )
_______________ , ____ _ 11) :l'emap;Toep staLH>V'?rnieuwing '"l'.a.IJ." blz. o
41
KAART 1
42
KAART 2
czindhown 1930
43
KAART 3
W O.N Ho G b OU.ii C OMl' LEXEN ~EHEALI ~1EhlJ '1'U~:::l~N 1910 EN 1925
44
KAART 4
"""-"·--------------~45~
2 naoorlogse ontwikkelingen
De wetr.mtigheden die in grote lijnen de ontwikkelingen na de
Tweede riereldoo:~log bepalen zijn in wezen niet ver:schillend
van de wetmatigneuen die voor de 'i'weede VIereldoorlog .nebben
bepaald.üok in de2e periode bepalen de ontwikr~elingen in de
prod uk ti esfeur :~n laatste instantie de mogelijkheden en voor
wa:J.rden voor de rc;.irntelijke ontwikkeling en vervult de over
heid. door midu.e:L van tal van ingrepen en taken haar in tergre
rende funktie.De taken van de overheid zijn,door het fiasco
van de vooroorlr)gse politiek van een zo groot mogelijke ont
houdiné; van staatsingrijpen, na de 'I'weede Wereldoorlog aanzien ...
lijk uitgebreiu.Het loon- en prijsbeleid en het 11ouwbeleid van
de overheid zijn hiervan enkele sprekende voorbeelden.Ben an
der belangriJk 'lerschil iR het aandeel van de dienstensektor
t.o.v. de totale produktie,wat vooral voor het stadscentrum
grote gevolgen heeft gehad.
2·1 Ontwikkelingen Jinnen de p~oduktiesfeer
Toen Eindhoven ')P 18 september bevriJd was, was er een aanzien
lijke schade aru1 het produktieapparaat in Eindhoven;metnnme
bij .Philips: 25;;b van de fabrieksgebouwen en 727~ van de kan
toorg-e bonwen waren door de geallieerde bombardementen verwoest.
Andere "belemmeringen voor het snel weer op g;mg brent;en van
de: nroduktie ,,;aren de cerirrge mobiliteit van de arbeidskrachten
eL de onwogE:lJ.j Khcici om snel won.i ngen voor arbeidskrachten in
l';irHihoven tl: bouwen.De geringe bouwcapaciteit went iL1Iners direkt
na de oorlog vooral aangewend voor de wederopbouw van infrastruK
tuur,fabriek:s~ebouwen,etc.,waardoor de meest noenzakelijke voor
zierlingen voor tl"t op gang brengcm Vè~n de proauktie gerealiseerd
weraen.Naast deze beperkingen had de Tweede Wereldoorlog ook
uen aantul gunstige orrwtandigheu.un voor cte inaustrie met :uich
~ee gebracht.Zo wa:s er au grote inhaalvraag naar produkten en
een v:1rsnelcH" t0.:;chnologische ontvükkeling aL.:1 gevolg van ue
oorloe:;sinciwnl·L ,die nu ook voor ue overiee industrie van nut-
te kon zijn. Voor Philips waren metname de ontwikkelingen O}J
het gubiud van ei'' elektronica van belnng.Een andere gunstige
faK~or was de geleide loon- en prijspolitiek ,waaraoor de
46
ae concurrent~epositie van de ne~erlandse industrie op de wc
reldwarkt versterkt werd.
Om de gunstige voorwwrden uptima~d te benutten, begon l'hilips
na de Tweede Viereldoorlog met het op verschillende plaatsen in
Nderland neerzetten van een aantal vestigingen.Op deze manier
konden voldoende arbeidskrachten ingezet worden, hetgr:;en bij con
cPntratie v<w de produktie in Eindhoven,door de onmogelijkheid
via pendel en migratie het arbeidsaanbod op te voeren,niet mo-
geli,ik 2ou zijn geweest.Als eerste V(;stiging in het kader van
het u;Jreidingsb~,leid van Philips ,wcJrd in 1946 dE; l-'hilipsfabriek
in ;)i tf;ard ge op md. Up de lange re termijn betekende het selektie
va veLtigingsbeleid van Philips - diG voorul ;lrbeidsproduktieve
2n rünner hoqg -;nkwalifice<)rde produktiesak toren naar elders in
Nederlnnd en lntHr voo~al naar ontwikkelingslanden verplaatste
een grondigu V'" r-andcring 3 n de beroepsstruktuur bij Fhilips.
)'iguur 6
procon tuele v~~rde ling ~•erknemers bij l-'hi lips
wo%
90 '7~
t~O 7~
/0 ~~
(:(; c;6
50 '7~
40 ;/;
30 io
20 %
1 Cl ;o
1 ':J73
Het aèlncieel van de beambt€1'\ steeg van -~uim 20;; in 1950 tot bij-
na 6 van het totale personeelsbestand bi.j Philip~; in 1':)73.
Vo<1ral de interne dienstverlening (research,kantoorfunktie,etc.)
47
werd in Eindhoven uitgebreid.Door de gunstige voorwaarden,het
Vi~S tigi ngsbe leid en de finnnciëlP. steun van d<' ret'f~ rint:, (een
kreciil!t van bi jrw 100 miljoen gulden) ,kwam 1-'llilip0 er weer tmel
buvenop.
"lünd 1SJ4•J WiJ-<3 de 1Jrouuktie van cte Fhilips.t'abri<~ken al weer
ovengroot als in 1SJ39 en ; jaar later was zij zelfs bedui-
dcmd hoge~· dan dat voor overig l\uerland; tot 19)0 toe bleef
lwt Philips aan,'..ael in de totnle indu.::;triële export boven
de tien p-ocent (in 1947 bedroeg het met 7~ miljoen zelfs
19~~)." - 12)
Ook na de Tweed.e Wereldoorlog is Philips de belangri,jkste industrie trt
r:indr10ven geld (!Ven. De trad i tionee} ;3 terke bedrij fs t/~1-kken in Bra-
bant, zoals d(J taba1cs- en tE:~xtielindw.Jtrie vn~ len steeds verder
terug (zie tabc·l). Vooral in de tweecie helft van de jaren 60 is
! aantal werknemers in een aantal induo3trietakken r i . . . ! J.nr W'tr1.e- Jaar f r-------,--------.------.---------,----------i
tak 1SSO 1960 i 1963 1970 f 19'/4 ~- ---r·-------r------,_--------+----------~ Philips 26.ouo 30.ouol 40.ouoiyr.ooo -----------------!--·-·- -·-··-- t------·_.:._+-~-----r---~---:-----------Daf 1.649 16.426 ' 1:3.529 --- ··-·---····-·-··········--- --··-·····-···-·-r---·------+---- ------ +----------tab uk 2.3UO 11.100 : 704 , lG~ê~--h~-----t2:4;C)- --···· --r1-. 850 ~- - - -~ --4~~--~
metname de t0xtielindustrie erg hard acnteruit gegaan.
Binllen de totale werkgelegenheid in .Gindltoven neemt
de industrie enig~zins in beteKenis af,terwijl de diensten sek-
tor erg in beteKenis is toegenomen.
arbeidsplaatsen in ~indhoven,
procentuele verdeling -13)
~ o.r.fo T f
'68 '/1 '74
12) Baruch,F "'T.a.-p." bl~. 51
1~) Cijfers afkom~tig van de volkstelling van 1960 en het bedrijvenregis tt'r van de geme(m te r~indhoven, waarvan de ui tkorns ten vanaf 1 q6fl ,l aarli ,jks j n de sta tis ti se he jaarboeken van Eindhoven staan vermeld.
48
'l'ot aan hl:t b>-:e;i'l van ue jaren bU waö het ecrltt::r voural G.e Vlerk
gHl ;~u,e rtl,eJ. u i.n u:; ind us tri e cii e é-Jnel tot-.>.~tam. }Je ui eno tenseKtor,
u.iE~ in 1Cjl; ( 5'1?~ van de totale werkgelE;gen1leici voor zijn rekening
na~l, 1 iep wat aan,ieel in de 1Ündhovens e wer~t legenhe~{r)bU terug tot 3~~.In 1974 was het aandeel van de dienstensektor in
aan tal arbeids,Jlaatsen in Eindhoven - 14)
1 ooooc
4UOOU
1';147 '60 lbtJ '71
tie totale werkG"elegenneia opgelopen tot boven de 43 'fo.Van de ar
beiders bij 1'llilipB ,die allen als werkend in de inaustrie worden
bescllouwd,werkt t:en niet te verwai.lr.lozen c,eueelt.e bij een onuer-
aeel ctat te besetauwen i;;; aüo in t<::rne ail;n;;; tverlening voor f!hi
lipo (.Plli1ii'S weèische dienst,luclltvaartdiens,etc.),zodat !let
werkelijke aandeel van de dienstverlening in de totale werkgele-
~enhcid van Bindhoven hoger is dan staat aangeg2ven.Als oorzaken
voor het kleiner aanaeel van het aantal arbeidsplaatsen in de
industrie in de totale werkgelegenheid zijn te noemen:
''/4
a. De produktiviteit per arbeider in de ircdustrie neemt over het
aJ.gemeen harder toe dan in de diensten~ektor,~aardoor er relatief
steeds minder mens8n in de inaustrie noóig zijn.Metname in de
jaren 6U, toen er een krappe arbeidsmarkt was en df: loonkosten
een steeds groter gedeelte van de omzet ging vormen,wera op gro-
tere schaal de produk1;iviteit door a.ucomatisering en mechani;;;H
r:i ng opgevoerd. Hoewel ook in de dien'--' tensektor V<loral op het
gebii:d_ van dt; administratie e.d. veel güau.tomatiseerd werd in
do jaren 6ü,is h;;r; ovEc:r het algemeen toch moeilijker het arbeidé.-
proces verder te mechaniseren.
14) De gegevem; /,ijn :J.fkornstig V<_._n de volkstellingen v:.trl 194'( en 1~J60 en Vélii de lwdrijvmregisters van ~ci.uanoven vour' de jaren 19btl,1971
en 19/4.
49
;:::: ()) =<() ,:;
·r-< ~ ·rl .,._, JJ .})
> c-1 :U ,.., >::;
:U
b. Door de toenenend<; komplexi te i t van het produktj_e proces moet
het bed-ri,jfsleven stf:eds meer een beroep doen 01' cie~ zakelijke
dien;; tve rl(Jrling.
c. De toenemende loonsom van ne loontrekKennen heeft niet aleen
gezorgd voor een binr1enlandse afzetmarkt van inaustriepr0auk-
ten en bet daarbi.J behorende aistributie-systeem,rnaar rweft
ook de rnogelijkneaen voor anderu tukr.en van ne nien-stensector
vergroot (horeca,recreatie-,toeristenindustrie,etc.) •
. ben anctere belungri,Jku ontwiKKeling is de verdergaunde concen-
tratie van de produktie,wat o.a. tot uitint_; komt in óe toenemen
d.e grootte van de industriële bedrijven.Het aantal bedrijven
;-;wt een personei'lsbezettint; van -1 tot 10 personen daalde in de
periode 1950 - 1)73 met meer dan de helft van 10j8 tot 493 be-
drijven,~erwijl ie totalnwerkgelegenheid voor de innustrie in
die _periode rnet ruim )U~;~ was toegenomen.
fi cuur 2 verloop aan tal \Tl~s ti gingen in de in dus tri e n<iar groot tu in .8innhov<m
14lj
1L0
- - ---- ---~ --1 - ~------r---~ , : I
--- -------- ~~-~------- -~-- ---~----- --- ---+--,-~
10()
uo
------ ------t -+-ji I I
----~-~-- -------~- ---~-~--------L~-1 , I 1 I 1
b
---==-~ ·---~~~~-D )0-500 pers.
4U
20
_ _ - ·-· -- ··- r I )OCJ en raecr
I ;
'70 '73 lil~t aantët.l ve:c;ti 1_çintoen met 10 tot tJ<Jpersonen is ongeveur gelijk
gebleven,Jwt aant-n1 met )U tot )UU Jiursonen i.fJ met ruim CO~;~ toe
genomen in de lJe:riode 1950- 1913,terwijl het aantal vestigin-
gen met meer dan )00 personen in ~indhoven meer dan verdrievou
a.igcl is in die J.:';riode.We zien hier da-r, het voor cie kleinere
hecirijven steed~noeilijker word·~ zich te handhavtm in de concur
ren ties tr·i jd, waa:::-:in de grotere bedrijven duidelijk in het voordeel
50
- 1 5)
16)
zijn. Het aan tal zelfstandigen neemt nog s te<;ds af; het aan tal men
sen in loondienst lincl. medewerkenne kinaeren en ecntgenote +
tijdelijke nie-t; vierkennen) is in ~,inuhoven en de Agglorrn:ratie
ondanKs het :tl hoge _f)ercentage in 19bO,in 19 (1 nog verder toegE;-
nomen.
in loondienst in '/o vun de totalP be roe llS bevoH:ing
- 1)) Ginunoven Atm.lome ra tie _t;.
~· Aggl. i:~ • exclusief E
19ti0 9;;' ~1~ 91' 1% UB, 6~~
1911 9 3' 65'~ 9·~ ,4% I ')(), 7~o
Naa~;t nPt toenerae'lci aand,Jel van de grotere bedrijven in de totule
prociuc':.ie conc<.:ntreerd de werkgelegenheid zic/1 ook ruimtelijk.
D·; L._;teKerüs van ü; werkgelegc~n}wir1 in .r.;indhov~on neemt voor het
gebied ronciom tün·Hwven steeds meer toe. Van de industriiHe werk
gelegen}wid in dE~ Agglomc:ratie lÜndhoven is ongeveer BO '7~ in Eind
i;.oven geconc<~ntre·~rd, terwijl in Eindhoven onge?veer 5) ~{, van de
totale bevolking in de agglomeratie woont.Ook voor het gebied
buiten de agglorne:"atie neemt de betekenis van de r;indhovense werk
gllr;t,renheid toe.O) kaad 5- 16)(blz. 52) ü duidelijk de vergro-
ting van de a:mtrt~kkingskracht vnn Eindhoven als werkgelegenheids-
centrum in een pe:~iode van 10 jaar Le zier. hls oorzaken van deze
ontwikkeling kunnen we noemPn:
:J.. De afrwmende wec'kgnlegenheidsgraad l = aan tal arbeidt:> pla'• ts en
per beroepsbeoeftmaur) in de randgemeenten. Van dè gemeenten uie
van 1~6U op î':)/0 zijn overgegaan rwa.r een üOt,ere hlasse (van
minca.:r c.;_an 10'j~ naar 10-207~ en van de laatstgenoemde.; klasbe naê:H'
de klaQse meer d~w 20~- zie kaart 5- ),nam gemiduelu de werk-
gelegenheidsgraacL af van U,T<J in 19b0 tot O,b~ in 1l](O.l!e afne-
mende werkgelegerdwidsgraaa is niet voornamenlijk het gevolg
van een absoluut afnernencie i(~rlq;t,let;enüeid,rnaar it:> vooral het
";evolg van de suburbanisutie. die het aantal inwoners in de rann-
gemeen ten doet upl open, zonder dat J1et aan tal arbeicis.plaatsen
in cüe t-;emeenten in gr.::lijke wate toene~c~mt.
Gegevens ontleend aan:" ;:;ni ge ui tkorns ten van de algeoene volks telling 1971,vergeleken met de uitkomsten van 1960 van de agglomeratie Eindhoven" ~. ar:wnwerkingsorg;.LéHl Agg·lomera L:i e 1·;indhoven , oktober 1')7)
Geg;~vuns uit: "JJ,: i''eografischü :invlocd<>sf;•er vun ,_;indhoven als -.• erkgeleg<Jnlwid;-;ccntrum" Dienst voer onderzoek en ste:debouw van het 0arnAn·.vc:rki ng~; c rgaan A~;Lloraera tic t~ind.hovt:n , november 1973
51
:/ene.(;} O}J bindhoven voor de mannelijke beroep::; bevolking
1970
1960
r- 10- 20%
~ ~20% (in·~~ v;;n (~è }ll;,atuclijke
r:wnn'.~ lij]<.,., Iw roep; bevolking)
KAART 5
52
b,_ë;en ori(intutie van een randger:!E:Ullte op een u.ruiere centrumgeween
te (Eindhoven), on dat de werkgelcgc;r>heicl in cte oorl:jJronb:liJke
centruugeuHunte 1~aarcp die p1uti0 genriënt~:c~rd wa~' i~; terut,gelo-
pen.Voorhuuld van zc'n gemeent·; is Ivlierlo,waar in 1SJ6U nnt; :se;:; vn.n dE~ mannf'.lijku uc;roev>1wvoH: iag in lJelmnnd werK te en 1 17~ in
van r1E; mannelijke beror:psbevolking van f.Iier-
1. :n Helm0vi t;·r:ri jl d~ v•:tdel op i•;indhovun wa:.:; opg_;loJ.en tot
- 17)
''!-.JOUW lil
<: kv.:,.Li t l;ió:ve nsprj);:t.-~n van de
In ei•-" we•:tf?::'t'IJbouwperiode werd de nog besclükbare houwcapaciteit,
zoals reeds ·;rerd opgE:merkt ,vooral a:mgewena om de industriële rro-
:i~ .. ,t:t:' ,, .,.,,,C'l' (-'P gang te brengen.De produktir: van woningen kwam, zo-
aL3 figuur î0'1 l:1at zien,in Ner'~;~·Lmd maar langzaam op ganc,.Pas in
1949 werd het toch al niet zo rwge produktieniveau 'r.tn 1(339 bereikt.
liet r:k~crmalen voor de 1'wE~ede 1/ereldoor]_og beyej_k te niveau van )(). ()()(:
woningen we rel ~Ln 19 51 overt r·or'l en. Ook V·)()r Eindhoven zirm ,;:: wo
ningbouw maar lanez'ucm op gnng komen (rïg. 11a),zociat de in de
oorlog opgelorJcn ac1tersbmd in öe Of~rstr,) jaren ne dn 1'weede We
re ldoorlug a1lncm n Jg maar vergroot werd .lJe woni.ngbouw in bj ndho
ven hed't zien G!.iJJT!W tot en r:1ct 1963 np een nivo dat om de 1300
woningen pe.T j~: •. 1:' S·~hornmelde gehandhaafd, wao.rna van 1 ')64 t/m 19 ( 1
woningE:: n p '' r- .J ~~- ~J\J.Wd werden. Vv-~ z_i:_.tl hj c1· c'"uidc:-l i J k ei e i .u v 1 __ , ·d _; 1.. v .J. n:i J ,1
---------------- -----------------17) De onclé;r a rn; b g:~n-;ur·H~" ';i,jl'er·c; z:l,i;'l c·ncle.;,"; Wi.n t,,:t in de vo
rige noot aar,gchaaldl: rn.p]Jort var, V'.'t :_;am~,;:nverkLng:.:;orgaan Agglom8 rë_i. tie .t~incthc·\r•.:?n.
53
î5LJ.()(j()
î()().(Jl)(l
bO;o
f'ig~ur 10
194)
woningbouw in N t:;derl anel na de TweE.' de ';i ereldoorlo&
totaal
'50 ']5 '60 'Gj 'YO
b _tJroc:;ntl..i'~le Vèrdelinc naar finu.nciering:.::wij:-oe
E~ndhoven,wat o.a. blijkt uit het volgen van ~indhoven van de lan
delijke trend.Verder i~ de invloed van de in 1963 door minister
Bog!'lers ingezette opvoering van het woningbouw,niddels üet bekende
"pluriform en expa.1sief bouwbeleid' in e:indhoven duideli,jk te zien
aan de hogere woni:'1gbouwproduktie na 1963.Als we kijken ~mar de
financierinf~swi,jze vrm de woningen (figuur 10h en 11b) ,dan valt in
de periode direkt nn de 'e'7:'eer'l.r> n.rereldoorlog het hoge percentage
woningwetHorlingen cu~t in lündhoven g'.:bouvvd is op en het lagere per
een t,,ge on ges ubuidje erde woningen in ~indhoven t.o.v. !let landelij-
ke perc<m t;,ge op.
54
fiv,uur 11 v:onin§:bouw in Eindhoven de Tweede Wereldoorlog
a totaal en woningwetbouw
1.000
. 194 5 '50 '55 '70
o procentuele? verdeling naar firwnci,;ringéiwijzrJ
6o%
40%
1:)45 '50 '')) 'tJU '70
In de ptJriode 1951-195'( ligt het percentat,f? wuningwetwonint;en over
net algeme<m in Ei'ldhoven la~:s._:r dan in Neä.erlnnCl,terwiJl in ue ove
rige jaren het perJentuge .wni.ngwetwoningen in ~indhoven OV8.i' lH;t
algr,;rneen boven het lanueli .ik gemid(elde li;:;t.1e trend in de verde
lüJg në..ar financierings.iij:t.e is voor i:inClhoven gelijk f..t<Hl de lande-
lijke trend.
Vanaf 1961:3 vertoont het verloop in de verdeling naar financie;·ingio>-
wi ,j ze d.e volg·en:' e iu;nmerken voor J';indhoven:
- een grote afname vnn het percentage woningwetwoningen
- een grote toename van de gesubsidieerde (= premie-) bouw
'75
I (J
55
- een langzaan herstel van de niet gesubsidieerde bouw,dat i~ 197~
O}J een iets lager niveau dan het bemiddelde in dè P''riode 1C}61-
1g67 ligt.
De woningvoorziening in ~iLdhoven hangt ere samen met de wonirlgvoor
ziening in de omliggende gemeenten,omdat deze gemeenten,metname de
laatstu 15 jaar voor de duurdere woningen,samen met ~indhoven één
woningmn.rk t vormen. Het lagere pereen tage niet gesub::;idi0erde bouw
in .birtCli1oven is b.v. te verkla:.:-en uit hèt feit dat deze duurdere
woningen voor het grootBte geuuel te in de "bui tengerneenttm" worden
gebouwd,terv:ijl de woningwetbouw vooral in Lindlloven wordt gecon-
centr'"'~rci.De ontwi.r;r.:eling van <le L,:_,tste jaren,waarbi,j in Eindhoven
de premie- en niet gesubsiuieerde bo'lW toeneemt t(;n koütt~ van C1P
woningwetbou.w,heeft na:::Jt bet landeliJke liberali::;atie-beleid,ook
te ma.ken mt>t hPt pLaatselijk beleid,uat in bir;dhov8n de Ltatstu
jaren voor<~l geric 1t is op het tegen-gaan van (le suburbanisatie
middels lwt bouwen van aantrekkelijKe woningen in de duurdere <:>ek
tor.
De woningbou: in 1;ir; clhoven was niet alleen beBtemd voor het inha-
len van de achterstand en het opvangen van de gevolgen van de ver
laging van de gemiddelde woningbezetting,maar was ook bestemd voor
grote e,rroepen bewoners die van bui ten il11: nov(;n werd<!ll aangetrokken
om aan d(" snel groPiende vra"g na·,r arbeido;krachten te voldoen.
De woningbouw ir, Li.ndhoven lr1g aan ook hoger dan het
gemidc:elde voor .iiederlrtnd,hetgeen blijkt uit rwt aantal gebouwde
woningen ;wr 1 00\J :Lnwoners per jaar.
figuur 12 a nie11V1bouw per 1000 inwoners in Nederland en 8indtoven
b mig~atie-overschot per 1000 inwoners in ~inuhoven
1 5
10
+ 4 + 2
()
2
4 6
--·-··----·--+---· -----·---c.........,..,.----=-~-~-==-i-~==-~ ·- ---~---·--t-·- .. -· - ···---+--------~
ve~; t · gint;'' uve rflchot ! b
56
18)
vie zien dat de hogure nir;ubouwci,jfers per 1000 inwoners in .üind.ho
ven corTe<>r>onderen ml't een po::; i tief migratie-saldo per 100CJ inwo
ncr~;.Alleen in 19!4 en ook voor 19'/!. en 1973 gaat net verb!J.nd niet
r:1eer op; in die jar<~n werd er veel gebouwd en kwam de gerealiseerde
nieu.wbouw duidelijL boven het larlClelijk g<:.rniddeld0 te liggen, terwijl
er een aanzienliJk negatief migratiesaldo was.als we eenter de aan
z.ienli.ike leegstanel di.e in die jaren vooral voor ae duurciere nieuw
\.Jouwflats ontstond in onze be:o;chouwing bc:tre1;.K.en,i::> de bNJteuming
Vêln deze wonint.,ten voor een groot ueel verklaard.
UpvallerwLte kenmerken van de woningvoorrra:ld in de ~incüwvense
regio zijn de jongl leeftija en het hoge percentage eengezinswonin-
.. ' . 10'(1 ' , t-lJ' -Hl) d gen. VolgE:n::_; de Jn fc~<)ruarl ,_~ ge1lOUClen volK~>-~, .1ng was e
leefti,jciuopbouw var de t3'(.210 woningen in Cie agglor.Jeratie,de )2.925
woningen in t~inclbo-ver; en de 34. 2B5 woningen in de ag~;lom.ers.tie gl~
i-:Jeenten exclw.üef J:ind!Joven als volgt
b o u w p e r i o d e _I ~--------~------~--~----~----~--~~---r-------1gebied voer '06'06-'30'31-'44'45-'59'60-'64'65-'71onbekend r-----------------r---eindhoven 1,r;% 21,6% 12,4'/~ 27,37~ 13,3% ~1,5~~ 1 2,oa/o
-------------- -- - -------t----- ------ --------- ------ ---r-------- --------··- --------------
aggl. eindh. ),5;'0 1'!,6% 10,67~ 2/',1% 15,9% 23,5~~ 1,UO/o
ag~l. -;;;;:---~~ -- 6, o% --~~ 3r~-+-~~~7j-26-~r1<X,- --2o, C!% f2-6,~Tt~
Ne zien dat in ~indhoven ruim 96 % van de woningen na 19U6 gebouwd
zijn en in 19(1 niet o:uler dan 65 jaar waren.Huim 627~ is na 1945
gebouwd.ln Vl>rgelijking met Nederlana,wa:J.r ongeveer 2570 voor 190L,
''1>:; tusb,;n 1900 en 1945 en ongeveer de helft van de woningvoorraad
na 1945 is gebouwd,is dit een jonge woningvoorraad.Voor ae overi-
ge gemeenten van de agglomeratie i~ de leeftijd nog jonger.uetname
r~a 19o() Ü:i er Lwt h:;t o]Jgang komen V'Hl ne suburbanisatie ontzettcnCi
vc;(Ü geoouwd.Bijna de lwlft (4b, (]o) van de woningvoorrc.u:td in deze
gemeenten was in 19(1 niet ouder dan 11 jaar,terwijl ongeveer drie
kwart \73,)'(~) van do won:ingvo0rraad in de agglomernt:it: exclusief
r;;indl'lov'm na 194) i.J gebouwd.
Uit de gegevens van de volkstelling 1971 is ook de verdeling tussen . . . h 1 . d -19) een ge zirwwornngen en meergezl ns wonlngen e_,.::enci gewor en · •
een ge zinshu:i_ s me erge zilwhuis
---------
0am(?~:werklngi;organn ,\gglomeratie i_<;indhover: "~nige voorlopige uitkomf;ten van de algenene volkstelling 1J.'!1 vergeleken met de uitkomst(;n van 1960 van de agglomeratie l'Jindhoven" okt. 1973 tabel 11 T r1 ,_}m +-u ~"~o l 1 1
57
Het lage percental'se meerg,)zinshuizen in ~indnoven Ü:l vooral te
cianken aan het ze,3r gr]ringe aantal meerge~inuwoningen van voor
10LJ.h 'l' . d .. dh -~ü)bl' 'kt ".:J.t.J_t Gt'. gl:g<~VOM:l van e gerneent(· r~Hl oven lJ dat
door nieuwbouw en afbraak het percentage rneergezinswoningen is
ope;elopen in 1:rf4 tot bijna ~2~~ vun de totale woningvoorraad.ln
de overige agglomE~ratie-gemeenten is het percentag,) eengezinshui-
z.:n zeer hoog.JJat komt omdat in die gemc:enten hoofdzakelijk wonin
gen staan, dj e in cle naoorlog~;e periode voor de hogere inkomené;groc•
Ji':n zijn gebouwd \'oor welke groQp bijna ui t~;lui tend l:eng,;zinswo
nir:gen in aanmerkj ng komen. U ok de noodzaélk om rneergezim;hui zen te
bomen ü; voor d,;2 e kleinere gemeen ten, die mees tal ruim in hun bouw-
grond zitten,vaak minder gront en bovendien sluit ae laagbouw meer
aan 011 het lunch)lijk"" knr:1kter van ,;en aantal van ueze "buitenge-
rneenten".Cehe<)l vclt;enb de verwachtingen is ook het aantal vrij
::otaande eeng~:; ,;inswoningen in üindhovell veel Lt(;Cr ctan in de ove-
rige agglome ra tiegemecm ten . .tiet aan tul vrijstaande een,;e zinswoningen
bedroeg in Gillctbo'ren namenlijk 2, hJ vun de totale woningvoorraact
in r~indhoven,tenvijl liit percentat,e voor ae overig,.; at;glome.::'atie
geweeJ,ten maar liefst 247~ beoroeg-c! 1).
Uok voor de eigendomsverhouding van de woningvoorraaG blijkt het
grot,~ verschil tussen ~indhoven en de r:·,· c'J.c,'-" aggl.orü8t'atiegeween-
ten.
gr' bied
eind hoven
ove r1 ge cJ.ggl. ger:~.
eigendomsverhouding in 19!0
bewoond door ..•
eigenaar
20%
"1 ·zal ..J ' ' -10
huurder van ..
woningwet w. overige w.
4 3,6% 36 '4~~ 2 Ll , SJ)'o
De woningv•etwoningen 2ijn voo;-al in Eindhoven geconcentreerd en
een groot aantal woningen die door de eigenaar bewoond worden zijn
vooral in de c•8rige agglomeratiegemeenten te vinden.
t~en éU1der punt va ,r we naur gekeken hic;bben is de grootte van de
woring,waarvoor we de procentuele verdeling naar het aantal vertrek
ken voor de nieuwbuuw in Eindhoven hebb,2n ui tgezet(figuur 13).
~0) Jaarboek Eincthoven 1914 tabel 41
,!1) ;Jamenv:~;rk:ingsorgaan Agglomerati~; Eindl:wven "rl'.a.p." tabel 11
22) ldem,tabel 10
58
figuur JJ.
procentuele verdeling nieuwbouw naar woninggrootte -2 3) a minder dan 6 vertrekken b meer dan j vertrekken
-~---.--,----.----, ---- - - Î
UU% !
60%
4Ui'.
lb) I ( () I'() I();J I "(U I 1"-l 1/
• èo taal r~:_ndhoven totaal nE;d._:rl and •
tota,~l eindhaven to ta~cl neaerl <>nel
,;e zien clat voora] j n vergeli,jking met de Nederlandse situatie tot
'liln het 1egin van de jaren 70 , eind van de jaren 60 rülatief veel
woningen met meer dan 5 vertrekken zijn gebouwd.Vanaf 196H neemt
de bouw van grote ~oningen in Eindhoven sterk af,zodat in 1~71,'72
en 1 !3 de verdeling tussen grote en kleinerG gebouwde woningen wei
nig meer afwijkt van het landelijk gemidrtelde.De hoge percentages
grote nieuwbm1w wcningen (voor ~indhoven oplopendvan iets b~ven
d.e 50';; nif~ubomnvoningen met rne :r dan 5 vertrekken in 1962 tot bij
na 70~,; in -1967) wcrdt in twge matü beïnvloed d;Jcr het cubi:.>iaiëringtl-
c}yS '~ef_c::l, w; .. arbij de objc_:ctsubsidiP S VC)()r ('TÓtere 'iiOningen hoger zj ,jn
d;;;n voor kleinere woningen. -t:en and'"re b<dant_~ri jke faktor voor ~i nel
hoven is de 'SToter(" gezin,;grootte ,wat vooral in net begin van de
jeren bU nog ~terk meeupeelde ~De natuurlijKe bevolkin3groei per
1UOO Ü'Honer:s WéW in 1960 voor .Nt:aPrlanci ongeveer 13 fm voor ei_nd-
naven 18,in 1911 was dat voor nederlan< 1 ongeveer 10,~ en voor Einn
hoven 11).De geringere vraag na~r grotere woningen als gevolg van
de ~;ezinsverdunning heeft aan rwt begin van de jaren 10 uiteinde
lijk toch geleid tot een lager percentage grote woningen.
Gezien het gegeven dut de woningvoorraad in 1930 in vcrgelijking
met Nederland een zeer groot p()rcentage grotere woningen had (zie
figuur 5 op blz. 35),plus het feit dat relatief veel woningen van
23) Bronm,n: C.B.ii. "Statistisch zakboek 1975" en gemeente J.ündhoven ",J.tn.rbo'3k Eindhoven 1968 en 1914"
Aantal vnrtrekken ü-; inclusief keuken en zoldE~rkamer en exclusief
b~dkamers
59
van het huidige woningbestand uit naoorlogse woningen bestaat,waar-
van de woninggrootte over het algemeen g-roter is dan bij de voor
oorlogse woningbotlW en de aanwijzjngen die we hebben dat ook na
de 'l'weede ii<~reldoo ~log over het algemeen grotere woningen in Eind-
hoven zijn gebouwd dan gemiddeld in Nederland,kunnen we stellen
dat dl~ woningvoorra.ad in Eindhoven op dit moment relatief veel gro-
te woningrm bevat.
Hesurnerend heeft de Eindhovense woningvoorraad de volgende
ken me rkrHl: - een .. age gemidè.elde leeftijd,
- een hoog percentage eengezinswoningen en
- een J~ela tief hoog pl;rcen tage grote woningen.
Verder r; unne n we s 1;el1en dat de Eindhovense woningvoorraaG deel uit)4) maakt. van de won)ngmarkt voor· de regio !·;incUwven -(_ , "'aarbij in
~indhov:en:
('.UOU
6.uuu
j.UUU
4.UUU
).UUü
2.000
1 • COO
het aanduel in d~! totale woning}Jroauktie in de ru~_;io de laatst<~
jaren afneemt,
vooral de woningvretbouw en de overige huurwoningen zj_Jn e:ceconcen-
treerd en
het groots te ged~·el te van cle meergL: zinswoningen staan.
figuur 14
ingeschreven woningzoe-knnde ingezetenen -25)
'Go '()
-~4) Drs. L. ::.ir:1o;ners komt,bliJkens een artikel in de uitgave "1ündhoven in woord tm getal" v~n de gemeente~ iindhovun :in november 1~75,tot een r(;gio,die naast de op kaart 5 voor 1:,J(U aangegeven regio ~blz.52) ook nog de gemeenten ~chiJndel,Boxtel,Ve~;el,Uostelbeers,Beek en Donk, Aarle llixtel,fieurne,Asten en ~orneren bev~t.De ~onoemue verschil~en tust>en LÜncihovc:L en derest va~l 'L~ agglomL:ratie wijken echter niet af van de! ver~,ct1illen tus::.\.m Eiuohoven en cttè rest van de~ groterl" Tt)gio.
!.j) B.::'on: tot î<_:lbi:J g·emeur~tt:~ ,t:;incil:loven; 1l)otJ-19'1() centrale registratie Àggl. Eindhoven; na 19 '(U }'ede ra tic; s a.mt.m werkingsvert.Jana woningcor1,ora ties höi.Sl· .ründhovt.m.
- gegev:ms uit 19 {0 en 19'( 1 on tbrer:.en
60
'l'ensl ot te willen nc nog enkul e opmerkingen mc1.ken over de vraag
naar wonj ngen. Op figuur 14 is het aan tal in ges chr,~ven woningzoc
kencid;?n uit 1Ündbovun en (na 1')6U) de Agglomeratie J~inallovt'Il uit-
gc!Z<~t,waarbij eon oncierbcheid is t;emaakt tw.-.Jst~n mensen d jp ;..,.l in
een woning 2itten ~met ruilobjt~ct) en zij die nog geen woning IJ<::!b
ben of in een woning 2itten die rnoHt worden afgtJbroken of niet
voor bewoning ge::;~hikt it> (zonder ruilobjuct).
lJe <!,1' u tere woningoroduk tie na 1 <}b 5 heeft ciuiuelijk geleid tot een
VE~rmindering van )wt aantal inge.schreven woninLzoekenden zonder
ruilooject,welk aantal van boven de 6.000 in 1<;;!6L: ü; terug gelo-
pen tot ongeveer ,~)00 in 1S:r().lJaarna:lst zien we dat !let aantal men
sen aat woningzoekend is en een ruilobject heeft aanzienlijk is
orJgelopen,wélt bett:kend drtt een groter aélnt:d_ mensen dat ontevreden
over zijn huidige woonsituatie Ül ~i eh voor een andere woning heeft
laten inschrijven en dus de verwachting heeft binnen redelijke ter
mj_jn éWil een betere woning te komen. Uit gegevens V"'n de Federatie
Véln V~oningbouwcoqoraties uit 19'(2 -2G)blijkt dat er vooral een
grote vrang ü; na:;.r eengezinswoningen met een huur tussen de î. 100
en f.250 per maand,terwijl er een OVE:?rschot aan etagc;woningen en
goe~kopc huurwoningen beneden de f.100 per maand is.De coedkoopste wonlngen wRt V<tak overeenkomt met de kv:ali tati F ;;12chtote woonsituatie~;,
e! de etage woningen vorm8n dus een weinig aantrekkelijk deel van
de wonine-voorraad en veroorzak en hoogs twaar::J eh i jnli jk voor een t,Toot
gedeelte hllt oplo~end aantal inge.schreven woningzoekenden zonder
á. (J()(j
5.UUU
2.UUO
1. uuo
'6() 'b) '(0 I '(5
figuur 15
inge.scnreven woningzoekenden die geen ingezetenen zijn.
Vereer i u er ook E:;ul groot tekort aan woningen voor alll~EnH; taancien,
Ylelk tekort voora} voor jonge alleunsta·.nC:'-'n ireft.Dezo :.;taan vaak
niet ingPE'd"rev~n E:H het tokort komt ook maar in beperkte mate in
in de ei jfcr[ó tot t.i tdrukking. Ook was er iL Î 97 3 een aanziunli.jk'
twkort Ucûl bçjaur-cltn-
~~6) "Nota van cie l'1 ede .::-.c, t:._ e Samenwerking~>ve rb~wd van W oningbouwcorporatie s Agglomeratie l:indhoven over de woningvoorziening in de Agé:;·l ornera tie Eindlloven in d<' na bi je~ toekomst" Eindboven 1973
61
wnn :in{:cn, wrvtr ~~chtc:r na 1SJ'() eni(ië verb<;ter.ing in ie gekorwn ClOOJ'
. . . . . .· -~7) lw ;J aarctencomplexen gereed zl Jn gekom1.:n.
'l'enslotte nor, enke] e opmerkingen over het aantal inge~>chreven wo
ningzcwkenden die \":Ul "buiten" komen.Hut bl:i.,ikt dat dl)Ze cat,,gorie,
die houfdzak<di ,ik b(~staat uit per:o;onen die vanwege~ hun werk naar
0:indJtov<~n VL~dlltizen,vriJ com;tant i'' ,;ehl<;ven en nif:t worcit bcin-
vloL~d door Cltè >loningvrodur~tie in .C.:indhoven.lh t komt omciat,vanwetçt.~
hPt bel~;ng voor ciè gemeente (i.v.m. financiën) en voor het bearijf~l
levPn (voor de uitbreiding vnn het aantal arbeid~;krachten) ,een pri
oriteit voor deze groep bestaat.Dit blijkt ook uit het feit dat
er ondanks het gro';(~ aélntal woningzoekenden uit Bindhoven in het
begin v"n de jaren hO aan een vrij groot aantal migranten onderdak
werd Vl~rt;chaft.Voo:' de jaren 1959,1960 en 1C)61 bijvoorbeeld was
h'"t totale rligratieuverschot 141ll personen,tcr'wi,jl in die;~elfde
veriade het aantal 8indhovense woningzoekende zonder ruilobjekt
tornam met 750. 1\ia:wt de woonvourz:i.enir1g willen we ook voor de naoorlog:.><J pt~riode
weer i11gaan op een aantul andere noodzakelijke voorzieningen voor
de reproduktie van de arbeidskracht.De meeste hiervan zijn niet
svecifiek ~indhovens te noemen,maar kunnen meer gezien varden als
een voorzieningen nivo behorend bij net ontwikKeling<lstadium van de
produktiekrach ten. "C:rg duidelijk is cwt v·_;o"' ei'' onrH:rwi j svoorzi enin
gen,die als gevolg van de toenemende behoefte aan hoger gekwalifi-
ceerde arbeidskracJ1ten bij bearijf<!lcven en overheid,na de Tweede
~ereldoorlog steeds verder zijn uitgebreid.
De ,;w,"ste onderHij:3voorzieniLgen r1ebben een plaatselijk of beperkt
regionaal karalrter.]3evulend voor het verzo:cginf;sgebied is het po
tentieel aan leerli.ngen in een bepaald gebied en de ei~en die de '
overheid uit een O•)t;lmnt van kostenbesparingen t.a.v. vereiste hoH-
veelhtdci leerlingen ötel t. Voor kleuter en ba:~isonderwijs levert c~en
woonhuurt vn.ak vold.oencie leerlingen om [Wn de eisen van de overheid
te voldoen ,tE~rwi,j.L b.v. het hoger beroepsonderwjjs een veel gro
ter verzo.,..gingflgob Led als drw,gvlak noctig lweft, waarbij vooral de
l::atst•~ j:n'E'n de o.rerheicl streeft naa.r t;en vt:<rdere schaalvergroting
van het hoger he~ocpsonci.erwijs.
Het a:mtnl l"erlin,;sen ciat middelbuar -,hoger-,of luger beroep~;onder
wijs in .C.:indhoven volgt is sinds 1c;62 aanzienlijk opgel<-•pcm,vooral
h t middelbaar- en ~in mindere mate) het hoger beroepso~derwijs nam
snel toe ~:oüe figu~r 16).IIet aantal stuoenten a<.n ae 'r.H. nar.i van
af 1<jh? ontzettend ::mel toe tot bijna het drievoudig aantal ötuden
t (~ n in 1 ') 11 • N a 1 <:,1 6 ) i s de s n e l t oen e men d e ::; ti j g i n g v o u r e en de e l
zie ook bij Liè;t:: "Il.:tn boei en vraag van woningen najaar 197 2" 62
3UU
1 HO
1 ()()
figuur 16
inaex van fHot aantul lec::rlingen oij het beroo::p:oonderwij"' <Hl het aantal ~;tuuenteu aan lie t.h. ir;
einc1hoven \ 1~ltl2~1uu)
t.ll.
middelbaar noger lété;er
te vr~rklaren uit het feit dat in 1966 en 1967 twee nieuwR afdelin-
gen aan de T.E. ;;:i,in opgericht,hetgeen het indexcijfer extra doet
oplopen.
~~en ander gegeven dat een indib1t:: 2 is voo d<:' toegenomen scholings
graad van de bevolking is het toegenomen aantal personer: dat dag
ondl;rwijs geniet. Voor .6indhoven is het aantal personen van 14 jaar
en ouder d:tt dagoderwijs geniet van 4;lo van de totale bevolkinG in
·1947 toegenomen ';ot 5,7;~ in 1960- 28) .Ui+;gecin,kt in procenten van
de leeftijdsgroeJl 15 - 19 jaar (waartoe een groot gedeelte van de
onderwijs genietende personen van 14 juar en onder behoort) bedroeg
het aantR.l onderwijsgenietenden in 194 7 457~ en in 1960 66'jto.
3(!0
2(JÜ
1UO
1C)6u ''(1 ''/2 ''(3 '74
figuur 1 '{
aantal personen per 10.ooo !nwonert> werkzaam in derwijs in eindhaven
het on--29)
Een ander gevolg van d'" toeg•!nomen ondcrwijsvoor<::inningen is üen
toeMLme van de! w•~rkgelegenheici in ciie sPktor. Omdat in de alger1ene
1wdrijfste1Jing 'tan 1950 en 1963 :tnt onor~rwij~J nit"t was opgenor:wn,
h~schik~0n we op dit moment alleGn over de gegev0mvan het bedrij
venreg i~;ter dat i.n 1968 werd ingesteld.
2U) Bron: volkstclli1g 1947 en 1960 vermelcL in "Jaarboek t~indhoven !fj'/4"
29) :~ris g<:e;l rekening gehouden met toename v,_.n de; bevolking t.[;.v. de grenswij zigi n,; in 1 '}'(2 63
plu.utsen in 1~68 toe tot :;.6d aTbeiu;sl,laut~en in 1974.}er 1i_.,.L()(J
inwoners was l1et verloop zoal~ in fie;uur "i ( sta,,t '~'lYlt;egeven.het
onderwij~ ü; tevens een voorbeèLi van een tak van c.e ditm~tens<:~k-
tor -1ie snt)ller toeneemt dan ae geniuuelei~ LJename van cte werke;e-
Al::> '',llt;encie belangrijke ~,ekto:r- in de reprociuKtitJsfeer,tiie evenals
de wcJor.voorziening en h.et onderwijs tot de collectieve consumptie
goedt;ren gerekEmrl kan worden (zie hiervoor hoofdstuk l) ,is de ge-
zondheicis zorg of ne.~r al ,;emeen de wul zi jnsvuorzi eningen.
3UU
200
100
''11 ''1'2 ''(3 ''(4
figuur 1tl
a:mtal personen per 10.000 inwoners werkzaam in de maatschappelijke dienstver-lening -30)
In het be drijvenr·~gü; ter staan de werknPmcr:; ir1/c1e ze ::.;ec; tor LrJufQ
z:l..kelijk verneld ,Jnder de categorie maa tscha;_;pelijke dienf:lten, waar
voor de Herkgeleg•::nheid van 4.(20 in 1~bB toenam tot (.074 bezette
arbeicü;pl:tatsen in 1974,wat neerKon:t op een ~Jtijging van ongeveer
50!~ in o jaar tij·i.Uok per 1ü.UOU inworwr~J ü. dl~Ze stijt,ing oneeveer
~()';•o. Uitgedrukt in procenten V<ln de totale werkgclet;enneid in Eind-
naven is de maats::.:hap}Jelijke diensverlening toegenomen van 4,8/~ in
1966 tot b,~~o in 1~74.r~nkele belang:·ijke takken van de maacsdtaJ;pe
lijke dienbtverlening zijn:
- .jeugd en jongerenwerk
- buurt en clubhJ.iswerk
- gezondheidszorg
- maatschappelijK werk
Binnen de gezondheidszorg is de l aab:> h; j arert de schaal vc "groting
binnen d(" ziekenhuisvoo1·~·,ieningen, waardoor metname regionale zieken
huiz,?n m,;t een b<:Jh;J"kt verzorgingsgebied (kwa aant::llen patiënten)
r::oetcn verdwiJnen, actueel geworden. Voor i•;ind!coven Ü> het aan tal
ziekenhuis-bedden in de periorle 1959-1974 toegenomen van 1385 tot
30) zie noot 29
64
17W2 beclden,wat neerkomt op een toename per 10.000 inwoners
van A5 in 105q tot 96 in 1974.
-31)
2.UOU
1. 600
1.:-:'UO
nuo
400 J '70 '75
..Ä,. openingsjear nieuw zwembad
figuur 19
totaal aantal bezoekers maal 1000 aan binnen- en buitenzwembaden in eindhaven
Als la:~ ts te onderdeel binnen Cie reproduktiesfeer willen Yre cie on t
wikkeling op het gebied van de recreatie-,sport- en culturele voor
zieningen behandelen.
Ook deze voorzieningen vallen voor het grootste gedeelte onder Cie
collectieve consumptiemiddelen en geven over het algemeen een toe
name van het aantal voorzieningen of het gebruik daarvan.r.:en voor
beeld binnen de sport- en recreatiesfeer is het toegenomen aantal
zwembadrm, dat a<m het begin van de jaren 60 nog 2 bedroeg (bui ten
zwembad en overdekt zwembad),terwijl er in 19(0 in totaal 5 (2 bui
tenzwembuden,2 overdekte zwembaden en een coffibinatiebad) zwembaden
waren.Hovendien is het voorzieningen pakket uitgebreid met bijvoor
beeld een kunsti~sbaan.
Voor d(" recreatieve en cnl turele voorzieningen valt vooral het a~m
tal terucb'elopen filmbezoekers en het regelrn:tig oplo1Jend aantal
bezoekerd aan overige voorGtellingen en tentoonstellingen op,~aarbij
rnetnamu het aantal bezoekers aun tentounstellnger; erg hard is op
gelopen (zie figuur 20 op de volgenCie blz.). Vanaf 1~'(() is er weer
ePn duidelijke teruggang in het aantal bezoekers aan bijvoorbeeld
de Jtaàsbchouwburg en het l'.U.G. tl; Komstateren.Jitbreiciing en ver-
betering van voorzieningen werd enerzi,jds bereikt aoor verbeterae of
ni euwL; ilui ~; ve;; ting \ ;:; tadsscJ:wuwbu :·,~ en 1'hili1J<s On tupannings Gen trum)
en ancic,rzi.:jci::c; door ve;;;tiging van gcheçl ni é'JUWC V\lOriüeningen zoals
exposititruirHten (c:ullerie de Zonnewijzer) en een totaal nieuw
zie noot 29
65
figuur ~(J
maal auizena,uie minimaaL f.2,= butalen -32)
4UU
''JJOrt bezoeker'='
(J
1.400
1. ,)()()
1 • ()()()
fi.lmbe zoekers fl()()
()
400
200 toneel, opera, Ollt_' rH t te, ballet, concert,tentoonst.,kaberet,etc.
(;
1 (JU
b()
u
'70
tentccn~t~llin~en
toneel-vuurst.
atractiepunt zoal8 het 1~voluon C:t. ')OU.l,Uv bezoeker::; p2r jaar)
Vele van deze voorzieningen hebben ook een sterk representatieve
funktie, welke voorc,l in de bouwwij ze tot cli tdrukking komt.
De lloreca heeft ook voor een groot deel ecm recreatieve funktie,
en is <-;j_nds 1950 Wët werkgelegenheid betreft toegenomen van 1088
arbeidsplaatsen tot 1885 arbeidsplaat:sen in 1974.0ok per 10.000
inwoners is de horeca sinds 1950 aanzienliJk toegenomen (zie fi
guur 21).
In het algemeen willen we ten aanzien van de voorzie~ingen in de
reproduktiesfeer voor "~indhoven opmerken dat deze voorzieningen
naast de ~indhovense bevolking ook van belang zijn voor de bevolking
in de oml i tr,t;ende ge.11eenten van Sinrlhoven. Ook vu er de voorzieningen
3~;\ ., ' . ' b . r..xclUSlfJI e:~oekers vc,n. voorstellingen georg,miGeerd door lhilip.s'
ontt>p:v_E::..ng~;verenit;:.ng (é>chattind 30.000 bezoeker<.> per jaar)
66
aan tal per:oonc:n per 1 r 1. (JUÜ in:1oners werkzaam in de horeca-sektor in eindboven
1 1 u -----~------!·--~- -- ----,,-"
1 i l i
--- ----- - ---- -~ -~ -- - I J I i î()()
C)l)
t3U
'(U
Go
u 'b3 '('1 ''14
68ltit dat d~ze veeJ.al in ~inuhoven zijrt geconcentre~rd,wnarbij het
verzor<;ing::.;é;ebied CLe laat.ste 10 i1 1) jartr hoog.s"twaars,~llijnli,Jk aall-
zienlijk is uitgebreid. Ui tz.undering nierop vormt d.e woonvoorzienine:,
die juiBt dl; tendens van steeds verdere spreiuing over de regio
vertoont.
2.3 OntwikKelingen binnen de circulatiesfeer
Het gaat in dit ond.erdeel Neer or:1 de noodzakelijke voorzieningen
voor de reprodukti•} van C1e produktierniddelen,waarbij we een onder
sch0id tussen de m.±atschappelijke en de materiêle circulatiPmidde
len maken.Onder ma±tscllappelijke circulatiemiduelen dienen voornamen-
lijk hnnken,handel en zakelijke diensvPrlPning te worden verstaan~ter-
wijl de rwt1:riiHe 8irculatic:mid.delen de corninunicatie en transport
middel<>n orwatten.
figuur 22 aant;d ~LrbeicisTJlnatsen per 10000 inwoners in eindhaven voor de detail- en groothand,Jl
suo ~--------·-··------·--------
')00
-- . ··-------- ~---- -! - -~-i--i detail-handel i I I I \
. ---- ------- -----t----------- :-· -~J-:-H --=- ----=- _:_ ----- ~ ~~-+ --~-- J~ ~ --L-L ~J
groot-nar,c:.el i 1 j I i I I I i i I --------------------------- ·r----------r -- ---r--T-î I . ,
400
t:'UU
100
19)0 'öU '11 '74
67
figuur 23
aan tal arbeids}Jlw. t';en per 10. UUO inwoner<:> itl eindboven vcor banken en andere financiële; instel:! int;en en voor zakelijke dienst0n
Van de maatschap}Jelijke circulatiemiddelen hebben we voor ae beLtng-
rijk:;tr. sectoren clc werKgelf:>genJ:1eid per 10.000 inwonerTin l·;indrw
ven uitge:.~et(figuilr .2/ en 23).i,owel bij oehanclel als bij de zake-
lijke dienstverlening en bankinstellingen zien we tot omstreeks 196U
een .stijt;ing van de werkgelegenheid,waarna in cic jé•ren 70 de werk-
gelegenlwid zich ~ii.abilistèerd op een ongeveer gelijkblijvend niveau.
De oorza.[k van deze, stagnatio in de groei ffiO(~t gozo;ht .1oruen in
dep;noduktiesfecr,wnar de reces:.iie v:m 1967/'68 en de- na. een kor-
te opleving van de economie -daarop vnlgen(e recessie die vanaf
1971 tot op heden é,wtrt,de industrii:ile bedrijvitjheici deed afnemen
(zie ook figuur R). Hierdoor st3.gneerdl3 neE d'.: z:,kelijke dienstvt::r-
lening, banken etc:. di~ immers sterk afhankelijk zijn v~n ae in-
.Lie grootlnndel beW()t:gt zich vanaf 1950,voor zover we over Wl;rkge
leg~"'nlH~id<;cijfE~rs 1wschikken- 33 ) ,op een gcli;j1-. blijvend niveau van
t:~emidcield zo'n 1U5 bezette arbt:ddsplaatsen per 10.000 imion-.crs.lie
detailhandc'l nam e,;ltter aanvar,kelijk aanzienlijk toe;in 19)0 wc;rk-
tc:: '"r ir. de detailllandol 31~ personen per 1U.UUO inwonurt.' 7 terwijl
dit aantal in ae j;tren 7U zo rond de 45U personen per 10.000 inwo
ners lag .. hbsollwt k .. arn dat neer op zo'n 4.500 arbeicisplq;;tsen ln 1~!50
eH rond de U. )OU arbeidsplaatsen in de jaren 70. Het 'Jne1 toenemenae
aantal arbeidsplaat~wn in d.u aetailltanüel geeft een :i ndic..atie voor de
toener.1endé; betekenis van de l~iudhovense winkeivoorzieningen voor
<~en groter wordend·'~ regio, tE;rwijl ook oe toP-gen.Jmen koopkrac~tt van-
af 1950 een faktor is die hier toe heeft bijgedragen. Dat daarbij
de groei van de grJotüan(1el Li <:;;htergcbleven is niet verwonderlijk
alE.· ·•e bt·cienken dat r~c.;tname grootwird·:c-;lbonri,·lvcn en su1wrrnarkets(aie
een st,;~ds groter '{c:de<;l tt~ van do dütai 1 handeLs-sector vc,or hun
5)) Bronnen: 1950 en 1é)6:S algemene b<èclrijL;tE"liLltsPn 196R,1C)'T1,1972,1973 en 1S1 /4 net bedri,ivenr•~gister van de ~emeent~ ~indhoven
68
!'ckening nemen) veelal recht:strreku zonder tussenkor.t:st van ae ,~root
handel hun goederen ir.kopen.
Het aantal vestigingen is in de ~eriode !968-1971 met 12,~% (68 ves
ti~ingen) ~eruggclopen,terwijl de terugloop in de detailhunnel ~'~~
( ')lj ver; ti gingen) b ::drOP g.rlet aan tal btJzet te arheidspLJ.a tuen in de
groot- en cietailha:1del nam in c',ü:: periode met resp. 2'(~ en 0,5;7; af,
welkpe~centage aanzienlijk lager ligt dan de afname van het aantal
vestigingen,zodat ~e ook hier weer moeten concluderen dat voorRl do
kleinere vestigingJn werden opgehevPn.
Tot 1971 hlijken de banksector en de zah~li.ike dien::.;verlening zeer
sterk te groeien.Absoluut(niet in ve~houding tnt het aantal inwo
ners)stijgt de werke,-elegr;nheid in de:: banksector van 1:163 tot 1971
met meer dnn 250';0, terwijl van 1C)6t3 tot 1971 de zakelijke dien<3tver
lening :•.bsoluut met bijna 4ü'J~ stijgt.Deze sterke toenam,~ is medE' te
d·mken aanhet feit dat niet alleen ve,,tigingen met een regionaal
verzorgingsgebied zich in ~indhoven bevinden en ~ich uitbreiden,
maar ook vestigin~en met een landeli~k verzorging::.;gubied zich in
~indnoven hebhen gevestigd ~b.v. hoofdkantoor HAbU-bank).
lie ma te riële circt.lR tiernietdelen, de transport en comraunica tie midlie
len, zijn ooK enorrr, in betekenis toegenomen .11 è denken hier bi jvoor
beeld aan ci2 commLnicatie miadeL> teL,èf'c,·;, ·~t:l')grafie, telex en ook
aan üet hele reclr.mewezen d.at in de circulatie waar de waar uitein-
nelijk weer in gelu wordt omgezet va;; 8~sentiëel belang is .
.:3nellu transportvé;rbinà.i ngen zijn naast de aan- en afvoer van grond
stoffen,halffabri}aten en eindprodukten ook van belang voor o.a.
zaKelijke bezoekers,de klanten uit de regio die de i;;indhovense win
kelcentra be~oeken en voor het grote aantal pendelaars die in ~ind
hoven hun werk vinden.
Het schc:epvaartvw'keer nam in de jar(~n 6ü,vooral op het Eindhovens
Kanaal snel in be·~ckenis af .In 1962 werd nog )~1.000 ton goedere'1
ovl~r h.'t Eindhovens Kanaal aangevoerd,vmt echter in 19?3 waG terug-
gelopen tot 235.000 ton,wat zelfs aanmerkelijk onder het niveau
van 1929 laanv0er 384.000 ton) lag.ln 1974 werd het ~indhovens Ka
naal dan ook voor de ~cheepvaart gesloten.Het Beatrixkanaal wist de
aanvoer vnn goede r·en in de periode 1962 - î 97<'', te handhaven op een
niveau van ongeve3r 40U.LOO ton.De afvoer van goederen door middel
van schaapvaart VhS aanzienli ik lag1èr en liPl) voor het t;indhov<ms
Kanaal af van ong:cvtJl;r 12. UOCJ ton aan het be{;in van de ,Îé~ren Gu
69
tot gemiddeld zo'n ~.000 ton aan het begin van de jaren 70.Voor
het 13eatrixk:maal bedroPg de afvoer van goederem :: n de periode 1962
- 1914 gemiddeld ongHveer 4).000 ton.
De aflopende aanvoer V!ln steenkolen ,door het <>lui Lc~n van d•' Limburg-
tie mijnen en het :-3versch'1kt;len op a::rdgus als voorna:unste energie
bron,heeft in lleltngrijke mate geleid tot de verminderde h.anvoer
over net 1;indhove:1s Kanaal. andere gronds tofl'en komen voor een t~root
deel via de doorvleThaven hotteraam naar ~inahoven,waurdoor het
Beatrixkanaal zic;1 al::> scheeyvaartbmaal heeft k unr~t:;n haruiha.ven.
De eindprodukten •vorden vooral yer auto en per spoor vervoera.~che
pcn <".i,jn voor het vervoor vun einu}'roauk ten veelal ongEc:r..;chikt.
Or:dat v·~·'l bedrijrtm en vooral de groten zoLLL; Ytülip:s hun eigen
tran::i}JOrt verc;org;m ,komt r1et toencrnenae vervoer over ac: weg niet
tot ui turukking in de werKgelegenheiciscijfers voor het wee;vervoer.
IJ.rbeidsplaa-~lH)Il wegvervoer (exclusild' ovenbaar vervoer ir, eind}". )I ----~------,-------~------~------,-------~--------------4
19)0 l, 1963 j196ö 1: 1711 I 1974 ~·------------------------~------~-------+-------+-------+--------1 absoluut • . . . • • . 6î9 i 695 !, t:J26 \ 132'{ ;
1
G22
jper 10.000 invrorwrr; ----- --+-------+-------r---- --J--------
43 : 39 j 44 l 4::: ! 44
Het belang v~n het vliegveld welschap voor het internationale be-
drijf Philips met ziJn vele internatioJL1i' ·~;cn.tact.r_m c~n ziJn eigen
vli·:gu·;drijfje ifl evident en het bedrijf L; dr,n ook een van de hard
nr:kkigste tr:g~1n,ot:,ndcrs van het v0;rdwijnen v~m het vliegveld.
De bc1reikba: rheid van l-~indhoven vanuit andere industriële centra in
hinti·>:n u: bui tunlr.nd is door middel vun een armsluiting op het na
tiun:üc en intern· tion:,le autowegennet verder bevorderd.l-'lannen om
dit nog verder te verbeteren lie;e~en nog op stapel. Binnen de s-l:;ad ib
vooral de bereikbc__.arheid per auto vooropgesteld,wat tot uitdrukking
komt in -1e breed cpgezette wegenstruktuur van ~inQ!lOvi::n.
2.4 Politieke ontwikkelingen
Het grote verschil tussen de periode voor de Tweede Wereldoorlog
en de periode daarnu,is de mate wahrin de overheid ingrijpt.De mo
geli 4khecien van de huidige staat zijn ai vrij uitvoerig in het eer
ste hoofdl3tuk uan de orde gekomf_m,zodat we er hier niet expliciet
op ln zulLc;n gaan.N:wt>t het genoemde vsrscld l vcran<.!.ercie h"t alge
mPn~ beleid van de gemeente niet wezenl1jk van het vooroorlogse
beleiû.
70
Als hoofupunt var lwt beleid van ue overheia t.n.v. de ontwikke-
l ing van l~;inuhoven noemen we:
- "De bevordnring van de indw;trnlisatie en dl~ bevolkingsgroei van
.::;inclhoven"
Vantlierui t kunnen \vt= veel vnn de in dQ vorige paragraf en ter ::;pra
ke t:T,ekor:18n overheidsnaatregelen begrijpen.\~e noemen tuer:
- overhei d<J steun aun I' hili p8 direet na de Tweede We rel cioorl og
- het nenen Véln infra~; tructurele rnaa tregelen
- een aLtieve acqui8itie van bedrijven
- het migratie- en daarmee saJ.Jenhangend woninp;bomvbeleid
- het verhogen v~tn het reprad uk tieniveau ( verz orgingsni veau) door
o.a. : het vr: :; ti gen van s ocj aal- cul tè<rele voorzien ineen
Het tü th~r,icir'n C:'1 verbeteren van Sport- en rr'crea tie-voor
zieningr!n
. rwt ui tbrr;iden en verbeteren vnn de ondcrwij~;voorzitmj n
gen (o.a. de 'L'. H.)
-he:; planoJogif;ch voorbr;reidèn van de gev1enste ontwil<;keling van
L:;indhoven,v;aarbij in ui tbreiding~;plannen en la ter in beiJtemr::int,:..:
}Jlannen ,1e beuterrning van de grond v1erd vasti_:;cle,;d.
liet :;,al cwidelijk zijn dat hovengenoemde uaatregelen :rliet alleen
voor de bindhovense '=lituatie :releva.c1t zi,j~; 5 :.i;cr Wéct iJtrekkir;b betreft
voor elke HiJleb:ur:[ge stad in de hu.idit_;e ;soci"le formatie van be
lang ziJn.
lJc~ plaatselijke ove:::-lwici iiJ ci~wrbij in ue lor)p a,;r Jarc;n steecis meer
ufw,nr.:eliJk van de :.ancieli,ike ovl;rheio gewordt:n,waarcioor de plaat-
sclijke overheid mer~r en meer,binnen het door de landelijke over-
ilei ct v ns tge2 te 1 de kader, ui tv oe rencito maat rf~ i: el en - ai' t~c'; t emci op cie
plciat,;elijke ''i tuat=_e - ui tvoert.De"groei-f:!loi.:iofic" van de IJlaat-
selijke over!Jeici wo;'clt n:1ast beinvloedinc~ vanuit het bedrijf,oleven
ook beinvloed door de financiële voordelen bij een hoger inwoner
aanbtl en de to(~nef'h-nc'e.1utatus V~èn de f!l~,at<;e:lijke overhe)_d bij lwt
P,rotr~r worden van cif onder haar -bestuur vallende ;-otad.lJe plaatse
lijke "i tun.tie in Si nethoven wordt na c_c; rl'weede Viereldoorlog voorul
gekenmerkt door:
- de lag·e org<.mic>nt:iegr;u1.d v:w de loonafh:tnkE:lijken
dP grotr' meerderhEid van de confessionele politieke prtrtijcn in
het grotn aandeel in de total .. : wcr;~!-;·elP[;'c?nheici van ctc
71
multinational l'hiliilé. en in iet<; mindere Illatc: het l!AF-concern.
Dit betekende; dat er in L~indh{;ven een zeer goecll~ ui tbant>JJO:si tie
aanwc~;:;ig '<i as voor de vereenzelviging v:m gemet:ntehcLtngfèil en incu;:;-
dil'n was ec~n overL;,.;situatie tu:..os.;;n ,;.;;m.;;t;ntc en illdLwtric,vanwef,e
het ge ::-·ing aan tul grote en belangriJke ondernemingen, OJ; eenvoudige
illJZe te creëren.
Vanaf rH;t bt;,;in van de jaren 70 zijn echter,oEder invloed van de
alcc~mene politieke untwikkcüingcn,die de invloed van de koude oor-
log Hn het :m ti- c'\mmn i 0nc doet afnem<m 1 de weerbrwrhei ei van clc; loon-
afhanbdijken in c:e bec,,~i,jven doet toenemen en ovl:rüeidsmlwi:.l'egc:len
ninder var.:'.elf<~prekend doet zijn,dr~ poli tit:kc; verhoudingen enigszins
vc,r·mdt:êt.Iht he{:ft zich duj dclijke gcm'1ni Cesteerd bi .i dE: protest-
bewPginP, tegr:n de ht~urh;Jrr:10nisatic in l~indhoven.lirwrnaaéit zien we
o:.k in de 1JedrijvE:n een veranderende op::telJing van de loonafh n-
keli.jken.
~~en duidelijk voCJrbe:cld vn.n overh,;z'1dl>ingri,jpen L_; Ot' ;~oning!:uuvi.
Naaut :tlle voor[;chriften en voorwaarden die te <l\'er:lêèid aan het bou-
·.ven van bouvrwerbm u telt, boui/Cie de overheid vooral in de jaren 40
en 50 na de rl'weed<~ v/ere leioorlog grote ·wn tullen woningen, om aan
de materiële voorHaardèn voor groei en inoustralisatie te voldoun.
6 c:n in 1~ir·cihoven door cie <",eueente cebouwd.
gebouwd door u·" gewe"nte 1~irwhoven in ae pt.:ri'lde:
1945-'49 1')50-' 54 1955- '59 19bü- '64 absoluut 1) 14 19USJ 2168 636
;;·-\~F1~ __________ " __ ~ ----
------~~----- --- ------r -' ·-~- -----in 547~ 3e7b '
totaal jO~; I 97o
îL)e I 314 ···--~·--- .. -~--+--------
11:; 1 3~;
lYa:lrm.,,_"cto cte liberalic::-1tie vrrn het woningbouwbeleid toenam en ei<:
v1oninp::arkt weer hert:teld werd, tl'ok de overheid zich al::; opcir.ocht
gever z:i eh o:teRd<; ·rerd:'r terurJ,,zodat in dn pehocie 1Sl70-' 74 noË~
man.r een zc~c~r gering pc rcl;;n tagu van dl0 totale nieuwbouw ei oor dE:
De ruintnlijke ordenin2;' van de overheid volgde de algemene trend,
die vooral gekennerkt werd door:
72
de i>clleidiJ1t.;van du he::-temr:dng van d(~ funktie~ wonr;n,we;·ken,v(;r-
- lH;:::;tew·:ing van induc:trie-terreincn r:1ec~r ëJ.:w de rartci van de ~:tao
- voorT,mg ann clc~ untsluiting en verbinciing tusl:en ~~cbiecien middeL:
brede autowegcu.
\1erder kwan ook i11 ci.l; naoorlog~;e 11criocie de bestu'vtrJ j .ikP schaalver-
f:;rot.ing a~m cho. ordE .l~venaL3 in de; ,iaren 10 is ook nu het ''tedeli,ik
gebied 'daarbinnen :r i eh het produktiu- 3n reproduktieproces ai'BJJeel t
ve,?l groter als de beHtuurlijke é:Emheid zoals die door ei~.~ ~indho-
venst! ge•1eentegrenzen wordt afgebak.;nd.l!idc~els gewef;tvorrning pro
beert r:JEm nu de be,:tuurli,jke grun~"en meer in overeunlitemL1ing te bren
g-en met d" ''economil;che" grer:zen van de regio ~;indhoven.Sinds 1965
kent 11en voor cie regio Binahoven het 11 5:ûnenwerking<> orga&n Agf,l ome-
rat:i.e ;Üntihoven" ,waarin cie bE::treffenrL: tJ,emet:nten partici1wren en
die richtlijnen opst2lt ten aanzien van de ruifuteliJke ordening
voor de regio.rlet orgaan lwei't echter geen enkelé: juridische bevoet:d
he i ei, ïielke\tekortkomó..ng in de nabiJe t.oekoms t i.n een aparte wet gere-I
geld zal ivorei en.
2 ·5 ltuirn tdij ke on twikk dingen.
De raimteli,jke ontwikkeling is weer in i_irote nate te Vf3rklartm uit
de ontwikkeling zoal~; die in cie vorige paragrcli'un zijn bt:schrev,m.
'l'cm aanzien van c1 e :m tHikKelingcn binnen d<:; prol. uk ti e-sfe"r, kunnen
we aL,; rui te li ,jke .m twikkeling dl; tocnewmde door indu~J trieterrei-
nen in bl:c:Llf': genon:m grond noer:wn.'J'er Yergelijking heblH:n de f;i-
tuatie in ,;indhoven i:1 de jarEn 1r347,1957 en 1972 (kaart 6 t.n. P)
en voor dl' aggloner,Ltie de situatie in 194) en 196U in kitart geh_Y'acht.
Duid>_•lijk te zir;n i.; cle dorJinante JlOfOitie die voo,c·al Philip~: en in
rindt:re r~:\t,; ook }la_' inncE:mt(zic k;wrt 8).De i:tciuDtrie,daartoe gt:-
cl•:;on{;-é:n cloor de i;ter;ün groten' behor:fte a-an meer grond ,heeft ;;iclt
ster?dé; L1t~er n:wr de r:md van de stad verplaat~;t.lJe bereikbaarheid
Jlèr auto i~c daariJij t.o.v. de binnenstad eerde:' toe a<~rt af~~,'lJOmen.
De ui tbrcdciing v:~n clr~ inüuE; trie vond vooral pl3Jl ts:
- aan~;lnitund O}J he·, gEebied v1:wr de i G'v<c .• trüc reeels gc•ve;,tigd was
(lang:; Jlt~t t~ir,ciJJCl"C'mi k·wa<tl <-~n ciE; GtJOurlijn ó:incihovt~n- 1un Bosch)
- om en n: .. tüj net 1h·atrixkanaal ~d(: liurk)
Fhilip~;)
73
3ekijkcn Wf~ circ ~;itwJ.tic; voor de éiggloraeratic(k;c<trt 9 ém tO) ,dan zien
tr;rreinen lang:.; dt~ ;poonvegen en de kanalc3n zijn.l.Je VlèJo,tj,;ingen 1u.np"
het Lincinovem_; r:anacl zijn vanuit historü;ch augpunt tE~ vc:rklc:ren,
r~aar tlebiJen op het :lp;nblik e;een relatie meer met het kiLilaé.l.l,;jvenzo
geldt dit voor ve~::, t igingc;n in het of nabij het een truu vun a.c s t1èd,
die Oll dit r:wment alle,•n r:1aar rcd:1ticf ulecht bc;reikbètar zijn en
bovendien eventuele ruimte voor uitbreiding moeten ontberen.
Binncm de n;produktLesfeer zullen we ;vooral aarlci?.cLt lJustu<iun aan
:1e zich neest ui tbr~idEmde funktie:het worwn.l.Je wonin1~houw tot 1u .. n
11 bebotlwing.':'ot d:m VI :r·(l(jn
11 voorrü ;;,' gaten in drc vingen; t ruk tuur van
dE~ :,t;lci in lwt weo;t•.m en zrüdE?n upgevuld.Nn 1960 vindt het groot-
het p-r·incipe van ei_; f3cheiding van funkties opgezette wijk wordt
vonc'll gE:kenmerkt d:)()r zi,jn grootc;ehalige aanp~k,<óiJn bre<~d OJ!è,O-
zette 4-baans 1·1er,en ;truktuur 1:1et daartussen eEm fijrtri1:t<;iger Hegen-
:;t.;-uktnur.Van de otde éitruktuLr if; niet~: neer overgeblEcVEcn r,an een
is voor dr hereikba.1rheid van het centrum afgebroken.
()lj d.F~ k:tnrten vrrn de agglomeratie jr:; ook cln .li threiding van cw uve-
r-i ge aggl onera tiegemeen ten goed wri:t rnu;rnl.na r. Door <ie grotere won in-
gen,d_e Y'Ui:.1ere opzet v: ... n de vlijken en de daling van cic gerücic:elde
won int; he '~ct -+;ing ü d.E~ toe name van het be botHvd'' OP.f'i'e rvlak groter c{an
rJ,, bevc .. king,;-l.:;ocwcn,;.}Joor de suburbanisu.tie ü: cii t e:'fekt ~door dl:
ze.~r llègc· HoningclicJlthecien in de n,nugemeL'nLm) alleen not_, Ltaar
bij cie Olltllib:t:d.ing.~n blnnen de re_proouktim;ektor hebben oe'!<. duide
l:!.jke ruiutelijke t;-"VOli;en.Alu voorbeeld nebben we dt: ,;portvoor.át:
ningen ( zwelilbaden, s:JOrtcomplexen en cL; kutlbtij~i baan) vo,;r ,,irwlwvcr.
in 1']"/2 aangegeven ,kaart 8).ile <'.ien flat deze vour<'.ieningen vooral
a<Hl de ranü van dE; iitaci aanwezig zijn. Bij cin vooroorlog'-:;e ontwikl e-
dergc lijk(;.De niet GOIDLWrciële voorzjc;ningE;n zj_jn voornamenlijk
op cie f',"CJc;d.kopE~re r;:;ond tt: vinder~, vooral ck 11: t ( r ru.i1:1te in lw-
ti ge~ zijn.
74
Belangrijke overwegingen om zich in ht:)t centrum t,:) ve~;tif;cn zi ~;n:
- de ,~;un;e;~ightüci ':<:.en andere diensten,v.raarcioor het cer;trun :cl een
ei<: ook niouw te \Tstigen vestit~inG kan profi tereL
stad,oudat voor tLe bezoeker:.:> niet de ruir:1teli,jkt! af::tanci ma:Ltgt:'-
ven:.i if:;,naar cir) afc;trrw in tijd.
- repre~;l~ntatieve redenen
:te t tnc'nc'mend wm t<,l vesi gingen van banken, d':tai l!Janci,;l mt zakelijk
ke ciicn~;\rerl· ning Le ft tot gevolg dat de wo lYltH.?<;ternming in de bin-
dt?r uj tbre:idt.i aas1 cie ontwib;eling jn •l.e binnen~;t;ad zien vw dE,_t
ook op anciere plarttsen in het stedelijk,) gcb-i_cd de r::Pt''t"chd.prelijke
circul~.tie pLvltBitiY!Ctt.Len voorbeeld hiervan :z.ijn de wi~lkt?l:;entra
bui ten twt een trurr~, die door hun goecl8 bereikhaarbeid er, vrJOr~~1 ei oer
strukt mrscrwt<; vrlr. de agglomeratie ~~indhoven kunrwn e /,:ien rL.-:-.
vooral bui ten het centrum een c::"ooc f_;l:_:nd >~i_jn,
voornar.wnli jk in de h .mrt van de be.:. ang·:-j jb, te verkeen;wegen (~ie
kaart î 1).
0 " }' (,_(_· bereikbaarheid van :in dus trit~ t,erreinen, he~: cc~n-
trur:~gebieci en de Y!C:ongebieden :z.eer goeci tl; :1e>E:: en .. l~:i.ncilwv,;n is vau.it
per vierbaans-autosnelweg,per spoor en ~er vliectui~,bovendien Vhn-
uit t:.otterdam per tinrwnscheepvaart.Binnen D<-c: regio zijn de vervoer;.;-
;,indhoven,cüit voor el:n ':HnzicnliJh t~'~
Lt: t rad i aal-tangent i a J l <~ys t üc:rr;, welke t;ron cic:icnk b e cl c'ri v H.naf 191 G
l' b.icirnad vu()r elf.: ver-·
keersoplm;uingcn vcrDhic:n.lJe raC1ia1en ziJn da:,_:·ui.j a: .Len op het eer:-
~J'um gericht,tcr·.d,jl cle tant;c)n~cn vu r Cc) c_v.:lni--vcruindingen tussen
(, -~ (l
worden.
75
KAART 6
EINDHOVEN 1947
I I I . I .
I i
76
KAART 7.
EINDHOVEN 1957
77
1972 KAART 8
INDUSTRIE TERREIN
78
, (
AGGLOMERATIE EINDHOVEN 1945
I J', ,I 1 • I
I _, ,..._
' ' ' \ \
\ ... ,
' ' l 1
J .. 1
r-
)-- ./ ~ \ \ \ ---...... '\
' ' \ \
'
-------"
\ \ ,,.,.,..., •' '
( 1 J I >
~
I
., ' / , \
f. \ • I'
\ /
___ ,..I I
'
/
\
I !I
~wonen
.. industrie
KAART 9
\
' ) I
' ' \ '\
' '
79
AGGLOMERATIE EINDHOVEN 1968
-------
' '-, .....
\
--
SPUCHI.IJN
.JF.G
\
" " \ J I
_/
J~
I
I
I
,..-../
I
"" I I I
\\\ I
\ f
v' .... / "\
\
\
/
/ l- \ I
I \ _,,
\
~wonen
.. industrie
KAART 10
/
/
/ /
80
KAART 11
AGGLOMERATII: EINDHOVEN
!'-
/ ' ./ I
r I
I
~J'ü()HLIJN
ViEG
KANAAL
\
st ruktuurschets
\....
\
/ r-'
, ___ \
I I
\
\
- \
"-,, \,.,- "· ,J \
/
\
I )
" \ ' ' \/
)
I I
/
~ ~
1972
/\ / \
/ \
\ \
!:::,::;:J BIJZONDERE BEBOUWING
;7/7'~'·1
~:;:c/J C EtHR A
!2Z.ZJ GEMENGDE BEBOUWING
81
111 SLOT
Aan het eind van ai t rapport willen we even terug blikken en
de inhoud van dit rapport.lJe mogeli<;kheid bestaat u.:tt men ;u
lezende de sar;wnLang van het ver.slae-; en dE.: relatie tus:Jen het
eerste en tweede hoofdstuk uit het oog verliest.
Opzet van het verhaal is dat vanuit het eerute theoretische ge
deel te de on twikh eling van i!;indhoven wordt bes c!lreven. Vie lte bben
ons daarbij in het tweede deel beperkt tot het bQschrijven van
de ontwikkelingen binnen de economische- en politieke instantie,
waarbij de nadruk lag op de beschrijving van eh; ontwikLelingen.
Duidelijk is daarbij Bcwordcn dat de ruimtelijke ontwikkeling
vooral hepaald vvoreit door de economische inGtantie (produktie,
reproduktie en circulatie) ,waarbij dt=) politieke instantie (de
overheid) vooral na de Tweede Wereldoorlog een belangrijke re
gulerende en aanvullende funktie vervulcie.Verder hebben we ge
zien dat ook faktoren als bodemge ::; teldheid en hi :; tori ~;che on t
wikkeling voor 1900 mede bepalend zijn geweest voor de ontwikke
ling van de stad.Uok Ül de toename van de collectieve commmp-
tie middelen (woonvoorzieningen, iOport rec~e3tiovoo~zieningen,
ge6onciheidszorg,ondervvijs,etc.) als eon belangrijk kenmerk van de
stad in de huidL~e sociale formatie naar von:n ès·DKorwn.
1ve zijn ons er van beHust dnt dit ven>lag ni,jt al tE" diepgaand
:is;het Ü; irauer~; voornamenlijk be:::schriJvencl v:m kièNUctcr en
uyecifi ek •cJn ui tgc?breid ondc~rzor~k Ü; niet ve1Ti. ebt. Voor on :c; wm;
het schrijven van dit verslag van belang om r~r:wrzi,j(J:o de LlOé,t:
lijkheden ora binll•)n ons vakgebied si tuati~'s te vr?r:mcieren te
bepalen en anderz:Ljdb om ingrepen op bwv~.rtnivt~au botel' te plaut-
sen binnen de ontwikkeling van en de mogeli<JKhrHh:n 1>:innen de
stad.
82
BIJLAGE
AANBOD E:N VRAAG VAN WONINGEN NAJAAR 1972
enig zicbt te Lrij,;en van de vr·H.;:-a:cnbocl verhouè.incen bi r" en cie C::i vc~r-
voor het ;tanboè. van alle in het bezit van de woning1:-Jouwcoq.orat:Les zijnde wo-
nin6en ::._r. c:e üfS(:lor1cra•.ie l~indhoven en voor de vr~wg ,voorzoveJ· cUe ge-
forraliseerci ie door niddel van é~en officiële in<.~clliJv:ing hi;j één var. C.e
wonint_,bouwcorporaties ln de A~ ornerutie iindhoven.~•· cijfers zijn uit het
naja;Lr van 1 ~~? ..
lijk een beperkt aanboc~.
De tw·eo Grafiekc;n OIJ ;~e VJlgende bladzijde latfm ,:_:~ VTii',b en r:;cnbod binnen
cie veruclli11ende huurLlaEE~en zien.Grafiek 1 sla:1t OJ; cle ~dtuatie l:er 1-10-
1~;-(2,terwijl in ~,rafiPk 2 net ::t:mboc:_ iD verv;erkt dat Jr1 1972 en het ·,·E~rloop
van 1973 t,ereed zal Komen.
1
I-IUU'RKLASSEW
,.000+-----,-1
--·--T
tD .cc:"!!.ooo < p: > 1.~
1.000
I ,QOC>
5.000 -
L, ooo
3 000
'<IJ .1 0 lf OOo-
I 1 ooo
1.DO()
!3 1~ 1 DOO
[-3oao
! "rèifiek 1
toes tWld per 1-10-1972
met vc:r,:.·,.~rkir•G
ge rt:~ r.~ci~( o~·iertd r~ niuuwbOU\i
2
Voordat ·.•;e tot interl>rC:!tatie van de (:;rafieken overe_:,a<:n willen ;;e 0.e vol-
-Een groot gedeelte van het aanbod in de lat·gste hlu.crklnst;e ontstaé,t door
het slechte woonklimaht.Hierdoor willen veel bewoners een ,,ndere woning
en zijn - om niet ~-eer in dezelfde slechte s1tuatie te komen - c~nooa
<:.anl<.:t zich voor eer hr·gere huurkl3c;se te laten iru:chr:i Jven.
-Voor r.e sit1v1'tit! VE.n 1975 L10c~t men rek"!ninb hoLeden ::1et:
• verhoging v~.w de huurklasE3en met.± 18% l1Cf,-J :;-'73 en Tf~ 4-74)
• verl!le'~rderinc van het R•mbod, vooral liin d~ hogere l:Uli"'hlat~f en
• vr·rnnclering va.n c1 e vraag- door nieuwe ins eh ri jvin[:en t'n eventuele
rloors trominr;
l:;en :l!\ntn.l ;1ens:'!'l die wel wonint;behoevenq/?.:ijn ~:ta;,r, ni~;. in.:~e::;cbrever.
or•d.nt zij niet voc·r eer. zelfstand:i 0 e woning in 'l~tnnerkinc_; konN,.
Uit de (;Tafiek~n kcJ.nren lH~ r:e volgende kcnl~lusi·~E; t,..ekl er::
- t!e rieuw1)0\lll he~ft in 1973 in zeer geringe M.tte bij~::;edrae:en tot verE;ro-
-<;int; van h,...t aanbod in de huurklAsse van f.1CO,= tot f.175,= (250 v·onin-
~en) in iets ruimere mate tot verhoging van het aanbod van de huurkfs-
s,... van f.175y= tot f.250,= (1~19 woningen) en in ze~r ruime m~te tot ver
hocing van het aanboè in de huurkl"'ssen boven c;e f.250,= (2.45) wordn.::en).
- Lekenint; houdend m~t de nieu'W'bouw in 1Sl73 is de t;rootste vraag en het
grootste tekort in de huurklas<:>en tussen cl1" f. 1QC en f. ?~,(\ •
hekenin~ houdend net de nieuwbouw in 1973 is de kleinste vraug en het
grootst~ overschot in de huurklas~en boven de f.250,=.
- De vra·:g rwar woniné_,'en beneclen de f. 100 per rn~cH.nd is kleiner dan het
belijk • l l. S aan Cce situatie zoals in grafiek 2 tot uitdrukkin~ komt,d~n bet~-
~~end dat,dat vooral de woningen -bened·•n d.., f.295 r)er n'aand ~en z~l"r belfüè;
rijke runktie vervullen.liaarbij kan worden aangetc;k~nd c:ut 'Ncmi~;en in d.e
beneden de f.207 per masnd niet me~r via nieuwbouTI kunnen worden L~re-
alif:'>"l'!rd.
:eoretisch ovl"rscbot in d~ l1uurklss~ b~ned~n J~ f.118,= w~l zijn to~c~no-
n1':n. Dit ov~rschot zou s t,..cl,..l ijk g~ zi~n een r:ich t(~<"t'il J:ur:r~ ,..n zijn voor
ko:.1en licgen.lJit 1)ete~enè echter no~: altijd dat- uni<: al z,_m h ... t ov~rLchot
3
i1et het uier voor:-tf .c7''''tHie betoog heb:-1en 11e c:u:nllr'J,,enliJk L"·t~mal'):<;t chJ.l,:
- liet goedkoiH': wonin~:,<.wnbod binnen de utud cPn noodznKt~li jke Pn V't!!Jseli jke
fur1t;.. tie vervi..i.l t
nouent woei li jL door n ieu'><tbo UVIKODJ' l·"zen kan v;ord Pn ovcrLenor:en.
Vor:r c!f~ toe}:onst is in Qi t verbnnd de ontwikkeling va:·; Gf~ me.u\JboutrLuren~
het ve;-loop van r•e huren va!·1 de ouc~e wonint;voorr~l'HÎ en êe invloed '.'<-X,
inr1jv:ciuclA hunr~~ubFidies op cle huurlaf:t van re h~vwnc;r VD.n belang.
}Je 0 rafiei:en '3,4,5 en () zijn we~r 0,, 1-' dezelfde \'Iij ze
de vcoraf~_;a;•J,de (:rafi:~ken 1 en 2. Hierbij zouocm dan ooL de7.olfcu o:.,-:Ler
ki:lcen vooraf 1;-erwr:kt kunnen v:ordon.
De eerste tv.c!'' t;ra;ïe ~en laten de bij de wonin,:bou.v:corJ•OT'lti>es l'"Yec.istJ·•>fèr
de flé~nbod-vra:1g veT ho Jc1 int; vonr c:un,.:e:~ins,·ro!Ün~en :c:.:i en. ]Je g-ca.:':i c. ;;E~L :.~ en
de totctle
en 5.
. . vraat~.~ n [1 ·~ r" c: (:n[, t; z T n s 'r,' orL~ r t nc
to~: d ;\Gr 4-1C-1C)7?
-rEI<ORT
OVER~CH01'
4
Lt .ooo
.':JOO
/jOO
1oo boo
dl 5 oo <( <( Ljoo
g;: ->oo
1 i O()
i i 1o0
I
l()O
l.oo
6oo
Q Ljoo
0 5oo J1l ";t: beo ..:(
< 7-oo
&oo
900 1.000
HUUR\<LAS~I.
0- \Oe 100·115 q5-l5C> lS0-315
EtNGIZINS'W'OWINGEN
.. UUR<LM>I.~ 0-100
"' ""' ,,, "'" "'" '" 7"'
1------ I I
r--- I
f--- --·
/ /
/// r/// [77/
i
KXX rxxx r---··-
r----- bX?Ç ---1--------t---~ : i
---~-î I
r-· ~---i
I =l=-~= ~-- f---- --- t- - ---! : I ~-
"+~ -t--r--r-
met vc~~"'erkin;;
gereerU:owmd e ni 8UilhOU\/
1-Fl-1972
Tl kORT
rrezinB'"OTii!"'~"'Yl tot een totale vr~wg-aanbod verhoudlrl/:· van C607 tq~en 4SJ05
on voor de etage-woningen tot een totul f> vraug van 14')2 wor,inLen en een
tot a ~1 .:nn bod v:m 2'/ :'2 woningen. Uitges pli ts t Il'l'.r· Luurk las<;en kur.ncn we
dPzo vraag en aanbod aflezen op de grafieken 4 en 6.
5
Q .. too-
~0<.1
~00
Jou boo
~ Soo .:( 4( 4CJ<l a:: > 1oo
:l..txl
100 ~-
v"'v"
IOû
loo ~-
10C> r----4DO 1--···- -
0 ïou 0 r--·--·-·
J:CI boo ~ ~--
< 700 r-------eoo 1----- ··--
1300
HUU~KLAS.O:.E
""'' -175 17·-lSO lSO· :!.15 /315"
r---
--- I I I I [·-
!---
~<X tsXX ~ P'Y<> txx k>\>0 ~ e<x ~-- E66 X<' X ==-t=- -p<x'
[;:.A.X.
i I ··-·· -------r----·
'~ ---+- --I ----+- --- ----
I _____ _j --
I -t-i
r:;f~t v~~rvrer~in~~·
t:'8Tf?(3 d}: OUt)L dl: 11 i t"? 1 1 ~-r t)
Vergelijken we de si tua.tie op de een ge zinswoningmarKt r:.'";:, ce c;j_ tua tie op
de etaeewoningmarkt dan valt het volgende op:
woningen.De grootste geregistreerde vratg naar eengezinswoningen ie
ruim 3.000 voor de h~urklasse van f.100 tot f.175,t0rwijl de grootste
vraag naar etagewonirgen in de hu~rklasse van f.175 tot f.250 ligt en
one;-eveer 70U wonjnger bt:;dra·,gt.
-}~er 1-10-1972 was het teoretiscn
f.100 en f.250 aanziEnlijk lrond de 2.000 wonire~en),te.nrijl. ,wt crooü;te
tekort aan etage-woningen in de klas .. ,e van f.1(5 tot f.~~)O lag en elechts
ongeve~r 250 woningeL b~aroeg.
- De tot en ~et 1973 gEreedkomende nieuwbouw zou,bij het te0retische geval
dat er geen ingeschrEvenen bij zouc1en Kor:len,aan hüt eind van 1'-)73 een
situatie opleveren Wc.arbij er een teoretisch overschot zou zijn ac·.r .. etage
woniHt,;en in alle huurklassen en voor ue eent:. u2.inb>JOnir1e,en een t8or8tiach
overschot in de la:,g~ te en twee hooon:.e huurkia::-J::-Jen.
Ge:.::ien cie ~rote vr<u;~; r..w-'r eenge/\lW:>wonint_;t:m, vocr:.l ,,lt; vre cwze vergelijken
binnen de wonJ.giilEtTkt et:n ze,~r belangrijke funkt:.cc •rt:rv, .. l:~.~-'' .fuflktio cie
de bestaande eengezirHH'Onigen vervul.ien kunnen i.n i dn;·j .. ook vervult
6
worden door nieuw te touwen woningen.Voor eengezinswoningen die binnen
de twee laagste huurKlassen vallen geldt echter wef:::r ce beperkint; d:o,,t à.e
ze woningen niet door nieU'bouw kunnen worden gerealise8rd.
ümaHt de woningen van ce vooroorlogse woningbouwcomplexen zowel onaer
de kategorie van t:;oedKope als onder de kategorie van eent;ezin~wonigen V8l
len vervullen deze woningen binnen de plAatselijke wonin~cnrkt een noodza
kelijke en wenselijke funktie ,die liloeilijk door nieuw te bouvren VIOilirl[:Com
pl exen vervult kan worden.
é'en~'lotte willen we i_ngnan O}J de woningvoorziening vour alleem;taunden.
Het ü; cl:utrhij belr·ngri,ik te vermelden dat veel .jongere alleenstaanden
zich niet ltL tc~n ir,<:8hrijven als woningzod:cr:de, or.1dat DJC)rt nog niet vol.-
cioe t aan de lecftijdsnorn voldoet en anderzij cl~' omd t r:1en geen uitzicht
heeft ,,r:1 via inscLri,J vint; l1i j een woningbouwv,.;renigi ng üinnert rt:cic:li jke
t,;rr.1ijn aan een wonin1; te komen,zoa:1t r:1en t~" f.2),= inf:'chrijvingi:gela
liever in de zak houcit.r;en groot lieel van de jone<e al.l.eenstrw.ndtm ooet
enkele Kamers met ge br ~kki ge voor;ü e:nin,:.en i~; êiangewc~cn.
- ... . --r---·
HUURKLASSE 100- I qs-j HO-~ o- ! ~31S i
\•oo 11S I lSO [ "5tSj I ! '
).00 ! -+----·j 1-----~--I I
<.b I ~ <Cl +-! ~~ IOO f- ---~L---·--!
~ç~ > r---1 , I
v% ! I !
Yl ~.t-) dWbCUVi
:; f---!
~ 100 1-----·--~ .. ·--r------t--· _______ ....
0 dl
l ___ j :z ct I
c:c l 0() 1------. ~-- .. --·· r-----r---
\
I
i i I I I I .L I I
Vfl.IJ GEZELLEN- WONING E}..l
ingeschreven vooral woonrulultc: in de lu.,;ere huurkla;:;sen zoeK.en.
7
300
1.!) lOü <(, <X:! 111 >: îOà
IQ()
HUURKLASSE 100- qs- l.!5CJ
tso 1
315 7325
-------1 I
~
i _) _________ . _ _,
__ .... ' __ .L_j
Bt JAAROEN -WONINGEN
grafit:i-:: IJ
r::l;t Vl;rwt:rK in_,;· ge re cd k OT1l' ::Cl,;
ni e u \'I b OllT"'l
{,_,(_
8
Recommended