View
333
Download
19
Category
Preview:
Citation preview
CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION
(CKRC)
Verbatim Report Of
DISSEMINATION OF REPORT AND DRAFT BILL – LAGDERACONSTITUENCY, HELD AT MADOGASHE
ON
14TH OCTOBER, 2002.
DISSEMINATION OF REPORT AND DRAFT BILL – LAGDERA MADOGASHE ON 14TH
OCTOBER, 2002.
Present
Com. Dr. A.A. Nunow.
Secretariat in Attendance:
1. Daud Abdirahman - Assistant Programme Officer2. Asha Boru - Verbatim Recorder
The meeting started at 2:25PM with Commissioner Dr. Nunow in chair.
Mr. Saadi: Assalaam Aleikum. Waxan umalein carintein waa isku gutha geveina maxa lacarka dhathka iney gathalan
ee inaga cimathan. Maxa yelei waxti ba nagu soctha inan dhanti aan uu imaney xalkan xorta inan iska sheqno aya
xabon, intan kas guvagelin maxa larava waxkasta xorta inan magaca Illahi inan kubilauno, marka waxan chenlan
lexein kof ino dhuceya daxthina. Wax yar adher, wax yar, magactha sheg marka ino dhucey marka.
Abdi Guliya Dakane: Abdi Guliya Dakane aya layiratha. Allahuma ma ina anta dhulmar kathira walayaqfir
dhunubana anta maqfiratan, Rabbana atina fi dunya wa atina fi dunya hasanata (very fast and inaudible) wasalalahu
ala sayidina Muhammad – AMEN.
Mr. Saadi: Wath maxathsantaxai adher. Markan waxan sameynena dhathkan mesha isku cimathey manta maxan
naxai lava koloth, dhath Nairobi ayei noga cimathen. Barken Garissa ayan chogney, aniga xathan iska bilavo Saadi
Nur baa layiratha, safarti xorey na xalkan wan cithin lachogey, markaney na waithin cimathey oo gethka xortisa an
farisaney aniga iyo ninkan iyo kofkale oo bilcan caa inath xasusantixin moogiye. Marka waxan caxai ninka uu
xilsaran keinukan wadhankan labetheleyo district Garissa, marka maxa chira ninkale oo igaso xorey oo dharath
cimathey wanath garaneysan Abdirahman Ali Abbas Councillorga wath garanyesan somaxa? Abdirhaman Ali Abbas
uxu kuchira Lagdera uu xilsaran carintan maraktey keinunkan wadhanka labethelo xathana nasib wanag uxu kuchira
2
sathax kof oo Garissa lagathortey aya chira oo mith kof bilcan uu yaxai. Abdirahman sathaxtha kof ayu kamith yaxai
oo xathu Illahi ciyaratho Nairobi buu cunokoneya, kofki Garissa metelaye oo ka keibkathanaye oo ka keibkathanaye
keinunka wadhanka maraktey Nairobi shir wei oo laiskugu cimaneye oo malax lix boqol iyo sothon kof iskugu
cimanayen Nairobi oo bil dan lafarisanaye oo kartasiyathan xatha an ithin siyei markatey kathotheyan carimaxa
kuchira iney surta gelyixin oo wadhanka kuxabon yixin iyo cinkale ayei maraktey nokoneyan uu noga keib kathanyea.
Marka xatha kof chiran ayu cisbital usikathey uu no iman dhona xathu Illahi yirathi marka sathaxthan kof oo kale
xalkan ayei ila fadiyan maxan kuwarechineya ninkaseito daxtha kuchira waa nin walalkein maxalayiratha Dr.
Abdirizak Arale Nunow wana uxuyaxai Commissioneryalka nimanka looxilsarey sherciga wadhanka in labethelayo,
safarta xorey inta unalachogey laakin malinti xalkan an fadiney isaga muxuchirey fileya xagan iyo Ijara ayu naga
chirey marka isaga aya noshegeya dhathkan kale oo lasoctha maxayelei guthiga Nairobi ee iskala cimathen ayei
kakovan yixin. Isaga magacyathotha noshegeya marka kathib na carinti an xalkan aan cucimaney, isaga ino
faxfaxineya marka walal yal kuso dowatha maxa larava marku isaga inoo bogo wax alala wixi uu shegeya xorta
muxu kacaxrineya bugagta aath xeisatan ayu inu nothulmaro wixi raigi rer Kenyaga isku kenen oo maraktei melkasta
lagaso kathey oo lanathamieyi oo laravo inu noktho keinukan wadhanka uu kudacmeyo. Marka baxasha ath xeisatan
weli mei xel gelin laakin xathi ee xergesho keinuka wadhanka maxa nokoneysa kartaskas oo manta xesatan melkale
oo loo thoneya male.
Marka isaga aya xabath xabath bu nogu thulmari, ee yalka muximka ayu noshegeya marka maxa larava wixi aath
faxmin in sucal kaweythisan wixi aath rabtan in laithin catheyo xathath rabtan xata raic gina xatha divatan oo carin
maraktey carimaxa uu shegey kamith caa, aath xatha kutharsatan, xathava nafas uu noo furanyaxai waa nafaski ugu
thambey manta xathey nadafto dhib dhambey maraktey keinunka oo wadhanka labetheleo macarkeyno, wixi xatha
weinadafi oo Nairobi bei uuguthbi, barlamanka aya loo guthbin, barlamanka aya ogolan mise dhidheya.
Marka fursatha manta an xeisano cinkasto dhathku uu yar yaxai an fileya iney dhath bathan ino ciman dhonan, maxa
larava inan kafaciitheysano oo markatey sucal iyo rai iyo wax alala wixi an rabna fax faxin isaga inan weithino.
Marka isaga ayan uu yereya marka carinti isaga ino gutha geleya tas san kusodowaneysan Assallam aleikum, Daktari
karibu.
Com. Nunow: Assallam aleikum?
Audience: Wa aleikum salaam.
Com. Nunow: Walal wath maxath santixin xorta cithinko oo waxti xeli, waxti bar bar laguchiro dhathka maskul buu
iska noqthey, maadhama aath waxti xeshen intinan on fileyna dhathku inu noguso bira wath maxathsantixin.
3
Mitha lavath, aniga sitha laithin shegey waxa lairatha Abdirizak Arale lava kof aya ilasoctha ninkan gacanteytha
bithixtha waxa layiratha Daud, wuxu uusoctha wax alala wixi lagu xathleya inu koro, kabadan na waxa layiratha
Asha, Asha na waxey uu socota wax alala wixi lagu xathla iney dhubto baxalkan odhka lagu thuvayo ayei
kashaqeineysa. Sii uu waxa kalinka waya uu kuxelo tapeka oo lagu kabta, wath caragten carimixi dacaye waxtiyatha
an sodafney gudetha ama fikrathina lakatheye ama kaxor oo bararunta ee socotey.
Sithu Saadi Nur shegei carimixi sherciga dhib loo xaveynaye wala sokovey gevo gevo weye xatha, wax alala wixi
fikratho ee oo dhathka wadhanka kunol ee dibten waxa laguso kovey koral. Koral ban kusokobney, koralka oo
sathax keiboth aa oo lava keiboth ee naxor yalan. Keibti uu xorey waxa weye bugan oo shan iyo tothovatan baxal
kakovan, waa carimixi dhathka kuli uu kuxathley wala sogaviyei. Carimixi onna laso gavinin oo fikrath walba
lagafalothey na waxa lagu koreya bug kale oo kakovan ila tothova boqol oo bal aath uwein, buga isaga caa weli lama
damein weli, koralkisa wala dameyei laakin kolathi dhavaceyse oo mashin kudhavaceyse ee weli xeisata.
Waxa kale oo sathaxeya reportkan oo kukoran xanshaxas laithin siyei oo gazetka aa. Wa carimix lagucathley oo
sherci caxan loso kovey marka oo lukath sherci lagu korey oo kothob kothob looyelei oo xibin xibin laga digey, si
marki aath doneysith carima kuxisabsan – Assallam aleikum warahmatullahi. Carima kuxisabsan xuquq cathamiga
xathath firineyso waxath atheysa keib iyatha caa marka xuquqtha cathamiga intaso keib ayei ukala tala, keibti aath
uu chethei aya uu geleysa marka xathana.
Xathaxtha koral aya fikrathi wadhanka dhathka uu dibtey odan kusokovey. Waxa kale oo afreya oo mel walba oo
fikrath lagaso dibtey lakeney constituency walba, report weli isaga na anala dhavicin xatha sithi uu caxa oo mashinta
lagu garacey aya laso korey oo laso divey. Xatha kan an xayo waa kii Lagdera, Lagdera lava meloth ba laga faristey,
sathax meloth. Liboi, Dadaab iyo Modogashe, sathax thas aya lagafaristey, sathaxthi meloth fikroyinki laga dibtey
odan intey kuchiran.
Marka la asaga oo bug ee aya lathavici thona oo sithi nocan loo sameyei marka laso warechin dhona laso keivin
dhona. Laakin xatha report caxan sithan buu uyala waxa lagu tala gelei kofki firin rava oo fikrathoxothi iney
kuchiran inkale inu firin kara oo ka carki kara. Kuwa see waxa dici karta fikrathixi odan ineyna kuchirin wayo
wadhanka odan fikrathoxotha xathi lakoro lama kovi karin. Maxa yelei fikrathixi loga xathley maxakamathaxa
keliya yei maxakamathixi intey dhoth keney ayan kuso thavacney wax alala wixi maxkamathaxa laga shegei
wadhanka, kun iyo sitheth boqol oo xansha vei nokthen, maxakamathaxa keli carimaxa kuxisabsan. Sas augeth wixi
lagu xathley odan lamaso kobin laakin wax alala wixi sherciga kagelei walaga falothey bug wein ba kafalothey, kan
na waa isago laso gaviyei oo logutala gelei kofka inu firiyo wax kothob uu caxa oo lagaso katey. Wadhanka odan
xathi xatha an iga falotho reportkan laso gaviyei kathib na mithkan sherciga laguso kovey ayan ithin thurmareya.
Culachethatha manta xorta waxa weyan inan ithin ogeysiya koral yatha laso chethiyei oo xatha lathiyar geliye oo
4
kuwan xatha an somarey ee kamith yixin oo rasmi caxan aath ogathan koralatha iney chiran oo ee thiyar yixin oo
xathi xata in nagu filan ee nasogarin maktabka kuyala Garissa ee yalan oo xafiska Councilka kuyal.
Mitha lavath ulachethatha lavatha manta waxa weye oo socothka kuleyaxai waa socoth kavan oo waxti der anan sii
kathaneynin oo logu tala gelei inan ithin kor maro waxyalaxa sherciga laguso tharey iyago ona laso kovin xathana oo
keivab kamith caa oo maraktey maxakamatha uu wein aan thur mareya. Marka sas aath oganeysan, wadhanka wixi
lagadaxei oo fikrath oo laso dechiyei, marka insku theynei inan so cobno, waxan kuso gava geveyne sathax iyo tovan
kothob marka caath loso gaviyo. Sathax iyo tovankas keliya maxa laakin sathax iyo tovankas aya ugu wein carimaxa
an kuso kobney, dhathka wadhanka fikratha dibtey wexei isku racen mitha ugu xorey in nafas lasiyo dhathka
wadhanka kunol ee kunolatha nolol ee uu kalma ee in lanolatho, nol wanaqsan inu wadhanka dhathka kunol uu
kunolatho, in loo ogolatho oo fursath losiyo ee dhath weinixi wadhanka weithisten. Noloshas ee nolol kuxabon waa
nolol nocma? Waa nolol dhathka wadhanka kunol uu san ka walbaxarin oo uu xela:-
• Wax la cuno,
• Biyo lacabo,
• Wax laxirto,
• Mel lagu nolatho oo maraktey guri aa dhegan aa
• Navath gelyo ama xasilon
• Taclin iyo
• Cafimath.
Intas waa iney dhowlatha kuthathasha iney dhathki ee kubararujisa iney xaga utalava katho oo carimaxa carima xath
iyo cheri sanath walba laga walbaxara oo musacitho iyo maraktey mucawinath dhevetha laga kena, eena kusugnanin
dhathka wadhanka. Oo ee nokthan dhath xogothi iyo fikrathothi gelin kara xormarka wadhanka.
Carinta lavath oo carimaxa ugu wein oo dhathka uiskuracey kamith caa waxa weye, dhathka iney weithisten nadham
dhathka uu siman oo dul laguxelo. Dulka inu dhathna lasinin dhath na uu dul lacan caxanin. Dhathka wadhanka kunol
odan inu xaq uleyaxai inu dul xela oo dul laxatha oo loo cakonsatho.
Mitha sathaxath ama carinta sathaxath oo dhathka uu isku watha racey waxa weye, dhathka iney nokthan dhath
naftothi iyo noloshothi iyo carimoxothi melein kara oo mamulka dhowlatha na mel udow lokena dhathka. Xafisyatha
dhowlatha oo shicibka uu uu baxan yaxai dhath weinaxa wadhanka wexey weithisten in lokeno mel dow, waxa kamith
caa xafisyatha kipandatha laga bixiyo, xafisyatha basborka laga bixiyo, xafisyatha waraqtha dalashatha laga bixiyo,
xafisyatha kale oo migrationka oo nocya kale aa, xafimathka, xafisyatha mamulka oo dhathka uu caath ugu baxan
yaxai maxakamathaxa kamith caa in mel dow dhathka lokeno oo marka ugu foctaxai maxakamatha ee caxato
5
division headquaterga iney maxakamath lethaxai oo districtga loo guthbiyo wixi appeal oo maxakamatha ee fulin
waiso. Enokonin kof mel alala meshu jogo maxakamatha ugu sokeyso iney district nokoto.
Ineyna xaq kuleyixin tayatha in lasiyo anaga na an daxney wa dhathka carimaxa maadhama ee dhathkotha kovan
yixin in loyelo ee muxim taxai. Tas maxa ragsan dhathka iney kavan carimaxa naftotha wax kabethelaya ama
siwanaqsan xacubethelan ama sixun xacubethelan ee iney dhathka naftisa gacan ugu chirto oo wax alala wixi tala aa
ama talava kaath aa oo dhathka noloshisa aa dan caxato ba betheleya in dhathka lagala tashatha ona lamen marinin
iyatho dhathka lagaxelin okaythi loo baxna.
Waxa kalo laisku racey dhathka lathorta muthana yasha iney nokthan aath ushaqeinaya, dhath wigi shanta malin oo
shaqatha isninta ila jimcatha shaqeynayan xatha lava malin bei shaqeyan dhathka barlamanka chogo. Carbacatha na
weishaqeyan, talathatha na nus bei shaqeyan, gelinka dhambey sitheth sac wixi kabilautho, xamista na gelenka
dhambe ayei shaqeyan, marki laisku tharo waa lava malmoth.
Marka dhathweinaxa wexei weithisten in muthana yasha ee nokthan dhath dhathki soo thortey ushaqeinaya, wigi
shanta malin oo logu tala gelei shanta va shaqeynaya. Xafis loguso xagaga iney mesha lagasothorto kulaxathan,
xafiskana dhowlatha ee dista oo nin alala ninka laso thorto xafiska uu fadiya, marki uu kabaxa na mithka sogela uu
xafiska faristo oo xafiska usan disin muthanaxa choga laakin ee dhowlatha dista oo xafis dhowlath ee nokoto oo
secretary fadiya oo telephone yala oo fax yala oo laga cathegan kara oo MP ga oo makan wax walba wixi loga baxan
yaxai isaga oo koral ama telephone logushegi kara wixi loga baxan yaxai oo marka loo baxtho uu ciman kara.
MP yasha mexey dexen xorta waa dhath iney shicibka iney kathambeyan oo dhathka sothortey qimeynaya oo kacamar
qathanaya oo latashanaya oo kathambeya oo og waxa shaqatha korey iney yixin dhathka iyaga caa. Waxa ragsan taa
iyatha ee, xathey nokthan MP yashi, MP ga laso thortey xathu dhathka camfici waya dhath weinaxa wadhanka kunol
odan waxa kakobna iney weithisten in lo ogolatha iney socelin karan MP, iney marku MP ga lava sano chogo shanti
sano lathorto lava sano iyo bar in laso celin kara oo ladixi kara nama camfacthith wan kugu xaldhaney kof kale an
thornaneyna. Awothas inu shicibka leyaxai oina nokonin kofka markath thoratit shan sano inath suqtit santhule ee
kugu nokonin, ayei isku racey oo dahtka bathi weithistan iyatha na.
Waxa kalo ee weithisten dhathka carimaxa ugu wein ee weithisten kamith caa, inn loo ogolatha oo cawoth uu
laxathan iney dhortan mathax ama mathaxthotha iyaga ee xushan ama dhorasho ama noc kale ee kulaso baxan ba oo
nokthan mathax cakli lee oo dhathka kathambeyan on tuga exen oo sharaf lee oo laqimein karo dhath in laqimeyo uu
kalme iney nokthan dhathki mathaxtha wadhanka kacaxa. Mathaxweina kabilautho ila sub-chief, nin alala ninki
mathax oo maraktey mel loo xilsarey.
6
Waxa kalo oo dhathka kakovna lalush in lathavar goyo, wadhanka laluush in laga mabnuca oo xafis dhowlatha ama
xafis dhowlatha ka mathax banan eena nokonin kuwa laga cathegi karin ila aath wax bixisith. Davar gointa lalushka
ayu dhathka kakovan xathan isku watha racey.
Waxa kale oo dhathka uu kakobna oo isku racey cithanka boliska inu noktha mith shicibka kathambeya oo shicibka
qimeynaya oo xishmath uu xaya shicibka, sii cisla markana shicibki uu boliska kuxishmatheyo usan uu nokonin mith
cithan gumeisi metelaya oo dhathka kutunta on dhathka uu carka inu uu cimathey inu gumesta ama xukuma usan uu
cimanin inu dhathka uu cathego. Wayo boliska waxa wadhanka uu choga inu dhathka uu cathega oo navath gelyatha
dhathka uu cergeliya, laakin xathey nokoto boliska ina laga cararo oo burcathka loo cararo, marka shaqathisa uu
gavey boliska, sas augeth dhathka uxu isku racey boliska ina xatha tava bar lavath lagu celiyo ayu uu baxan yaxai oo
meshi lagaso tava bare lagu celiya xuquqtha cathamiga in labaro oo dhathka shaqatha dhathka xaul gelinta
lataxgeliya oo nokthan dhath shicibka kudaxchira oina nokonin marki lacarka iney balaya chirta un oo mar dib chira
un ee so bixin.
Waxa kalo oo dhathki uu isku racey carimaxa dhathka uu iskuracey kamth caa, dhumarka in xuquqthotha lasiyo oo
binacathin nimathotha laqimeya oo la tix geliya oo loo ogolatha binacathin nimathotha iyo noloshotha. Taa iyatha ee
waxa lasoctha mel walba oo xafis dhowlatha caa ama laso thorto ama sikale cathi loo magacavo, dhumarka sathax
mel marka lodigo iney mel nokthan. Meshi sathax kof loo magacavey iney mith dhumar nokoto, oo kabilavatey xata
dhathkan loo magacavey conferencekan wadhanka odan laga keib gelayo oo sathaxtha kof district walba laga
thortey, ayan kubilauney mith ba na dhumar exeth, wadhanka odan tothovatanka district, district walba kof dhumar
ba kayimathey.
Waxa kale oo dhathka isku watha racey iney cilmaxa in lacilaliyo bar barintotha caath maraktey loo xol geliyo oo loo
ogolatho cilmaxa iney kunolathan mel ee maraktey ee uu qalman iney kunolathan ona lagu bar barinin mel navath
geliyathetha xuntaxai ama cafimathketha xunyaxai, kas caxan cagomaxa iyo cilmaxa oo rerarka lexein oo wadhatha
socthan, in dhowlatha intey kavato ee meleiso oo uu dista mel lagu xananeyo cilmaxa maraktey anan walith lexein
ama walithkotha damathey ama ba ogein oo laturey. Oi nokthan cilmaxa cilma wadhan kothi chogan oo wadhan
kotha maraktey uu noloshothi katalinaya.
Waxa kale oo dhathka isku racey oo ka kobna in dhathka curiyanka ama cakli gabka, laqimeya oo loo ogolatho nolol
kuxabon iney kunolathan iyaga na ona lagu gacan bith xeinin curiyan nimatha ama cakli gabnimatha anan lagu yerin
magacyo ee necebyixin. Magacyaxa dhathka ee necebyixin lixtha lixath maraktey ee wax kadiman yaxai waa mabnuc
wixi sherciga malinka lameleyo kabilautha in laguyero.
Waxa kale oo dhathka uu kakobna kola walba oo wadhanka kunol in la xishmathey oo qavil nimathetha iyo
7
dhegankisa lagu qimeyo oo lagu sharfa wana in loo ogolatha oo uu xaq uleyaxai qavil walba inu raca xithi iyo daqan
kisa iyo wax alala wixi dhin caa oo kofkas ama dhathkas ama dhegankas ama kavilkas uu racsan yaxai, iney xaq
uleyixin wax kaxor istagi kara eina chirin.
Waxa kalo uguthambeiti oo carimaxa laisku racey kamith caa, dhowlatha iney nokoto dhowlath shicibkethi ka camar
kathaneyso, ona nokonin dhowlath shicibkethi camreysa. Camarka waxa lathoneya inu kaso fula dhath weinaxa, mas
’ulyathi ama wajibki ama cawothi ee isticmaleyse dhowlatha sare oo mathaxweina kabilavatey shercigan usub uu
nuskamiey, caath buu uu nuskamiyei. Mathax weinaxa cawoth bathan oo uu laxa aya laganuskamiyei, awothisa
mathaxa weinaxa uu kanuskamiyei intey lagein waye? Dhath weinaxa aya laguso celiyei, gocama fara bathan oo lagu
talava kathi karin ila dhath weinaxa lala tashatho, awel na mathax weinaxa sithu ravey ayu uu dawaqi chirey.
Shercigan xathi lameleyo kasab bei kutaxai ina lalatashatho dhathki oo axa lagu talava katheyo waxa dhathki uu
ogyaxai ee nokoto. Carimaxa aya kothobyatha ugu wa wein oo dhathka fikraxotha markan caruriney an so kobney,
kawatha kobna.
Waxa kale on wax ithin kashegeya xuquqtha sherciga usub ann kukorney ee dhumarka. Dhumarka xuquq aath uu
farabathan aya layiri xalasiyo, mitha ugu xorey waxa weye ila iney mathnuq taxai shercigan usub xathi lameleyo ina
kofta dhumarka an lagu gacan bixtheya ama lagu mithib takora dhumar nimo ama lagu mithib takora iyatho oo cuur
caa, mecnaxa ama shaqa laguthithey waxa dacthey shaqoyin fara bathan wadhanka oo dhumarka marku ur yaxai loo
thitha, iyathon loo shegein in lagu thitheya urka ee taxai koftas, interview inta laga katho aya lama sinayo, iyathi va
na laga yava iney shaxathatha uu weintaxai ama wax laweithinayo oo loo baxna wax yalixi loga baxna iney koftas
dhathka kale ee kabathan taxai ee kader taxai.
Xase yeshey maadhama ur ee taxai marka kofti laarka shaqatha lamasinayo, mabnuc ayu shercigan usub kadigaya
iney kofka dhumarka caa carimaxa lagu mithib takoro. Waxa kalo oo mabnuc ee oo kofka dhumarka lagu watha
takoro ayu noc kale laakin ee kamith yixin iyatha na gurka, koftan wala qava iyo lama qavo in lagu gacan bixtheinin
aya lathoneya oo xaqetha dhumar nimo loo siyo ama xalakavo ama yan laqavin.
Waxa kale oo dhumarka sherciga usub uu usameyneya, kuras usub oo barlamanka lagu kordineya boqolki va qonton
dhumarka aya lasineya, nus qurasta usub oo barlamanka. Barlamanka xatha uxu kakovan yaxai waxtigan lava boqol
iyo tovan kursi ola sothortey iyo laviyo tovan nominated aa oo dhowlatha ee magacabtey. Marka sherciga usub laviyo
tovanki nominatedki ladixi chirey walaga sarey meshan, laviyo boqol iyo tovanki laso thortey oo constituenciga lagaso
thortey waxa wexeliya sagashan kale oo sagashan kursi oo loo so thorto cisbiyal. Kursiga marka dhowrashatha aath
ritheysith waxath uu ritheysa lava noc, mith waxath uu ritheysa MP ga aath rabtey inath dhorato, mitha lavath
xisbiga aath rabtey inath dhorato. Cisbiyaga siyasiga, cisbi walba mauthag buu leyaxai, mabtac buu leyaxai, wax
layiratha policy grouping ayu leyaxai oo rajeynaya inu wadhanka kumamulo xathu isaga mamulka xela.
8
Marka dhathka marku firsatha koralki uu xestey cisbigan ayu ama kuraci ama kuthithi, wayo xol geil kumanan carag
weli, shaqa weli manath gelinin, inu run shegeyi inu ben shegi macogan karti ila ama caath dhortit ama aath dhoranin.
Sithas augeth, sagashan kurshi waxa loo thoran cisbiyasha, cisbi walba inta kura oo lorithey aya laxisavi, cisbigan
xathi sitheth oo cisbiyatha kuli sitheth million ee uu rithen, sitheth boqol oo kun cisbigan xathu xelo, boqolki va tovan
buu xelei. Sitheth boqol kun xathu xele meshi sitheth million ee karithey boqolki va tovan vuu xeley. Sagashanka kursi
cisbigas sagal kursi bu kaxeli boqolki ba tovan kursi buu kaxeli, sagashanka kursi sagal kursi oo kamith caa ayu
cisbiga isaga oo sithetha boqol oo kun oo kura xeley ayu qathani, marka qurastan sithe ba losini weye nocma ba
losini? Wayo waxtigan xathirka caa dhathka nominatedka waxa lamgacava markey dhorashatha dactho kathib.
Kurasti nominatedka aa wexey nokthen kuras dhathki logus chitho oo dhathka lagu xol geliyo oo layiratho nominated
ba lagusini iso thorta oo kola caxan mathalan somalitha okale, nominated MP aya laithin sini cisbigan dhorta aya
laithin dixi. Taa iyatha cee marka xalath weye wayo xathi cath dhoratit ama xalagu siyo ama yanlagusinin maso
ceshan karo coth kathi mar butegey, shan sano kale sug waye, shanta sano wala charey. Si carimaxa ena kudigin aya
waxa layiri sagashanka kursi waa in lamagacava dhorashata intey na dicing xortet oo lomagacava cisbi walba uu
kora list ee iskudafsan rag iyo dhumar, marku mith dhumar yaxai mith rag ee. Cisbi walba waxa lafili marka inu
sagashan magac guthbiyo isaga oo kuxisabtamaya boqolki va boqol inu isaga kura xelaya, wayo boqolki va boqol
xathu cisbigan xela, sagashan kursi isaga watha kathan madaci karo markas.
Sas augeth sagashan kursi ayu cisbi walba kori oo isku dafsan rag iyo dhumar. Mith xathu dhumar yaxai kan kuxiga
uu rag yaxai, si sagashanka kursi afartan iyo shan ee dhumar kunocthan afartan iyo shan ee rag kunocthan. Marka
shuruth an uu digney waxa kamith caa, cisbi walba inu maraktey xol geliya kurastan dhathkan uu magacaveyo iney
nokthan dhath mitha ugu xorey wahdnaka kakovan. Mitha lavath dinaxa odan kakovan, mitha sathaxath govolatha
odan kakovan, marka xathi sitheth govol layaxai, sithetha kof ugu xorey oo cisbi walba uu magacaveya waa inu mith
walba govol kayimatha, sitheth govol oo is lexein oo wadhanka kakovan iney kawadha ciman weye sithetha cugu
xorey, sithetha kuxigta na sas okale waye.
Xathu cisbigan xeley lix iyo tovan kursi tos lava kof baa North Eastern okale uu geli sitha govol walba lava kof ee uu
geleyso. North Eastern marka govolatha odan bei ulasiman taxai. Mitha lavath, sagashanka kursi marka laso gava
gaveyo, govol walba waxa kuxagagi kou iyo tovan kursi, lava govol na waxa kuxagagi min laviyo tovan. Marka
markey uu yartaxai North Eastern kou iyo tovan kursi ayei kaxeleysa, sagashanka kursi, oo keibti nominatedka caa
amal wayo cisbiyatha aya magacaveya dhowlath ma magac caveyo, waa na wax laxor loso keibsathey, wana waxa
kasab kucaa cisbi walba inu govolatha odan uu saa uwagfadiyo. Marka wax yava logutala gelei kurasta derathka
waxa kamith caa, govolatha constituencigotha dhathka lagaso thortey ee yar yixin oo dhath yar maraktey melaxan
lagaso thorto MP yashotha dhath yar ee yixin, iney lasinathan govolatha kale oo caath uu MP yasha bathan. Xal
9
govol caa oo ila dhor iyo qoton MP ee kacimathan aya chirta wadhanka anaga na koi iyo tovan bes an kabna laakin
sagashanki meshas dor iyo qontoka ee kacimathan anaga koi iyo tovanka keli kabna wan siman naxai isku qiyas van
xeleyna. Teitha waxa waxa kor laguso katheya govolathan govol kena okale oo maraktey dhib loo cilovey oo kaxarey
govolatha kale.
(Interjection) …………………………………………………………………….(inaudible)
Com. Nunow: Miyath jogtei markan bilaveye xausha mise xathath timathey? Bes iga rali caxow an soctho
sucashatha dib ban ugu so nokon wayo xathi an xatha kofki marku cimatho uu daxtha galeo dib bey nokoneysa wath
igarali caxani.
Marka waxan wathey xuquqthi dhumarka uu sherciga usub sinaye, marka sagashanka kursi, afartan iyo shan kursi
ayu dhumarka qathanaya, afartan iyo shanta kale na rag bei nokoneyan. Xuquqtha kale oo dhumarka lasinayo waxa
kamith caa iney mel walba oo laiska magacavo ama shaqatha dhowlatha ama xafis dhowlatha ee kuxil sarantaxai,
sathax mel marka loo digo iney mel dhumarka qatan sithan uso shegey, waxa kale oo kuchiran xata maxakamathaxa.
Waxa kale oo larava cisbiyatha iney nokthan cisbi walba mamulkisa mith dhumarka sathax mel marka lodigo mel uu
kutharo dhumarka. Waxa kale oo loo baxan yaxai dhumarka ina xaq loo siyo oo dul kulaxatha, taclin uu kuxelo
xafisyatha uu kaxol gela uu kashaqeya, xaga kale oo dhumarka sherciga usub oo lagu korey waxa kale oo kamith caa,
in mamulka xithi iyo daqanka loo xol geliya dhumarka oo loo ogolacatha iney kudacthan daqankotha ee ravan iney
kudacthan.
Xaga wadhani nimatha dhumarka in loo siyo xaqisa uu kuxela wadhani nimo wadhani nimathana na uu kuguthbin
karo cilmixisa na uu guthbin karo, ninketha na kofta ee ugu guthbin karto. Xatha waxtiga xathirka caa ninka raga aa
oo uguthbin karo ninketha na kofta ee ugu kuthbin karto, xatha waxtiga xathirka caa, ninka raga caa ee wadhaniga
caa xathi uu gursatho naag shisheya caa, wadhani nimo walasanin nakta, se naag wadhani caa xathey nin shisheya
gursato lamasineyo. Nin wadhani caa xathu nag shisheya cilma kadalo, cilamaxa waa wadhani, laakin naag wadhani
caa xathu nin shisheya cilma kadalo cilmaxa wadhani maxa, marka tas na waxa waye mithib takor tos caa, tas ayu
mabnucey sherciga usub uu leyaxai dhumar iyo rag mith uu noktho va mithka ajinaviga gursatha, shisheya gursatha
mith kisa kale inu wadhani nimo lasiyeo, cilmixi ee dalan na wadhani nimo lasiyo, iyago oo rag iyo dhumar mith loo
thirineyni.
Waxa kale oo dhumarka layiri xaq xalo siyo fasax ee kusodalan oo maternity loo yaqano. Fasaxas inu fasax kufilan
inu noktha, inan waxva loga goinin oina kugafin ama laagta loga yareynin ama mushar loga yareinin ama dharaja
loguthari laxa, xathey lakulanto waxtiga ee fasax kumakan taxai anan laga caxgrin ona loo thithin oo wax alala
10
ayatho shaqeynesa amal lagaso cathey, markey kunokontaxai fasaxa dalmatha.
Waxa kale oo mabnuc caa xaga dhumarka in mithib takor lagu sameya noc shaqaca oo layiratho nocan dhumar
makavan kartit iney iyatha kutiratho makavan kari mooyie inasto oo waregaini intas fikratha soo carurinaine malin
aan fadiye Kalenjinka dulketha aya wexei dexen, nag ba wexey tiri, jawanatha standardka oxo geleitha lagu keno
ama sokorta lagu keno, iyago yar yar oo tovan tovan kile ee ina laso thejiyo waye, markan weithiyei wexei tovan kilo
jawanatha in loguyelo ee rabta, wexey tiri inan dhejino anaka anan rarno na aan ka keib kathano. Marka kii boqolka
kilo makathi karan, marka inkasto sinamnasha ee jirin oina dici karin, oo iyaga naftotha ogyixin laakin waxa weye
shaqathan shaqa ee kavan karan in loga digo xath iyo cher ona ladixin shaqatha dhumar maqavan kartit iney iyaga
gar uga istagan moogiye.
Waxa kale oo dhumarka xaq loo siyei iney gurka ee kuchiran xuquqthotha lagasiyo, oo gurka noqthan dhath rerki
maraktey lagala tashanaye oo isla chogan oo gur laisla leyaxai uu noktha, oina noqonin shaqala camal. Mela bathan
ba wexei dexen weli africanka kale dhumarka iney shaqala camal ee kayixin guryoxotha, marka oo caath ugashegten
taa iyatha ee, dhumarka waxa kalo ee dexen iney xaqotha loo cilaliya, dhumarka maxabista. Kofta dhumarka markey
xalathka gesho oo laxira in xuquqthetha lacilaliya oo laga cilaliya dhilka, oo xafiska daxthisa, raga na an la mel
ladigin oo mel garca lagu xira, in loo ogolatha iney uu labisato nadham dhintethi wafaqsan, iyatho maxabisca, xata
dhumarka muslim ama xacaxatho ama kof wax kale xacaxatho, dar gavan ba lowatha xira damantis. Mathaxotha na
uu bananyaxai, loma cogola iney mathaxa cixrtan. Marka kofka dhumarka oo maxabista caa waa in loo ogolatha
iney ulabisata nadham dhintetha wafaqsan on dhintetha ana laga kathin iyatha oo maxabis nimatha loo isticmalaye.
Carimaxas aya carimaxa uu wein oo dhumarka kakovan oo kuyala sherciga usub caa.
Waxan kalo oo xuquq aath ugu fara bathan loga korey, dhathka cakli gabka aa ama curiyanka caa ama lixtha lixath
wax kadiman. Dhathka iyaga caa mithib takor in laga cilaliya oo wax layiratho gacan bixthein ama shaqa uu thith
ama ayu noc dhathka laga toro anan lagu isticmalin. Waxa layiri curiyanimatha iyo markatey dhathka lixtha lixath
diman waxa kamith caa dhathka cuthuratha an dhawatha kavin kavan, cuthur an ladhawein karin dhathka uu kudaca
sitha cancerga, sitha AIDSka, ona lagu gacan bixthein kofkan uu soctha oo uu diman dhona ama shaqa loguthithin
ama an nadham kale oo wadhanka logu thithin oo binacathnimatha ila xoshotha ee gavan loo ogolatha iney
kaqeibkatan dismatha wadhanka.
In loo ogolatho dhathka curiyanka in maadhama sherciyathi xorey oo yale ena uu sameynin wax layiratha ila xuquq
cilalin in xatha loo sameyo si cee dhathki maraktey keibabkotha keibti loogu tala gelei ee kagatan oo melwalba meshi
shaqa cee iyaga keib lagasiyo. Dhath alala dhathki dhowlatha ee magac cabto iyaga keib logathara, aya sherciga
usub uu kaxathleya, xuquqthotha in lacilaliyo, dhowrasha iney ka keibkathan karan si futhuth ee uga keib kathan
karan. Dhathka indolka caa methelan xatha waxtigan xathirka caa walo caxriya, dhathka tartameya xevel iyo xevel
11
iyo xevel waye yath rabta, ruxi caya uu saxaya. Ruxa saxaya xathu mel kale saxo lama ogan karo, kofki indolka
macogan karo, laakin koral dhathki indolka caxa uu wax kuxarin kara aya chira oo dhurma dhurma caa, ila xata
xara xanshatha dhowrashata lagu rithaya, dhathka indolaxa inu isaga isticmali karo xanshatha intu kato caxrista
magacyixi tagna meshu ravo ayu calamein kara uu kurithi kara.
Wayo thorashatha waxa weye kofka xaq buu uleyaxai inu dhorto ninku thono, marka kofki indol ka xathu yaxai kof
kale kof kuxiran, isaga wax mathoranin kofki kale aa thortey inkasto isaga uu dibtey kofki uu ravey oo magacyixi uu
shegtei in lookorey in kale maa ogan karo, dhath kale umbu isku xaleyneya weli. Laakin xathi xanshiyatha brailleska
loyakano oo thur thuran loo keno, kofki uu kamathax ban yaxai dhathki kale, isaga dhoran kara kofki uu thono, xathu
kof uu marey.
Marka xuquqthotha iyaga na xaga dhowrashatha in saa lo firiyo aya muhim caa, maxakamathaxa, skulatha iney
caxathan kuwa laga cisticmalan wax layiratho sign language iyo Braille ka va. Braille ka wa thurma thurmatha
dhathki indolku uu cisticmaleyo, sign language waa tilmal oo dhathka on xathli karin degaxa na an kavin ee
lagumitharo. Caxris waye oo cilmi ithil oo buxa waye, shei walba wax walba wixi ama farti lataga ama meshi la tabta
wax bey uu diganta wei ogyixin. Marka intan aan kuxathlayo kofka isaga oo afka cakana oo lukathas dhathka anan
xathli karin oo degolka garaneya, gacmaxa umbu tageya kofka mantodan wax umbu caxrin laxa, weina facmeyin
iyaga. Marka sithas augeth, waa in skulatha laga xolgeliya carimaxas oo dhathka indolka caxa ama dhathka degolka
caa on waxva maqleinin oo waxva na anan xathli karin, ee nokthan dhath ka keib kathan kara xoulixi wadhanka
odan.
Waxa kale xuquq aath uu farabathan aya iyaga na ka kornei cilmaxa. Xuquq fara bathan ayu sherciga usub cilmaxa
uu meleineya oo cilmaxa ugu tala geley, cilmaxa waa iney kukoran mel xasilon oo dhagal chirin, abi iyo xoyo malin
walba iyo galab walba is garaceya oo is carsaneya, cilmaxa xathu kuxos koro noloshisa iyo barbarintisa ayei wax
udimesa. Mel xabath bug uu kadaceysa oo maraktey rasas un lamacleya xathu cilmaxa kukoro iyatha na dibketha
ayei lethaxai. Mel an wax barasha lexein, xathi cilmixi lagu koriyo, wax barashathi ayu gafeya. Damantas waxa weye
xuquqthi cilmaxa ee kamith yixi oo loo baxan yaxai cilmaxa ina mel xasilon oo wax yalixi maraktey nolosha uu baxan
taxai laxelayo inu kunolan karo.
Cunuga xathu garo sitheth iyo tovan chir, waa inu xaq kuleyaxai inu wax thorto. Xaq uxu uu leyaxai ina kipandatha
tos loosiyo, malinku sitheth iyo tovankisa kamil noktho in lasiyo weye, manta waxa chira rag shan iyo lavatan chir
simareya on kipande kavin oo malinkasta iney katan thiyar uu caa oo lasineynin. Marka tas wexei kuxirantaxai tii an
so shegei xafisatha mamulka dhowlatha oo shicibka uu baxan yaxai in dhathka loo sodoweyo kamith caa, xafiska
kipandatha xathu xalkan yaxai, cunugatha malinku sitheth iyo tovan garo uu geli ugosan laxa, laakin magala canath
dheganen oo wax kacakana xata uu yar yaxai oo boqol iyo dor kilometar aya lagu leyaxai cilmixi gee kipandaxa
12
xauthonto. Sonoko sinoko, chiefke kucakana oo chief Garissa chogo, chiefki Madogashe mexe muxu kacakani, marka
wax yalaxas, divatoyinkotha mamulki dhowlatha oo dhathkodan oo xaq uu leyaxai aya nokthey mith dhathki
magaloyinka wein dhegana uu kafacitho, dhathki tulonyinki dhegana na uu kafogatho oo mamulki mamul magalo uu
noctho marka.
Marka cilmaxa marku sitheth iyo tovan chir garo inu waraqixi basborkisi iyo kipandathi tos uu xeli karo. Kipandatha,
basborka waa iney nokota shei nin walba xaq uleyaxai ena nokonin wax dhowlatha xasan ee kugu faleyso oo kof
caxsan loo sameyei oo lagu cawiyei okale anath iska digin. Dhowlatha waxa wajib kasaranyaxai, taclinta xosey iney
cilmoxodan ee siso dhowlatha na ee karash gareyso, primary schoolka glasska kowath ila glasska sithethath,
shercigan usub xathu mel maro, dhowlatha aya uu xil saran. Tovan shilin walithka lagama ravo, uniformka uu
usogoyei ayu kayaxai karash kisa, wayo xatha dhowlatha wexei kudawactha taclinta dhowlatha kabto laakin qoton
shilin oo watchma ken, boqol shilin oo disma caa ken sithi lo laxa, skul figi bu iska nocthey skulki marka.
Dhowlatha waxa kale oo wajib kasaran yaxai taclinaxa kale oo ka koreya primariga, secondariga iyo wixi kasikoreya
collegyatha iyo jamacatha, iney dhowlatha na konton bixisa walithka na uu qonton bixiya. School feegi ama college
feegi wax alala wixi primary ka koreya, dhowaltha iyo shicibka iney keibsathan ona lagu sii thainin shicibka keliya.
Xuquthi cilmaxa iyatho ka xathleysa waxa kale oo sherciga usub uu leyaxai maternityga an soo shegey oo dhumarka
fasaxotha dalmatha in lamel mariyo iyatho cilmaxa lotu thaneynayo. Marka mar dhumarka laguthaneyneya xuquqtha
dhumarka ayei kamith taxai, marna xuquthi cilmaxa ayei kamith taxai iney xoyatheth lajogto ee nuchijisa ama lava
biloth ama sathax biloth inti loo baxtha inu cunugi cayamaxa waxtigi, waxti waxti kaxoreyei uu ka yar yar ayu kasi
baxan yaxai inu xoyathi lasi chogo.
Cilmaxa laso korsathey, cunugi sitheth chir kayar oo wadhanka lagadax xela ama kof uu layimatha wadhan kale uu
kakena inu wadhani nimo lasiyo. Sitheth chir isago kayar xathi wadhanka laso geliyo sitheth iyo tovan marku garo
ina wadhani nimo tos losiyo iyo waraqixisi uu ubaxna, ruxa soo korsathe xathu yaxai rux wadhani caa. Cilmaxa uxu
xaq uleyaxai dalmatha marku dasho cunuga in lasharciyeya oo birth certificate loo goyo, taa laakin wexey xergeli
karta keliya birth certificateka ina loo keno meshi dhathka uu kabaxna oo weliva ugu yaranti divisionka weyan laakin
waxa kaxabon oo reportkan kushegney in melaxa kaxoseya sithi locationka iyo sub-locationka loo geyo laakin
santhule waxa kucaa dhowlatha iney ila divisionka kento xorta, xathu rasimalka uu ogolatho na ee kasi doweyso.
Cilmaxa uxu kalo xaq kuleyaxai walithkis iyo dhath weinixi wadhanka va iney cilmaxa tarbintotha iyo mamulkotha ee
iska xil saran, xuquq cilalinti cilmaxa nin walba ee wajib kasarantaxai, athigo ona cilmixi dalin cunug mel kurafathi
xathath carkeysith oo ama lagu xath kuthbaya inath firiso oth kacamustit maxa, inath talava kakathith weye, xathath
marka cawothin naa, xithey kuseyso caath report uga geyso. Cilmaxa waa inu kukora mel cafimathketha fican yaxai
oo cafimath lee (end of Tape 1 side A).
13
Cilmaxa waa inanan lagu kasbi karin iney dagestan amar ama dhin dhintothi ee wafaqsanein, inanan lagu kasbi karin
iney uu labis dhintothi an wafaqsanein. Taa waxa kente mela fara bathan oo wadhanka kamith caa oo musliminta
kuyar taxa skul dan oo waxa dici kara cilmaxa musliminta uu mith ama lava yaxai. Marka cilmixi waxa lagu kasbeya
inu ama kanisath gelo ama uu gela CRE uu digta, dhinta galatha skulka uu kadigta ee uu dagesta dhin anan exen
dhintisi oo xalath aa mabnuc na waye shercigan usub xathu mel mara in carimaxa lagu dawaqa. Wax alala wixi
nadham caa ama tarbiyan aa oo dhintisa wafaqsan cunuga laguma kasbi karo, wayo waxtiyathan dhambey ayava
musliminta soo bararugtey oo skula bathan geibdaxa musliminta loo ogolatho iney dar der xirtan. Awel wexei xiran
chiran dar gavan kasab bunacaxa mathaxa meithethan chirin.
Lavatha sano oo aniga nafteitha igu xoreye secondariga Form One iyo Form Two, caxatha kanisatha oo laxesayo
kasab bei nagu cexeth inan dax istagno ila ee kadamato an daxtagnano. Marki dhambey on dhithney skulki nagala
fijiyei afar iyo tovan beri skulki an kamacnein walithkin ken naladaxey oo buqi bathey aya nalo ogolathey oo
musliminta magalatha iyatha exeth cimathen oo kubuken. Waxtiya bathan ee sisocotey oo cila dor iyo sithetanki,
sithetan iyo sithetki xata skula aya lagu kasbeye, cartheytha musliminta iney kanisatha gelan, xatheina gelin
lagafijinayo skulka, skulka dhowlatha iskale, skul uu kof shaqsi uu leyaxai maxa. Skul shaqi leyaxai xathu waxas
sameyo waloga tegi kara skuli, skul dhowlatha lethaxai, athiga na laga fijinaya ama walithka canshurta lagaso kathey
aya skulka na lagudisey oo lagu sameyei, lagumana ogola oo dhintathi kaguthub ba lagu leyaxai marka.
Marka shercigan usub xathu mel maro waa mabnuc, cunug in lagu kasbo dhin an dhintisi exen ama fikrath anan
dhintisa wafaq sanein ama labis an dhintisa wafaqsanein, ama cunto xanokoto ama cayun tarbin xanokoto oo nok
kale caa.
Waxa kalo oo kasab kucaa oo xuquqtha cilmaxa maraktey kaxathleyso dhowlatha iney ee mel marisa wax alala wixi
xeshis international caa oo wadhama bathan kadaxeya oo xuquqtha cilmaxa wafaqsan oo dhowlatha saxexthey.
Dhowlatha Kenya xathath camusi lexethen xoga wavan damen rava va, xeshisyo fara bathan ayei wadhankan
wadhanka Kenya uu saxexey oo uu kutala gelei inu mel mariya, kuwas oo xuquqtha cilmaxa na ee kamith yixin.
Marka waxa kasab kucexeth wadhanka wax alala wixi international xeshis caa oo uu saxexa inu mel mariya usan so
saxexin isugu kadigan.
Waxa kale oo caath loga xathley carimaxa dulka oo shercigan usub uu cath uga xathley. Carimaxa dulka waxa layiri
ama shercigan an kukorney, dulka wadhanka kuyala odan wa inu noktha xorta shicibki Kenya uu iska leyaxai,
xalaxathey marka laxan shathisi sathax keiboth ayan kadigney. Keib waye wa keib shicibka kofka shaqsiga dulka uu
iskaleyaxai ama isaga xacaxatho keligis ama dor kof oo iskabsatey sathax kof xacaxathan oo dulka skulee laakin
titleki uxu kukoran yaxai kofka magacisa waxa ladexa private land dulka, dul uu rux shaqsi uu iska leyaxai aya weyei.
14
Keibta lavath waa dul uu dhatweinaxa odan uu iska leyaxai laakin dhowlatha ee uu xaiso dhathka oo loyaqano state
land okale, wa dul dhowlatha ee lethaxai oo laakin kakovan dhowlatha wexey uu xeisto uu yaxai munafacathi dhath
weinaxa.
Public landka caa oo nocasa caa waxa ciman kara dulka xatha dhowlatha ee lethaxai ama beraxa ADC loyakano
ama xacaxatho dulka xafisyatha dhowlatha ama guryaxa dhowlatha ee kuyalan ama dul kale oo gosha okale
maraktey dulka gethaxa lagu xananiyo oo lagu cilaliyo, dulka xayawanka lagu cilaliyo oo maraktey Game park and
Game reserve, dulkas kulli waa public land dhowlatha ya iskale laakin dhathweinaxa aya iskale laakin dhowlatha aya
uu xeisa. Macnixi dhath weinixi mafargelin kara ila dhowlatha ee ugu tala geisha oo maraktey uu yesho mooyiey.
Noca shathaxath waxa weye dul uu iska leyaxai dhath weinaxa naftisa oo kavil walba oo mel dhegan dulkas uu
kudactha oo kumamusha oo daqisa oo noloshisa aa inu isaga leyaxai oo dhowlatha dulkas waxva ka isticmali karin
dhathki laxa oo dhegana onan ogolanin xata game park ee kasamen karin. Dulka isaga aa kolka uxu caxa dulka loo
yakano trust land, trust land waa dulki county councilka uuxai, dulka xatha dulkena odan ee North Eastern odan trust
land buu kuchirey, counti counilka aya uu mamuleye dhathweinaxa oo uu xaye. Wuxu caxa kof amana xaye oo kale
laakin amanathi uu kuciyarey councilka, wuxu nockthey wax maraktey shirkath bixisa dulkisi iyatho oo iskale, wexey
meteshey shaqsi dul iskale okale. Tas augeth ayu dhath weinixi kacailiyei wax alala dulki trust land odan waxa
kagacanta loo geliyei dhathki dhegana mesha iyatha ee, mamulki dhathku dhono ayuna kuladaqan dulka isaga aa uu
kucisticmali.
Waxa kale oo dulka kuxisabsan inu noctho xorta dulki xorta wax alala wixi dul oo dhowlatha lethaxai na dulka an
somarey oo game park xatha caa ama gosha caa ama wax walba caa, waxa gacanta loo geliyei Land Commission,
xatha wuxu gacanta ugu chira wax alala wixi dul caa wadhanka oo shaqsi lexein, Commissioner of Land, xal kof caa,
shaqsi baa saxexeya dulka wuxu dhono siya wuxu dhono kareva. Marka kofka keligis uu xalthami kara imbathan
ama walakasbi kara wayo mathaxweinaxa magacavey kofka isaga caa oo mesha geye, sithu thono aya loo isticmali
kara, shirkath mathax banan mathax weine iyo barlaman iyo maxkamathaxa odan kamathax banan aya loo magacavi
wax alala wixi dul oo dhowlatha xos imatha oo gacanta kudiga oo uu isticmala shirkatha ee dulka uu cisticmasha si
dhathweinaxa camfaceysa keliya. Xathu game park yaxai, dhathka deris laca game park oo xayawanka kaso baxa
xaratha uu wax udima iney keib kuleyixin oo wax lagasiyo.
Mamulka shirkath uu kaso fuli kara laakin shaqsi kamaso fuli karo, xathal nimo walaga waye dhathki shaqsiga caxa,
shercigan usub na waxath carkeysa xathath sii firisith carima farabathan gocan kotha in kaganta an uu geliney
shirkatho, carin walba oo shaqsi uu xaye in shaqsigi laga warejiyei xafiski oo shaqsi caxan loo xirey oo dhath weine
15
lagu warejiyei oo shirkath mathax banan caa ama shan kof caa ama tothova kof caa.
Marka Land Commissionka shuruth caan korney logu tala geley inu meleya waxa kamith caa lavatha sano oo ugu
xorey inu mel mariya wax alala wixi maraktey ixtilaf oo kayale dulka. Dul fara bathan oo ixtilaf kayale oo laisku
xesto aya chira, dulkas waxa kamith caa sathax govol dul kuyala, govolka Rift Valley loyakana, govolka loyakano
Coast oo xebta caa iyo North Eastern. Kas caxan dhotha katala sathaxtha kilometar, sathaxtha mile oo woviga kaso
baxsan oo laisku xesto shercigan malinka lamel mariya kabilavata on dafasanein lava sano kathib waa in laxaliya oo
ladameya. Anaga oo recommendationkain uu yaxai woviga inu noctho xath uudaxeya North Eastern iyo Coast,
woviga cith na ee xaga kalaxata citha kale na xaga kalaxata. Marka shirkathas aya lathoneya in laxalifo carinta
iyatha caa oo waxtigan uu kavaney oo waxtiga iska banan isan exen kabilavata marki shercigan uu xergela ila lava
sano an dafsaney.
Waxa kale oo layiri shercigan inu cilaliya oo bath bathiya uu dhafaca wax alala wixi mal aa ama dul caa kofki uu xaq
kuxeley oo usan bobbin oo bililika usan kuxelin laakin wax alala wixi dul caa oo xaqthari lagu xeley walagaso celin
dhathki xeley, shirkathas dhowlatha dulketha xainesa aya gacanta loo gelin, wax alala wixi dul laboveya weliva shan
iyo tovanka sano an so dafney, wadhanki xata isbitalathi iyo musqulixi walakatey dhath baa katey, marka wana
laogyaxai wax koran weyan, mith walba wala bareya, kii lacogatho ina xalath lagu xeley waxa loo celineya dhath
weinaxa, shirkathi dhowlatha dulketha xaise aya gacanta loo gelin.
Waxa kale oo larava barlamanka inu meleya nadhamyo sherci caa uu dhathki dulkisi xolgelin kusameisan kara oo
maraktey xor mar uu keni kara mesha iyatha caa dulki dhathka iska laxa xor mar uu ka gari kara. Waxa kale oo
layiri dulka kofka ajanaviga inusan dul laxan karin nin shisheya caa shercigan xathu cir gela wadhanka Kenya dul
kumalaxan kara uu kireysan kara keliya sas wexei caath uu kuseysa anaga caath noma kuseyso govol caxan laakin
wadhanka cathan ba iskale xalkan iyo Garissa okale dul dafsan yuu xal nin iska leyaxai, dor boqol oo kilometar bath
dax socon rux dulkis keli.
Marka dulki waxa weye kofki uu iska leyaxai waxath kusamen karto male, marka dulki uu rux shaqsi ajanavi leyaxai
xatha waxa loo betheli kara ama afartan sano ama qonton sano ama sothon sano xathba sithey dhowlatha dhonto
Land Commissionka shirkatha lasameynayo sithey dhonto aya loo isticmali. Marka kiratha xathey damato ama
walogu thari ama dhath weinixi buu kusonokin oo wadhanka laguso celin dulki, waxa kale dulki uu rux leyaxai ama
wadhani xacaxatho ama dul uu kof shisheye kireste xacatho, xathi an dulkas laistic maleynin oo usan wax so sareynin
waa in lacanshura dulka isaga caa. Dulki uu rux leyaxa shaqsi ama ajnavi caxatho kofka ama shisheya ama wadhani
xacaxatho on waxva so sareynin oo iska xiran, waa sithu dulka wax kaso baxa dul caath uu wein oo lagu tala geley
inu wadhanka maraktey uu wax uso sara aya dor sano ever iska caxan kofki va mel kale kumash kulsan ama dulka
kabatey. Dulkas wala anshuri, dhowlatha anshur bei kaqathi si kofka dulka usan uu dhainin inu xithla iska caxatho
16
wayo karama ayuu ugu fadiya marka xathu cithla yaxai xata. Carimaxas aya ugu wein carimaxa an uga xathalney
dulka.
Waxa kalo oo sherciga usub an daxney barlamanka inu noktha lava guri, barlamanka wadhanka xatha waa xal guri
oo looyaqano National Assembly. Guri kale oo loyaqano National Council aya daxney xalasameyo xathi lameleyona
gurigas uxu kakobnani gurigi berigi xornimatha laxeley Senate guri ladixi chirey ayu methelaya uxu kakobnani boqol
muthana yal, boqol kas oo sothon dhumar yixin, tothovatan na ee rag yixin. Tothovatan ee yixin rag iyo dhumar
wexey nokthan laakin sothon chagoyin waxa gar logudigey dhumarka, sothonka chaga waxa lokeibin sithetha govol,
tothova govol iyo Nairobi. Tothovatha govol, govol walba afar kof oo dhumar caa ayu sothoran province walba,
tothova min afar waa sitheth iyo lavatan, lavatha kale na Nairobi ba sothoran.
Sothonka chage waa dhumarka, marka govolkena maadhama afar district keli an naxai wexey na xureynin afarta
dhumar iney afar district kalayimathan, mithba district kayimatha laakin govolo kale oo ila lavatan district caa, afarta
umbey iyaga na keibsaneyan. Tothovatanka kale waxa lagaso thorani district walba kofko, lixthan iyo sagal district
waye wadhanka iyo Nairobi, Nairobi baa tothovatan kucee. District walba kofko balagaso thoran Nairobi na kof ba
lagaso thoran, tothovatanka kof iyo sothonki kof oo dhumarka caxa boqolka kof ee guriga farisan.
Marka boqolka kof North Eastern mexey kulaxaneysa meka kof? Mar district walba kof dhumar bey soo thoratey,
marna kof kaley bey soo thoratey, sitheth. Marka bogolka kof, sitheth kof aa North Eastern kaciman oo farisan guriga
isaga caa. Gurigas maxa waye, camalkisa maxa waye maxa lagu tala geley? Waxa lagutala geley sherciyaxa kaso fula
guriga xosey oo National Assembliga caa iney nokthan sherciya lamizamey oo kasab ee guriga kale iney maran oo
guriga kale na uu sugo, si gurigan xosey keliya usherciga kusameynin oo sherciya bathan oo xuquqtha dhathka iya
mamulki wadhanka dinac kadaceysa aya lasameyei xatha kaxor.
Waxa kale oo gurigas lagu tala geley in xath mathax weinaxa, sherciga xatha wadhanka yala manta, mathax weinaxa
si kasta uu ugafa waxva laguma samein kara, sherciga usub see mathax weinaxa waa lala cisabtami xathi nadham
sherciga wafaqsan wadhanka kuxumi waya, shaqatha walaga jojin, impeachment wax ladexo aya lagu kathaya, shaqa
kajojin. Tas impeachmentiga waxa bilavi guriga xosey, guriga xose aa kathothi, guriga xose xathu isku raca mathax
weinaxa inu xalthamo oo uu kafey oo gaf caath uu wein oo kursigisa cistaxali inu kusi fadiya uu gafey boqolki va
tothovatan iyo shan iney isku ragtha aya waye guriga xosey oo laga bixi ee dextha, kathib dacwatha waxa loo guthbin
guriga sare National Council guriga usub oo xatha daxney xalagu tharo.
Gurigas usub na inu intu kathotho oo isku raco weye boqolki va tothovatan iyo shan, mathax weinaxa uu kafey xalaga
saro. Mata wexey tuseysa iney barlamanka xal guri xathu yaxai gurigas waxa sura gel caa xisbigi mathax weinaxa uu
kasocthey xathi loga bata in maraktey si caxath guth lagusamein karo oo laga bixin karo. Wayo dhath walba kursi
17
guriga xosey xisbiyal balaguso thortey, waxa laiskuso thortey xorta constituencies, nin walba oo constituency lagaso
thortey xisbi buu kasoctha, sagashanka kursi oo lagutharey na cisbiyal ba laguso thorey tos.
Marka xathu cisbigi mathax weinaxa uu kasocthey uu barlamanka xosey uu kuyar yaxai, waxa dici karta in si an xaq
exein ladaxa shaqatha xalaga saro oo ee katalava kathan sas. Teitha xatha Ijara wexei dixi karta mathax weinaxa
sogela xathi loga bathan yaxai barlam in shawatha laga sari karo. Guriga xosey see taa iyatha ee ayu mizami, guriga
xosey cisbi na lagama sothorin constituency na lagamaso thoranin, district ayu kofki meteleya, cisbi kamasoctho, wax
kala bathan male marka. Interest uu leyaxai oo barlamanka xose kuxiran malaxa gurigan korey marka mizankisa aya
lafileya inu noktho mizan ee kacathag ama kaculus guriga xosey gocanka uu gari karo.
Wax yala mamulya fara bathan oo nocas caa aya lagu tala geley guriga kale inu sameye sherciga waxa dacey
wadhanka sherci inta labilavey tovan dakika daxthetha lagu dameyei barlamanka xosey xatha oo malinka marki
labilavey iyu marki lagocamey sherciga mathax weinaxa uu saxexey tovan dhakiko ee kaso waregtey. Taa iyatha ee
waa ciyar sherci saa laguma ciyari karo marka ninki caxrinaye intu qatey waye mavaca wax mel lamariyei maxa,
sherciga usub waxan lenaxai barlamanki marki sherciga xaven rava ama wax uu betheli ravo sherciga koran
mabethelayo xathu legislation uu sameynayo, mamul wayo xathu kothobka sherciga uu yirathe methelan xasameyo
taclin bilash aa dhowlatha xabixiso, nadhamki lagu bixin laxa, barlamanka aya sherci marini, sherciyatha nocas oo
barlamanka uu sameynayo marka ugu xorey oo lacaxriyo sathax cher baa lacaxriya, marka xorey oo lacaxriya cathi
baa loo caxrin oo lagama thothayo, marka lavath walaga dhothi, marka sathaxath na walagathothi. Lava cher ba
marka lagocamiyo markasu guthbi oo mathax weinaxa uu so saxexi.
Marka shercigan usub waxan lenaxai, dhotha kowath iyo dhotha lavath iney uu daxeyso ugu yaran lava biloth oo
shercigan iyo canshatha lagu koro dhath weinaxa uu cogatho sherciga nocas inn lagathothayo oo labetheli ravo oo
wax lagasmein ravo, oo dhathweinaxa fikrath uu kadivan karo oo gazetyaxa uu kukori karo oo dhathka laso thorey
iyo mathaxtha ee kaxathli karto. Si barlamanka naftisa uu kumizama fikratha dhathka uu kakavo waxan ee samen
ravan, xathise gurigotha intey isku xiran mutha yar ee wax kumarin karan dibkethe lethaxai, sas augeth xorta waxtigi
lavatha gocamo lasamein kare waxti van uu daxeisiney, ugu yara lixthan malmoth. Kathib marku guriga xosey maro
guriga kore inu saxexo oo uu ogolatho ukuraco, marka waxa dici karta ila afar biloth iney nokota marka labilavey
shercigan xoshan koralka lasameyna iyo marka la mel marinaya. Guriga usub ayan dexney xalagu tharo barlamanka.
Waxa kale on shercigan usub an kukorney carimaxan kuxisabsan kas caxan musliminta oo kusal lee xafiska kadhiga.
Xafiska kadhiga waxa weye waxtigan xatha xathirka, sherciga xorta cafiska kadhiga uxu caxa carin lagala xeshiyei
boqorka Zanzibar xukumaye marku dulkan xebta kaqacayei oo wadhanka Kenya uu sinaye. Koralk xeshiska wuxu
caxa mitha ugu xorey sathax keiboth bu caxa, mitha ugu xorey waxa weye kadhiga musliminta in loo ogolatho in
xafiskotha kadhiga wixi gur iyo fur nin iyo daxal kuxisabsan ee kuxukuman.
18
Mith lavath wexey caxayen melaxa wax lagu baro musliminta ama collegeyatha ama skulatha in nadhamkas mamulka
musliminta ee wax isku bareyso loo thayo oo uu usoctho. Mitha sathaxath ee kuxeshiyen boqorka lixthan iyo lavathi
sanathka marku caxa kun saqal boqol iyo lixthan iyo lavathi waxa weye waqf wax loyaqano malka ee musliminta
lethaxai iney mamulan musliminta. Mal fara bathan oo boqorka Zanzibar uu kategey ba chirey oo wadhanka ugu
dafey oo musliminta daxashey, marka ama disma xacaxathan ama mela bathan xacaxatho ama dul xacaxatho.
Waqfka waxa larava inu mamula musliminta inu mamula, sathaxtha shei aa lagu xeshiye, mitha ugu xorey xorta
mamulki waqf ama malki musliminta ee lexeth dhth baa gacanta loo geliyei laakin xath iyo cher guthomiyaxa waxa
kee DC magalatha iyatha.
Tas mawafaqsana xeshiski maraktey laisku ooga oo iney msuliminta mamulan malkotha exeth. M itha kadhigi wala
xirgeliyei oo dhowlatha wei yeshei laakin wexey tiri xafiska kadhiga xorta kadhiga cathath caxan iney afar kof
kayarin aya sherciga lagu korey, sherciga manta yalan oo xatha cisticmaleyan wadhanka. Afar kadhi iney na
kayaranin, marka lixthan iyo sathathi marka xornimatha laxeley, afar kadhi ba lamagacavey, manta oo afartan sano
laga jogo laviyo tovan kadhi ba wadhanka jogta. Kadhi yasha wadhanka odan oo musliminta wadhanka mamusha
waxa weyan laviyo tovan keliya oo Chief Kadhiga uu kuchoro, ee kadhiga see wath caragten dathkina intina bathan,
xafiska kadhiga iyo xafiska maxakamatha Garissa wei isku degan yixin, xafiska kadhiga waxan mothi nin karani xata
xafiskisa maxa. Waa mel babac caa guri an waxva exen waye oo sigo xor socota, karanigo xun baa dax fadiya,
kadhiga isago lugey nayo dibkamugtha ciman suvuxi, koraxthu kulugein.
Xafiski maxakamtha kudegana na gari dhowlatha lagu keni uu kathegeya, guri dhowlath ayu dhegan yaxai dor iyo
konton kof aya xafiska qashakeynesa. Waa cafis dhowlatha oo muqtha, marka waxath motha xafiska kadhi inu
nokthey xafis musliminta un lag kancinaya laakin an dhan laga lexein oo waxva markatey an laga samey nenin.
Marka xafiska kadhiga ayan aath uu fara geliney kadhiga waxa waye xorta waxan daxney district walba oo
musliminta uu bathan taxai, inu District Kadhis Court laga sameyo weye. Kadhiga districtga chojo inu lathara
caxatha lamushar caxatha, ladaqala caxatha, ninka maxakamatha fadiya oo districtiga fadiya isaga na. Xathu kan
gari leyaxai uu gari laxatho, gathu guri dhowlatha degan yaxan uu dheganatho, xathu afartan kof lashakeisa afartan
kof lashaqeisa oo uu noktha xafis dhowlatha oo la xol geliya oo intaso xol kasocota oo la mal gelinayo oo quras fadi
fican kava, oo telephone kava, fax kava oo computer kava oo xafis dhowlatha ee ugu tala geshey inu noktha.
District Kadhiga marka laso dafa, waxan daxney xalasameyo xafis Provincial Kadhi layiratho, kadhiga govolka oo
headquarter govolka fadinaya. Garissa okale inu Kadhi Provincika fadiya oo wixi uu gocan min waya kadhiga
districtga caa loo guthbiyo kadhiga Provincika fadiya. Appealka ugu xorey waa inu caxatha xafiska govolka fadiya
oo province headquarters fadiya. Ninka fadiya mesha iyatha caa oo kadhiga kacaa waa inu noktha nin titlekisa uu
yaxa Senior Kadhi, Kadhi sare oo la daraja caa Chief Magistrateka. Chief Magistrateka waa mith maxakamthaxa
19
High courtka na Judge ka na uu kaxoseya, magistrateyatha kale odan na mathax buu uyaxai, inu ninka ladaraja
noktha ama kofka mesha fadiya ladaraja noktha.
Wixi nadham caa oo lagu damein waya xafiska kadhiga provinceka in loo guthbiyo Kadhis Court of Appeal wax
layiraxa, appeal court uu kadhiga leyaxai oo Nairobi kuyala saldiga wadhanka, oo ee fadiyan sathax kadhi, Chief
Kadhiga iyo lava Senior Kadhi. Senior Kadhi waa kadhiga fadiya provinceka, lava kuwas latharaja caa iyo Chief
Kadhiga ayan daxney xafadiyan Kadhis Court of Appeal. Wixi province lagu gocamin waya in Kadhis Court of
Appeal lagu guthbiya.
Wixi dafa oo maxkamatha courtka Nairobi High Courtka ee kamith taxai. Chief Kadhiga na waa in uu ladaraja
noktha High Court Judge, maxakamatha sare Judgeka fadiya inu ladaraja noktha weye. Taa wexey na xureynin
Kadhiyasha iney nokthan dhath cilmigi sherciga islamka kava oo mamulki iyo xakim nimathi advocateki na somarey.
Wixi laga gocamin waya Kadhis Court of Appeal, waxa loo guthbini Supreme Court, Appeal Court maxa wa Supreme
Court. Appeal courtka wayo uxu la cawoth yaxai Appealka Courtka Kadhiga marka lava Court oo isku daraja mith
lama guthbayo kukale lama guthbinayo, sas augeth Supreme Court waa Courtka wadhanka usareya mayala xatha
malaxa Supreme Court wax layiratha Kenya manta. Xalasameyo ayan lenaxai Supreme Court, Supreme Court kas
wax tegaya wa wax tafsirki fasirki sherciga oo laisku cixtilafey un inu kala bixiyo un, wax mamul caa oo tegeya
malaxa, wixi an kacexen wixi constituency interpretation wax layiratho, shercigi tafsirkisi oo laisku cafgaran waye inu
mel mariyo weye. Maxakamthax usub waa iney faristan Judges usub keliya xakimyatha farisaneya kuwa usub oo kuwa
wadhanka kashaqeya odan ena kuchirin aya weye.
Wax yala an uu dexney sas on ugarevnye na, waxa kamith caa iney nokthen maxakamathixi ee waxtigan xatha chogo
kuwa ama laalush iska isticmala oo wexey dhonan xukuman. Tas ayan uso rogney nadham gar uu caa iyaga na
maxakamathaxa on kuso nokon dhono markan kadhiga kabaxo. Marka kadhiga structurega usameney, waxan kale
onkorney ugu yar wadhanka, xatha manta waxa laleyaxai ugu yar afar kadhi iney chiran laakin dhowlatha xathey
dhonto wei kabathin karta. Laakin shan shegney iney kabathisa mey checlein wayo afartan sano wexey kuthartey
sitheth kadhi keli, shercigan usub waxan lenaxai ugu yar waa iney sothon kadhi chiran wadhanka.
Laviyo tovanki ogantixin inta laga kagactho, sothon iyo dhowlatha wexey dhonto xalaga catho laakin sothon kama
yarein karto. Wa markey Kadhiga iyo Senior Kadhiga iyo Chief Kahiga laisku wadha tharo daman, marka kadhiga,
Chief Kadhiga inu kuretire gareyo oo shaqatha iskaga casila lixthan iyo shan xathu garo. Kadhiyasha waa iney isku
mashkuliyan carimaxa sherciga, sherciga islamka oo wax lagu xukumo oo kuxisabsan inta xatha ee sameyan oo caa
gur, furnin iyo daxal.
Waxa kalo on ugutharney, civil and commercial cases wax layiratho, xaga becsharatha lava kof oo becshara xeshis
geli rabto ama becshara isku kabsatey, xathi ee lavathotha Muslim yixin oo rali kayixin in kadhi uu kalabixiyo
20
maxakamatha kadhiga awoth bei lethaxai, iney gocamiso carinta oo kuxunto. Manta cawoth umalaxa, lava kof oo
Muslim caa oo xeshis geshe xathey becshara isku kilafto maxakamatha galatha fadiya ayei tegeyan, sherciga uma
ogola iney kadhiga daxgela waxan gur iyo furnin iyo daxal kacexen. Laakin waxan daxney wixi becshara oo xeshis
caa oo muslimin uu daxeya xathey musliminta rali kayixin in kadhig agocamiyo waye. Kadhiga waxan daxney wainu
kaxara carimaxa sherciga kabaxsan oo daqanka dhini okale, methelan bisha son oo lacarkey iyu mar idd laciyathayo
iyo, xol kadhiga utala ineyna exen oo mesha lothaye, wayo kadhiga laravey inu carima wein wadhanka kashaqeyo
wuxu xathu kusonoctho wixi yar ee imamyatha ee damen laxayen, marka spiritual wuxu geley xaqa wacthiga.
Wacthiga iyo dhinta fafintethi waa in lothayo imamyatha iyo culumatha, kadhiga xakimnimo inu kuso baxo aya larava
oo wax xukumo, marka maxakamathaxa intina bathan sath uu makashen baa wei caath bey uga xor cimathen
shercigan usub, dhagal wein bei nagu kathen, mar an Mombasa jogney an koreiney shercigan iney Commissionerska
kabtan bei isku dheyen anaga na shaqatha jojiya ee dexen manan jojinin wan iska koreyney wan iska wathne.
Dibkoth ugu wein maxa waye? Waxan daxney mathama maxakamathixi laga shegtey iyo judgeski oo wadhanka odan
uu kashegetey, waxan daxney mitha ugu xorey tothovatan iyo afar sano ayei isku casilan manta oo shaqatha kaga
baxan in laguso celiyo lixthan iyo shan, wayo dhathka bathan wexey isku racey tothovatan kofki kor udafa inta
bathan wax uu marka afartan chir uu samen lexen bu kutalava kathi. Kof isaga ba lagayava inu waxtigisa uu
dowathey, kofka xalathilo waxva kumaxa mathalan, marka dhath weinixi fikrathothi divey oo kuxisabsana
maxakamathaxa wexei dexen dhathka lixthan iyo shan, lixthan xalaga digo weliva, anaga lixthan iyo shan ban uu
korney.
Mith lavath waxan daxney shercigan marka lameleyo kabilavata malinka lameleyo kabilavatha ila sothon malin
daxthetha, nin alala ninki xakim caa oo lixthan iyo shan garin oo dhoneya inu shaqatha isaga maraktey mathax banan
uga baxa, waxa lasineya xaqisi, mitha ugu xorey sitha isga uu uga baxey shan sano derath caa aya pensionkisa lasin
usan shaqeinin. Shan sano usan sahqeynin xalasiyo xaqisi isaga xakabaxo.
Xathi shercigi inti lameleyo sothonki beri ee damato ninka xakimcaa oo lixthan iyo shan garin kuruqseysanin ama
isago mathax banan anan karuqseysanin, waxa lava keiboth mith buu nokonin, waa keibta ugu xorey waa ineyna wax
dhacwe oo ninkas ama koftas laga kene ena chirin. Dhacwonyinka maxakamathaxa kuxisabsan waxalogeye
Advocates Complaints Committee mel layiratho oo wakilayaxa kuxisabsan, Attorney Generalka xafis kisa wazir
sherciga, waxa logeya Law Society of Kenya ila shan keiboth aya logeya oo loga dhacwotha maxakamathaxa, waxva
lagama kabto laakin. Maxa yelei wexey leyixin xaq anan shaqatha lagasari karin marba xathi loo magacavo,
nadhamki lagu bixin laxa na sherciga xatha yala kama xathlayo, mathaxweinixi magacavey umba kabixin kara.
Marka waxan daxney xathi kofku wax dhacwa oo melaxas kayalei ena chirin oo cathigisa uska yaxai, sothonki
malmoth markey damato kofki nocas caa waxa lagarava inu saxexa wax layiratha Leadership Code of Conduct.
Nadham ama destur loga baxan yaxai mathaxtha wadhanka iney kudacthan, nadhamkas ayu saxexaya kadhib
21
shaqathisa ayei wadhaneyan. Nadhamka keibta ugu xorey maxa waye? Keibta ugu xorey nin alala ninki mathax
wadhanka kaxa ama mel dhowlatha umagacavo, ama mel loo thortey sheiga uxorey leadership codeka xorta inu
saxexo waye daman ama MP xacaxo ama wazir xacaxo ama constitutional office kale xaxayo, nin alala ninki mel
dhowlatha uu magacabto oo nadham dhathweinaxa odan wafaqsan xaya waa inu leadership codeka uu saxexa.
Keibta uguxorey na waxa weye inu rasilmalkisa shaca kaqatho oo dhathweinaxa uu cogatho rasilmalka ninka uu
leyaxai ama kofta ee lethaxai, inta guri uu leyaxai, inta dul uu leyaxai inta accounts oo isaga iyo naktisa cilmixisa ee
leyixin. Inta guri oo cilmixisa kukoran ama naktisa kukoran ama ninketha kukoran nag, intava in la ogatho register
lagu koro weye, xathi uu wax kariyo kofka ee soo baxtho waa dhambi wanalagu xiri. Sanath walba na uu kofka
jegatha xayo na wainu shega wax alala wixi kutharsamey rasilmalkisi si lagu tijaviyo inu cawotho wixi uu kaxelaye
shaqatha loodivey inu kaxeli karo malkas ama uu mal dhatweine sokato ama laalush sokatho.
Waxa kale oo mabnuc caa nin jaga mathax xayo in account dhevetha kulaxatho, malinki shercigan lameleyo ninki
mathax caa oo account dhevetha kule oo shegin onan soo gelicin waa dhambi wana lagu xiri. Accountigas na
maadhama sherciga wadhanka uu leyaxa account wadhanka ninka mathaxtha kumalaxan karo, wadhanka accountka
ee talo wajib ba kasaran accountka iney dhowlatha losoceliyo laakin lamaweythinayo kofka maxa kolka xorey
bananka uugeyse laakin soceli ba laleyaxai madhama aath mathaxa xaise. Waxath xaq ulethaxai inath mathax
nimatha kacararto marka, si anan xisab xil male lagugu kathin, bananka kajog, dhowrasha na xaweithisanin, xafis
dhowlath xathi lagugu magac cavo na dhith, dhurka kajog wax alala wixi aath lethaxai marka uu ku karsonyaxai
laakin dhath weinaxa mamuli wixi an xeysto na dhathka macogo shercigan usub uu dhidhan yaxai.
Waxa kalon daxney marka ninki dhacwa laga kene oo xakim caa on intaso meloth oo dacwatha laga kene dhacwa
katala oo sothonka malmoth sherciga mel malintisa kadhambeye anan kafacithin, tribunal wax layiratha aya loo bixin,
guthi mathax banan aya baritan kusameyni oo dhacwathi laga kaney dava geli xathi dhacwatha lagu xelo shaqatha na
walaga tiri wanalaxiri, xathi an dhacwatha lagu xelin na, shaqathisi uu mesha kawathan, leadhership kotki intu
saxexo.
Marka carimaxas aya maxakamathixi aath ugu cathkaye, mith dhacwath katala iyo mith lalush cuney iyo wexey
nokthen mith lixthan iyo shan dafey. Marka xathey nokthen kuli va iney shaqathi ba kil geshey iyagi va maxakamathi
tegen oo dhacweyen commissionki marka, nin High Court Judge kacey iyo mith Court of Appeal Judge kaca kolka
xorey lava lawyer bei soo thiren oo maxakamatha tegen, lavathi lawyar wexey dexen gocankothi wan dhithney wan
wathney coshi, lavathi Judge aya maxakamathi tegen xathana. Courtka ugu sareye wadhanka oo appeal loothirsatho
wa Court of Appeal, Judge fadiya Court of Appeal shan Judge keliya aya fadiya, mith shanta kamith caa aya
dhacwothey oo maxakamatha commissionka geye marka, xathi anaga an dhamacney inan dhothno, inteth kuthothi,
ninki maxakamatha uu sarey oth kuthothi lexeth chogey aya kuthacweye.
22
Marka waxa weye micnaxa cathalnimo majirto xol soconeysa na maxa, marka madhama laakin guthigan
commissionka uu barlamanka sameyei barlamanka aya cuxu yiri anaga aya guthigan cosha uu thirney, coshi mar
cathey dhavacen onoso guthbiyen, barlamanka uu tala nin alala ninki dhacwath kava barlamanka maxakamatha
xageyo. Marka barlaman maxakamth lama gein karo sherciga iska so fuleye waye, tivey xatha kucamusen marka.
Marka carimixi maxakamathaxa intas ayan uga bixi iyaga na waxa wax yar kashegi, sherciga xathi lathamco in wax
lagabethelo shercigan catha yala, shercigan manta yala xathi lathamcey in wax laga bethela aath ayan ugu
cathkeynena shercigan usub bethelathka inusan wax tala nokonin.
Com. Nunow: Marka waxan lenaxay sharciga bathalathkisa gothobya sharciga kamith ax ba jiran totally waxa
kamith ax qothobya tharayo quqtha athamiga, quqtha athamiga kan manta iyo kan beri iyo kan sosoctho wa iskumith
marka wax labathali karo in usan nococonin xathi qof an lathini oo laguxath guthbin oo in lathini iney bananen ama
in malkisa ladaqo iney bananen manta xathey bananen beri mabanana. Marka qothobya nocas oo labathali Karin ba
jiran qothba ya labathi karo ba jiran oo barlamanyatha guri xosey iyo guriga korey ey bathali karan ba jiran,
qothobyatha waxa kamith ex wixi mamul ex oo wadhanka daqalixisa iyo xormarkisi kuxin oo isbathak marku imatho
bathaladth ubaxan ayagana lakin bathalath kotha wey athagtaxay. Waxan daxney guriga xosey iyo guriga sarewa
lawa guri barlamanka ukakowanye in boqolkiwa tothowatan iyo shan ey xayex daxan waye oo bathalathkas ey
ogulathan. Qothobya kale o in labathalo sura gal ax lakin usibaxan fikrath dhadweynaxa oo in dhadweynaxa
lagusiceliyo ubaxan ba jiran, qothabyatha nocas ax wain thorasha losoceliya oo referendum oo thorasha dhad
weynaxa losoceliya oo dhadweynaxa ha iyo maya kathorta bathalathkas. Intas wexey athkeneysa bathalathkas iska
bathalka az oo iskafuthuth oo sithi larawo lobathalayo, intas ripotka kuqoran ayaa kuqoran bilkana, bilka wa wixi
ripotka kuqoran oo sinatham ax oo qothob qothabya loguqorey oo lagathothi thona conferenska sosoctho on fileyna
sitheth iyo lawatanka bisha in u daco.
Taa ayatha ax lagayawa wax yala in yar ex oo lagayawa in an somarin oo lagayawa in an carabka kudiftey lakin xas
axan sugan in awotha wathanka mamulka wadhanka lagumamulayo xal gacan anan laguthainin lafirariyo oo dhad
bathan qacanta logaliyo. Si goaanki9 wathanka logumamulayey usan xal qof ogasofulin, waxa kale on dan qawil
waalbo ama shacsi walbo oo wadhanka kunol in ey isku arkan ini laqimeynayo oo isku si loqiimey oo qawil ama shacsi
kaqiima bathan midth ka kale usanjirin oo daman dhadka iskusi loqiimeyo. Qiimaxa dhadka lasinayo waxa lagagarani
kara macamalathka dhowlada ey oladaqaneyso iyo sithey dhowlada ey xol ogudiwaneyso iyo sithey dhowlada u xol
galineyso aya lagagarani kara dhadka in usimanye, sharcigan uxu amraya dhowlada iney sinto dhad ketha odan.
Wuxu kale oo sharcigan u amraya dhowlada iney waxyalaxa nafta eysan kamarmin oo laaqano basic needs iney
kuthathasho iney uxesha dhadka arimaxa nafta ey kamarmin o kamith ax taclinta, cafimathka, cuntatha, biyaxa,
nathafatha, guryaxa intas bey kamith yixin iyo in kasibathan. Waxa waye on lene wixi is af garan wa eh oo xisbiyatha
kasoaruro xisbiyatha siasiga in si nawathgalya oo xasilon luguxol mariyo oo lugubabiiyo oo a eynan noqoni kuwa
23
wadthanka iskuthirin oo dhadka iskaxorkeno oo wixi ayaga daxthotha ey iskugafan ey kumel mariyan si afgatha ax
onan diwata ukeneynin dhad weynaxa.
Rasimalka wadhanka oo dulka ukamith yaxay iyo wax alalal wixi manafaca eh oo wadhanka kasobaxa dhadka
wathanka kunol odan iney usinathan, onan laarkin mathaalan dul waxa jira intan in ladan oo lami ax oodhadki mesha
thagana galeytha ey kuwartan ila gari mamarayo afarti malmoth mar bu mari dulkalana lami si ukuarko cunigan wain
u Garis taga. Marka wax yalaxa nocas ax ineyna dicing oo rasimalka wathanka si siman oo thacath ex ini loguqibiyo
ya larawa.
waxa kale on daxney mathax weynaxa iyo mathaxweyna kuxugeinka ini lisla thorto, mathaxweynaxa wan tartami
marku daxo ini mathaxweynaxa kuxigenka kaco asaga onan thorashathana wili decin wain markath mathax weynaxa
ath thoraneysa ath firiso ninka kuxigo oo islathoraneyso atho lawathotha kafikiri xaiso oo lawatha mizante. Tas
wexey kaguthbeysa oo waxa dici jirey oo jagathi mathax weyna kuxigenka ey noconijirtey jaga sir uax mathax
weynaxa oo marki thorasha intan lasameynin qawil walbo udaxa athan mathaxweyna kuxigen kusini ithorta ama
waxas sameya, marka qawil walba sithi lotusayey markey thorashatha ey dacthana ninkuthona usiya xathu thoanana
mawa magac awayo mathax weyna kuxigein sithi xatha waqtigan an jogno mathax weyna kuxigen malaxa wathanka
xathey tii rabi dactho oo mathax weynaxa wax qabsatho mathax weyna kuxuigen malex waziryatha ya iskuthagalayan
in u mith walbo jagathi uqato. Marka tas wathanka bey xalis galineysa iyo nawath galyathi wathanka sas awgeth
mathax weynaxa marku isososharxa inu mathax weyna kuxigenkisana magac awo aya larawa. Mathax weynaxa iyo
kuxigenkawa wainey nocthan dhad mel lagasothorta oo constituensi anan qawin oy nocthan dhad constutuensigo
wathanka odan ax, mathax weynaxa marku constituensigo qawo wathanka o dana u uathegayo dibketha bey lethe
dhadki so thortena maarkayan rasimaliki wathanka odan xathurawo meshu kali bu tagi kara xathu thono. Marka
waxan lenaxay mathax weyanaxa iyo mathax weyna kuxigenkawa iney nan noconin dhad barlamanka losothothotey
oo lothorta gegoinka ayaga ex.
Waxa kale on lenaxay xalamagac awo rais wizara iyo lawa rais wizara kuxigen sharciga cusub gegoinkas xasameyo.
Waxa kale oo sharciga cusub kuqoran waziryatha iney shan iyo towan kabathanin wazir kuxigenkana shan iyo towan
ey kabathanin, world bank iyo IMF xeyathaxa saman falka ama lacagta wathanka xayan aya wexey dexen mathax
weynaxa wain u wizarathaxa u kosoceliya dor iyo towan sitheth iyo towan yeynan kabathanin wizarathaxa waziryatha
maaxa lakin wizarath yathi, marka wuxu sameyey mathax weynaxa sitheth iyo towan wizaratha lakin sothonkii wazir
ba fadayan marka lawa wazir ba wizaratho islafadiyan. Wayo wixi ba marka xorey qawil iyo gowol kuxirna marka
xathi ath kan tir tith dhadkas aya ayagana bixii wixi marka wexey nocotey wax wathanka uthaneynayo maaxa
wexeynocotey, waxa wayey guri ath kudistey togan okale oo markey biyaxa imathan caratha xostii odan imayaxa ey
qathayan. Marka wa sithi oo biyaxa mesha ey kumarilaxayen in ath sameysa oo guriga kudisnatho taana nathamki
wathanka aya kuyara ath kathey. Waxan daxney shan iyo towan ka wazir iyo shan iyo towanka wazir kuxigen wainey
24
nocthan dhad an barlamanka kujirin, barlamanka xathey fadiyan coth maqawana ey thorasha ey kaga ceib qatan,
lakin ninka MP ga losothorta shanta malin in u ushaqeyo dhadki so thortey o usan iskutharin jaga wazir kuxigen iyo
jaga Mp nima taana dhadki ba adth ogashegtey lawa shey bey sabababisey waziryatha Mp yasha ax: mith waye xathu
wazir ath thacath uax uyaxay o anan wathanka boweynin oo wixi rasimalka wathanka logutalagaley an melkaley
marineynin, wuxu nocthey nin dhadki sothortey enan arkeynin sethax sana ila dhaki wathanka yu ushaqenaya marka
dhadki sothortey sithu kuarkowey athagtaxay xathi lotaga xata xafiski security ya melna losomareynin xata. Marka
dhadki sothortey wazirka thac xathu yaxay qasara ayu uyaxay wayo imashaqeynayo xathu wazir thacath an exein
uyaxayna lacagti dhad weynaxa odan wathanka loogutalagaley constituensigisa yu geini si xathana mar lawath
lagusothorto taana dhad weynixi wathanka odan yu qayaney marka si u kursigisa u kubath bathiyo lawathawa marka
wey xuntaxay. Mith dhadki sothortey bey uxuntaxay mithna dhad weynixi wathanka bey uxuntaxay ayatha oo lawatha
an kaamarqathaneyno aya waxan daxney waziryatha iyo wazir kuxigenki wainey nocthan dhad rais wizara umagac
awo oo laga magac awo barlamanka thiwathisa oey nocthan dhad wax garasahthi wizaratha ey ubaxante lex, xathey
wizaratha jithathka taxay nin engineer in unoctho waye, xathey ti cafimathka taxay nin daqtar in unoctho waye qof
garanayo farsamatha iyo mamulka wizaratha o laiskuxaleynin karaniyal iyo permanent secretary wexey qoran kali ex
oo asaga naftisa gar axanj umizami karo gaanyatha wizaratha lagu mamulayo.
Waxa kale on daxney dhowlada loaqano provincial administration xatha sitha ey taay iney nanjiin oo lagajojio
nathamka o lobathala natham loaqano distrig councils oo distrig unoctha saldiga mamulka oo guthomiyaxa distriga
unoctha guthomiyaxa distriga lagasothorta oo distriga asaga xa kaamar qathanayo. Daqalaxa lagumaluya
distrigayathana wuxu kaso fuli dhowlada daxe headquater neyrobi ayu kasobixi daqalaxa, distrigi wax sosarto oo mal
qawo ceibta usorsarto ceibta kadiman aya lagasinaya saldiga distriga an waxba sosaranina o rasimal qawina
malgalintisa odan wa uxilsaran central government dhowlada dexe. Marka qeibta kaimaney dhowlada dexe sethax
ceibwoth ayan lacagti itha exeth uqaibiney, sethaxtha qeiwoth qeib kamith ax waxa weye ceib distrig yatha
loguqaibanayo aya oo latixgalinayo cathatha dhadka kunol iyo dulka intu laegyaxay oo dhadk ey kunol yixin distrig
walba waxalosini ceib lawatha shey ceimeyneyso dhadka iyodistriga intu laegyaxay. Qeibta lawathnatha o lacagtas ax
waxalosini distrig walbo si usiman maathama dhadka cathathisa iyo dulka inntu laegyaxay ey wathanka ka kobnen
ceibta xorey kumafilna distrig yatha o dan, qeibta lawath distrigyatha odan bey usimante qeibta sethaxath waxa kali o
lasinaya distrigatha anan xormarin sithi north eastern, siolo, moyale, turkana, west pokot, samburu iyo tana river
distriga kuqban oo afartanki sana thib lorewey oon xaqotha xelin aya lacagtas logutalagaley iney sogarsiyan waqtiya
thambe marki lagaro ama dor iyo towan sana marki lagaro si ey kusogaran wathamatha kale, rasimalkas wuxu gar
uyaxay dhadka distrigatha ex gar axan sethaxtha qeiwoth ayan uqaibeney rasimalka distrigyatha lagumelgalinayey.
Xeyatha mathax banan oo constitutional commission lairaxtho ayan sameyney oo ladxay xalasameyo sharciga cusub
oy kamith yaxay mith ilalineyso ququtha athamiga iyo mamulka catalatha o logutalagaley iney aruriso oy mel Marisa
wixi complain olagakeney quqtha athamiga o lugu xath guthbey, gowolkan qeib kamith ax yu qatey xaga athamiga
25
xath guthubketha. Waxa logutalagaley xeyathas iney mamul catalath kenta waxa xos imani qeib thumarka kushaqa
lex waxa xos imani qeib ombudsman loaqano oo wixi thoth ax oo xafis dhowlad kasoguthba lageinayo, mamulkasna
xeyathaxa mathax banan o Human Right ka ey mathax kataxay in lageyo distrig walba oo marki meshi micnaxa qasab
ouax iney tagta ey noqota distriga kaxosana lajecley iney tagta lakin atleast distrig walba iney imato oo xafis ey
kulethe oo complain kusabsan dhowlada mamul ketha ama thumarka ama quqtha athamiga xathguthub ketha lageini
karo xafiska asaga ax.
Guthi lalushka lathagalo oo guthi melmarinayo leadership code of conduct logutalagaley iney saxixan aya ayathana
daxney xalasameyo, guthi kale oo musharka shaqalaxa dhowlada o dan ayu noc logutalagaley inu melmariyo si
musharka dhowlada usan ath isugudafin oo isugudowatha xal mel ax ayukasofuli wixi ama allowance ama lasinayo
shaqalaxa dhowlada ayu noc ama shirkath xa axatho ama civil servant noc kale xaaxatho ama xeath dhowlada
xaxatho daman guthigas aya loxilsari musharki in u geimeyo o ubathala marku bathalath ubaxanye.
Waxa kale on daxney xafiska nin loaqano controller and auditor general wa xafiska mamulki lacagta dhowlada
mamulketha laistacmalayo xisab xil malaxa kusameyo, xafiski lawa qeiwoth xalokala goyo yan daxney controller of
budget wa ninka mamulayo budget ka dhowlada losoguthbinayo sithey dhowlada uisticmali lexeth rasimalketha
uisticmalileth sanathka sosoctho okale. Marka waxa logutalagaley mutha iney qathato xatha barlamanka malinka
aqrinayo wazirka lacagta ya dhad weynaxa oguxoreysa waxana lenaxay sethax biloth kaxorey dhad weynaxa in u
kathotha budget ka oo wax public ey noqota meshan nama anfaqtho meshan wey yarte luguthotho control of budget
aya loxoilsarey, auditor general na xisan xil malex iyo dhowlada lacagtetha ayu wathaya.
Waxa kale on daxney xafis public defender loaqano xalasameyo nin thafaqa dhad weynaxa, dhad weyna farabathan
oo wathanka shicib wathanka kamith ax oo thacwoyin criminal loxaisto on awothin in u loyar kabsatho aya jiran,
waxan lenaxay dhadka ayaga ex wain u xafis jira ama qofki lathulma ama ini lathulma sheganayo utagi karo oo loyar
loqimeyni karo oo lacagtisa lasini karo o dhowlada ey uqawani karto loyar amuraxas aya oguwein amuraxa kuyalo
draft bilka iyo inti an ripotka kusoshegey.
Marka waxan lenaxay ayagana xisbiyatha siyasiga wainey nocthan xisbiya wathanka odan kakowan, wainey xisbi
walba mamulkisa ama mesha mathaxtha xisbiga mamuleysa gowolka o dan ey kakobnatha. Oy noconin xisbi qawil
kudisan oo unoqonin xisbi sithu rawo uisticmalo awotha oo ninku rawo magac awo jagoin. Xisbiyatha siasatha oo
thorasha xelan boqolkiwa shan kura laritho ama kabathan dhowlada xasiso lacag lawa qeiwoth loqaibiyey, qeib oo
xisbi walbo oo boqolkiwa shan iyo kabathan xelo isku qayas ba losini cathathe lacagtas ya budgetki dhowlada ya
digeysa. Qeibta lawath xisbi walba inta kura uxeley cathathisa aya losini ki 5% xeley 5% yalasini kii 50% xeley 50% ya
lasini, marka xisbiya walba oo dhowlada qarash qareysana xisab xil malex aya dhowlada kuqathi lacagtas nathamki
dhowlada ey ogutalagashey ini loistacmalo weye. Thorasha xisbiyatha oo guthaxa ex oo mamulka xisbiga kusabsana
26
wain u democratic noctha oo xisbi walba usan dixin mamulka thorashatheytha aniga bey isameysaye dhad weynaxa
masameyso wixi xisbigan lagumamulayo dhad weynaxa ayey sameyni wayo xisbigan dhadweynaxa ayu thonaya inu
xogamiyo sas awgeth xisbiwalba in u internal democracy wax ladaxo ulaimatho demokrasi thaqili ax in ulaimatho aya
lobaxanye oo nathamkisa unoctha natham kusabsan ama qabilsan nathanki dhadka lugumelmarini laxa.
Wax yala farabathan ayu kaxathley sharcigan okusabsan sithi rasimalka dhowlada lositacmali laxa lacagta dhowlada
iyo ninka lacagta dhowlada mel ogadacayo ama kuqalthama thilaboinki lagaqathi laxa oo ath uathkeneysa in lacagta
dhowlada si qalthan locuna.
Waxa kale on sharcigan kutharney nathamki loxalin laxaa wixi is afgaran waa ax oo kaimatho rais wizara iyo mathax
weynaxa daxthotha sithi luguxalinilaxa natham ithil ban udigney on daxney nathamkas ya lawafajinaya sithi iska qor
imathka lagumelmarin laxa ama lagu damey laxa.
Waxa kale on daxney arinti dulka wan shegey, sharciga cusub ya xergalin oo ya melamrin? Waxan daxney guthi dhad
yar kakowan ini lasameyo oo sharcigan loxilsara mutha malinki sharcigan la meleyo kabilawato ila sethax sana an
dafsanein sharcigan laguxaqijia in u xer galow oo xuwin walbo oo sharcigan cusub ushegayo la as aso ubaxan lamel
mariyo oo laxergaliyo. Sethax sanan meshi lagugaro sharcigan u melmaro marka thorashatha thambe marki lagaro
xathey noqoto sharciga oo kol xore xergaley oo dor sana sojirey lagugalo thorashatha.
Waxa kale oo ath ujeclein thorasha cusub ini sharciga cusub lagugalo lakin mathaxtha majeclo iney sharcigan cusub
kugalan kabilawato mathax weynaxa iyo waziryathisa, thagalka uwein uxu kabilauthey mathax weynaxa wuxu yiri
awothi mathax weynaxa ayath nus qamisen oth qathen dhad weynaxan awothisi mathax weynaxa ey kujirtey sas
awgeth awothi dhad weynaxa yath qathein. Anaga waxan lene awothi mathax weynaxa an kaqathney dhad weynaxa
yan siney. Marka sheygi lawatha dican yan kafirineyna anaga waxan lene xa awothi mathax weynaxa wan nus
qaminey xa lakin waxan kuwarejiney dhad weynaxa, ayatha oo dhad weynaxa laga amar qathananin wax yala an
lafulini Karin mathax weynaxana wuxu yiriy mathama awothi mathax weynaxa lanus qamiyey awothi dhad
weynaxana wala nus qamiyey. Marka tas wexey utala dhadweynaxa iyo sithey uaqristan oo ey ugartan qof walbana
goaan wukagari kara oo wu arkikara runta meshey talo intas ayan gkagabaxaya wixi fafalin ubaxan ayan
sodoweynaxa, wixi inan faxmin inta kalana sharciga odan wuxu kuqoranye xashithan lithin siyey qothob walba asaga
oo buxu ayu kuyala. Sas awgeth waxan ithin kusodoweynaya xathinan faxmin in ath weythisin wixi sual ax,
magacatha yath shegi suashana wath shegi sithi loguthuwo.
Maalin Issack: Bismilahi rahmani rahim, aniga waxa laidaxa Maalin Issack Alio suasha an weythinayo waxa waye
meshi Qaliga. Meshi qaliga beri dhoweth markan arimaxa qoreyne waxan daxney qaliga in lagabilawo powers kisa
divisionka lakin xatha waxan maqlixaina waxa lagabilawey distrig. Mitha kale waxan daxne qaliga wain u umathax
bananatho wixi islamka xukunkisa kuxisabasan, xatha arimxan nalosoqorey waxan kamaqleyna ini wax wein
onalosokordiyey ey jirin ila becsharathi an kaexein, marka tas waxan rabna ini nalafaxamsiyo sithey kunoqotey.
27
Hassan Abdi: Susaha an qawo waxa wayey in ey igaxor dactheyna maogi arin ath kurba iguxayey ayan meshan
kamaqlin waxa wayey meshan gowolkan waqoyi beri waxa naxaistey wax emergency law ladaxo anigana thib ban
kaikmathey maoogie in lashegey xortey itha maogie xathi an meshan katheyana in an kawayo ayan kayawey marka
waxan uwethinayana thaxathir sababtisa. Emergency law gi dhad sharciga kaxathlayey mey soqathen oo mayiren
xalaqatho? Wayo intan fadiyey mamaqlin oo dagteitha kumeydicin.
Abdulahi Ali Gedi: Assalamu aleykum, Abdulahi Ali Haji yalairaxtha rer Mathogashe yan axay warkaath noshegtein
ath ban o ladacney diwatatha iyo dhoewlada xal ketha ath shegtein wan faxaney, wax yarko yar oo afsomali ex sual
ban rawa soamli wexey kumaxmaxtha “ geth ki afartan yir intath kagari atho afartan ka thambey xerdgesha”
qothobatha ath manta shegtein wixi qalathka kujiro odan na af somaligas yu kujira. Makafaxanten lixthan ninki garo
in unasto ath guaratene somalina sas umbey dexesey makafaxan ten dhadki aragti ama laxa ama imri jogo ama xathu
tawar yareyey aqliga an katawar yareynin oo xewelow inta mar lais dixi jirey talatha in lagutharo oo iyo sithi wixi
lixthan garo lodaxay nasta in u unasanayo oo asaga thanbi usan lexein makafaxan tein xathalki? Ila ninka yar wu
tharthari wax kasta.
Abdirahman Hussein: Aniga Abdirahman Hussein Gure yalaidaxa waxana sual kaqawa development projects,
development projects oo sithas ex o kusabsan ini wathanka wax lagaqabto ex oo sithi larawo ey udeceynin lacagti
losoqartheyey iyo wixi luguqawan rawey an laguqawanin wax thawagalna an lexein. Marka sitha tharteth wixi fafalin
oo arintas lagabixiyey oo derath ax in an ogano ayan ubaxaney.
Haji Abdi Hussein: Anigana waxa laidaxa Haji Abdi Hussein wax yala an beri xor ithin sheg ayan kamaqalney
besath meshan ax waxan ithinshegney beri xorey xolaxa safar kotha becmushtarkotha iney naguxiranyixin on safar an
urabno, waxath kasoqathein xola becmushtar kisa e xolaxa kuxiran oo dhadka nolashithsa ax xaga becmushtarka
waxath kaqawatein sual yan ithin karabna. Mitha kale barabaraxa isolo iyo marsabit maro iyo barabraxa
northeastern maro oo inta maro daxthotha dulka ex oo laiskuxaiisto ayathana waxth kosoqathen ban rabna?
Waxa kale o isethaxeiso sithetha xur oo barna naga ax oo barna rag ax e northe eastern lagasothoretey oth shegeysey
xathai malasothorani masa dhowlada ba iskaqathani? Ayathana waxan rawa jawabatetha ini naloshego intas ayan
kagabaxay.
Com. Nunow: Xorta waxa wayey waxa aringuthi axan ushegi laxa fikrathaxan kuso arurey arinta ripotka iyo bilka
sharciga cusub ex ba wa wathanka odan wixi kasofuley, marka gowol ama mel ama thagma wixi fikrath olagasodiwey
daman lagutharikara ama laguqori karo malaxa xorta mitha oguxorey. Wayo wexey exeth in lasokowo wixi dhadka
wathanka odan kasobaxay lakin anaga run axan ti wathanaxan waxan uaragna anaga dhadakanagi commission ka
mesha fadiyey inta bathanwixi kurba naguxayey iney nogalein on xelney.
Marka arinti qathiga, qathiga maalin Issack wuxuyiriy division ka xalakeno aya layiri warun o xath firiso ripotki
28
constituensiga ukuyalo lakin waxan daxney xalakeno distrig Qathi in ujriro distrig Qathi wujira marki laguleye
mamulkisa iyo xathi uthono qasab waye distriga ayu sameynayo lakin daqala axan waqtigan xatha wathanka lajogo
lawa iyo towan Qathi ya wathanka jogan. Sothon Qathi oguyaran xaathan ban daxney anaga oo sharciga cusub
sothon ayu oguyaran kadigaya, marka waxa dici karta ini sas laguxelo Qathi yal derath ax oo province yatha ey
musliminta ubathan yixin sithi northeastern iyo Coast ey sura gal noqoto in u Qathi tago division yatha o mamulka
shaqatha Qathiga ath ogasocoto in u tago dici karta. Lakin mamul axan sharciga wuxu jiri xala geyo mesha ayatha ax
oo mel kakore yujoga lakin mel kaso wujogi kara lakin distrig Qathi waye title kisa waa Qathigi Distriga xukumaye.
Waxa kale on shegin oo an kuqorney sharciga oo ripotkana kuyalo xafis walba oo Qathi uleyexey wathanka qof
thumar ax oo sharciga islamka garaneyso iney jogto, oy shaqathetha taxay thumarka inta bathan ka shixa Qathi yalka
rag inta bathan Qathi yalka wa rag ila kashixan diwatoinkotha iney nag dageisan karto oo sharciga faxan san oy qori
karta oo Qathiga ey xor digi marka si u kugoamiyo. Xafis walba oo nin Qathi fadiyo naga sharciga islamka garaneyso
oo shaqala guthiga mahkama xol gariye uqorey aya fadiya oo mishar lasinaya oo dhowlada ey qorotey. Waxa kale
guthiga maxkamathaxa xol galiya oo shaqalaxa wathanka o dan xoro oloaqano Judicial Service Commission sharciga
manta yalo wax Muslim oo guthigas fadiyo malaxa, shrciga cusub waxan lenaxay Chief Qathiga iyo qof thumar ax oo
sharciga islamka garaneysa oo xeyathaxa musliminta oo mathax banan ey magac awen iney fadiyan waye guthigas. O
wexey kashaqeynayan ey taxay sithi shaqalaxa mahkamathaxa kashaqeyo oo musliminta ax ey qeibtotha ey
uxelilaxayen.
Awothi Qathiga, kumanolin wathan muslin waxan kunol naxay wathan seculaly lairaxtho oo laguxukumin thin oo
sharci laguxukumo thin gala lagumaxukomo tu muslin na lagumaxukumo wax kox axan ama thin axan lotixgaliyey oo
Nathan ey iskumamulan losiyey anaga aya jirna. Markan sharcigan xoreyney Commission na yalka musliminta ax iyo
dhadki kaley oo wathafadiyey xer wexey gartey an malin malimaxa kamith an kabaxney shaqatha on kagatagney oo
jiraithka markan uyerney intey nagathawa imathen ey nasoceliyen. Marka intan si saxlan lagumaxelin cathowga
muslimintana ath ayu ubathanye marka mamulki wathanka oo wathanka lagumamulayey ayu qothob oo wathanka
lagumamulayey xathu iqtilafo thinta islamka sharciga wuxu leyaxay musliminta thintotha ey karaci, xathi se thinta
usan waxba udimeynin sharcigas aya laistacmali oo lagudaqani. Marka xaga gurka, furninka, daxalka wa tos thinta
islamka xata qeibta daxasha wey qoreysa inta percentage ka marka tas itha ex wax sharci on kalatashaneyno malaxa,
lakin waxa kale o pricipal ax wax walba oo lagudaqanayo oo sharciga uyalo xathu thinta wafaqi wayo oo thinta u
qalafo musliminta thinta bey karaci. Galatha wexey kuthothayen daqan walba oo afrikan ax qagan bu lexey marka
xathii musliminta an waxas iyo waxas sino daqan Afrikan oo customary law ladaxo aya jira daqan Afrikanka ax o
xithii ax, daqankas qolo walbo wexey shegan ba layiri in losiyo ayagana sharci xer ey xata islan nimathi ey
kusoqabtan daqan ayu nocthey. Anaga waxan kuthotheyne dhad walba oo muslin ax daqan bey leyixin xathu qofka
jalwa yaxay daqan jalwa yu leyxey xathey Somali taxay daqan bey lethe, lakin xath iyo jer nin thinta islanka kujira
daqankisi iyo thintisi xathenan is wafaqin thinta ayu racii daqanta waxu kali o raci intu thinta kawafaqsanye. Waxa
29
kale oo jirta thinta islamka lixthan qarni oo athunka kakoban iney kunoshaxay xal daqan ax oo African ax oo qolatha
itha ka baxasan oo mel qolatha ey thaganen logabarto majirta, marka liiskumasoqawan karo lakin marki
lagucuruyamin rdawo oo thagal lagurawo mel walbo aya lagasogali. Marka mamulki civil commercial ka ex wexey
exeth tu ayathana ath uathag in logutharo lakin waxan daxney oo un raciney lawatha qof oo muslinka ax sharcigan
cathiga laguxukumo sharciga xaubaneyo iney athi karan lakin xathey thonayan in thinta islamnka laguxukumo cith
kariwi karto waayo xalasiyo Qathiga amar ukugoyo marka tas aya logutharey taa itha ex.
Arimixi emergency law ga, sharcigan marku xergala wax alala wixi sharci oo kaxoreyey wu bur bursanye majira
macal sharciga manta laguxukuma manta wu bur buraya kan aya soconaya oo xergalaya marka. Mzee Abdulahi wuxu
yiri otheyalka ceibta ey kaqathan karan masa otheynimatha, waxan daxney retirement qofka thixthan iyo shan
xakuqato mamulki dhowlada dhadki dhadweynaxa aya loguthbinaya oo locelina wexey kabilawaneysa tuloinka sub
locatinka. Sub location ka waxan daxney wax lairaxtho village council xalagasameyo konsol tulatha itha ex konsolkas
dhadka thagan sharciga wuxu usinaya si mathax banan nathamki ey kumelmarin laxayein dhadki ey thoranayen ama
iney thortan dhad ama otheyal thaganki asaga axa iyo dulki asa axa ey umagac awan otheyasha. Konsolka waxa
lomacag awi dhadka mesha thagan wuxu dhadka iskuaf garto iney xayan ama natham thorasha xakunenan ama
natham magac ab otheynima, marka masluliyatha otheyasha ey xainayan sharcigan cusub wu arka wuna tixgalinaya
maxa yeley dhad weynaxa xathii lajiri mamulka xalosocceliyo meshi lagabilawilaxa waa otheyasha. Malixin qofka
marku garo lixthan iyo shan in u xol gawey lakin lawa shey yalafirin mitha oguxorey waxawayey qofkan dhad ath
ubathan ba sharciga sosomeyey oo shaqana an xaisanin qof xathu sothon jir u kunocthey hakin ila thothowatan iyo
afar ujogayo malinku hakim nithama uqatey cunugi dashey aya intu sharcigi bartey hakin nocthey yan weli shaqa
xaisanin asaga gina mesha yusifadiya. Marka xathu xofka qeibtisi qato oo xormarki wathanka uu qeib kagato in u
dhadka kale udafo oo qeibta sameyan wa mitha oguxorey.
Midtha lawath, xathii xofka u mel ath usijogo guri yu kadigta wu iskathaga oo xadow waxath motha nathamki iyo
wixi odan ba wuxu kadiganaya mel asaga iskaleye camal tasna dibketha bey lethe marka lawatha shey aya
nagukalifthey in an daxno lixthan iyo shan xathey garan Hakin yatha iney iskucasilan. Shaqalaxa kale oo dhowlada
welio wexey isku casilayan shan iyo konto Hakimyatha aya towan ana der. Arimixi development project ka distriga
mathama mamulki dhowlada o dan locelinsyo dhsd weynixi distriga wax alal wixi sosar ax oo project magac ab ax
priority getha wuxu kasobixi dhadka mesha thagan dhadkas aya dixi anaga waxas noguthara wa kow lawa sethax
sanath kaxorey arinta xanalasomeyo nasathka kuxigo inta iyo inta budget ka iyo wixi odan distriga aya thajini,
lacagta iyo istacmalkethi distriga aya iticmali oo lokeni marka cith laethayo malaxa xathi lamel mariyo oo distriga xor
maliro wayo dhadkisa yu ethi markas. Dhowlada mexey nogujifatey iyo wazirki mesha kujirey ba lacagta kenin liisma
daxayo.
Haji Abdi wuxu weythiyey suasha kusabsaneth xolaxa suqotha, xola suqotha wey raceisa jawabti xatha an bixiyey
30
distriga wuxu xaq uleyaxa dhad rasimalka malgalin kusamayo in u keno asaga oo dhowlada marin u tos olasoxeshiyo
oy mal galin kusameyan, xolixisa iyo mlkisa in u tos udofisto u ugeyo wax alal wixi nathamin ax ama dastur ax ama
sharciyen ax distrigas ayey kuxirante saldigi xormarka wa distriga marka. Dhowlada kore wexey kele axani kormera
xata gowolka kormer yu axani lakindistrigi wax ala wuxu qorto ama uiraxtho suq ban meshas kasoceley cith
ukalatashano malaxa ogeysis un waye,waraqtha uuqorayo shirkatha xilibka oo Sauditha jogto kopy umba lothiraya
dhowlada iney ogtaxay iyo intas kun oo nef o lasafriyey bes wa record kalii.
Arinti dulka udexeyey Isiolo iyoGaris, wax alal wixi arin ex oo thoth kujira wain laxaliya land commission ka oo dulki
dhowlada an gacanta ugaliney aya dulki thoth kujirana ama sharciyen ka cusub ubaxana loxilsari iney dameyso wayo
sharciga cusub oo mutha yar laguqorayo goan kama gari karo runti iyo benti makalasari karo lakin guthi mathax
banan o gowolatha o dan kakowan marku xol gala xosha sal ketha yu gari goan xasil garana waxa lafilaya in u gara
u melamriya.
Thorashathi muthanayasha oo MP yasha ax waxan daxney thorasha guriga xosey inta qof on xatha thoraney cathi ba
loguthoran, constituency walba oo laiskathorta thorasha wey kadici lakin guriga cusub oo lasameyna oo daxney boqol
qof ba farasani oo sothon thumar yixin sothonki waxan daxay gowolatha ya loqaibini gowol walbana afar bu qathani
lawana Neyrobi ya laimani thothowo gowol iyo neyrobi waye wathanka sothonka qofsas bey kuimanayin. Lixthan iyo
sagal distrig waye wathanka iyo neyrobi, lixthan iyo sagalkas iyo neyrobi oo laiskutharana distrig walbo qof bu
laimani. Marka qofka asaga ax oodistrig walba ulaimani tos balothorani distrig aya thorani kura ya lorithi, afarta qof
oo thumarka ax oo north eastern kusoxagagi maathama north eastern oo afar distrig ey yixin wexey na xureynin
distrig walba iney qofto kusoxagagto qofta ithana walathoran distriga aya thorani mark inta thorasha bey kuimani.
Waxan umalein suasha ta bey exeth in lathoranayo iyo in dhowlada ey macag aweyso, wixi kale oo sual ax .
Sheikh Ali Gorath: Bismilahi rahmani rahim, suasheytha waxa waye fadiga marka oguqorey oth bilaweysen
manajogin marka xath racyi in ath kutharsana manaloogolye masa waxa wayey arinnti sodamatey o lasoqorey umba
naloshegaya masa wax racyi wan kutharsan karna? Xathi nalaogolye in an racyian kutharsano xalko ban kutharsani
laxa.
Com. Nunow: Ath bath umaxathsante suasha ath wseythise waxaweye inath xatha fikrath diwan kartith iyo in kale?
Jawabata run xa iyo maya bey isidaxtala o maya usidow wayo waxan wan soqorney oowan sogawagaweyne, lakin
wixi wax ath uwein oo baxithetha ath utalao oo dhadki mesha jogen o dan ey iskuracan oo iney taxay wax laiskuraco
waxan daxney mathama conferenska logathothithona ripotkan odan oo dhadka confenska tagayo kansela
Abdirahman u kamit ye oo distriga Garis mathalayo wax yalaxa ey latagayan oo ey daxayan dhad keni waxan ba
kaxare xalagutharo ayey kamith taxay. Marka sas awgeth wixi fikrath oo larko iney ath ogabathaleyso nalashini
waxan ithinka cothsanaya in ath qortan oo ama codinataga losodiwo oo ama commitiga lsodiwo oo conferska
31
lalatago oo lagalathotho wayo meshas waye mesha dhadka laiskusojithan wixi kujireyna meshana wa thafaceysayo
wixi athi kucanfacaye in lagaturo marabthith wixi cusubna oth kutharsani rabtana in aath kutharsato rabta intawa
markawexey noconi arin ath logathotho oo lixboqol iyo konton ey kathothan. Arintasna waya weyey wexey
udowthaxay wax cusub inan nalogutarin xathi micnaxa ana iskuracin wax an anaga komishnaska anan wainin ama
nagaqarsomey ama nagaxosbaxay lakin maaxa in an anaga isdaxno nologumatharo sas awugeth mashageno in an
qorno on sodibno on confereska tagto aya aniga tala axan ilaguthon. Ath bath umaxath santixin.
Haji Abdi: Haji Cabdi ban axay wan kunocsanaya mel ban kaganoqsana dhadkan sharciga nobathalo xathath sharci
cusub nokenti magan allh yatixin, waxan thoneyna dhadki re miiga ex oo xolaleytha ex wixi dhowlada ey usoqathey ey
utari karto dhadka ama xola thawathotha ama daqalka xola wixi oo thawa ama daqala ey isaosartey ban rabna in ath
noshegtan.
Sheikh Ali Goreth: Arinta an shegi rawo waxa wayey in lagaxathla moogi waxa wayey minxatha calamka islmacka
janacathka kajiran macnaxa anaga xathan naxay muslim wan ubaxane dhowlasana ayaga aya dhowloyinka thiwilka
islamka ax jamackotha, dhowlada Kenya ayatha oo mathaxoyin thowloin kasoxesheg masa masar ba inta oo rux
ubaxan lethe mana arkin. Marka anagana wan ubaxane in ath athno jamacathka islamka in athno ayan ubaxane sithi
mareikanka iyo loatheyey iyo jamacathka, marka dhowlada sharcigan cusub iney calaminki islamka jamacathka
kajiran ey minxaq nosoweythiso marka anaga wixi nogabaxan ey noguathan oo wixi lagasocelo oo lawatha
dhowlatheth ey isosqabilen yan ubaxane.
Ali Siyad: Ali Siyath xal ka suasha an weythin rawo waxa wayey rer Kenya sharcigan cusub bey sugayan iney
thorashatha ey kusameyan xasa axate mey xergalin, sharcigi Lancaster lagusameyey ayan xatha an thorasha
kusubineyna sharcigan cusub bishe sanath ke ayey Kenya dadamini deftetha?
Com. Nunow: Sual kale majirta?
Abdiaziz Hussein: Aniga waxa laidaxa Abdiaziz Hussein waxan rawa in ath ogatho xatha waxanamamulayan
provincial adnimistartion sithi jirto konsalita an sothoraneyna awoth sas umasilaxo awotha odan provincial
administration ba kaqathatey xathii provincial administration ka ey sithethi ey ujogeyso mia lathorani?
Com. Nunow: Sual kale, Haji Abdi wuxu yiri xola iyo xola daqatana wixi lagusatharey mitha oguxorey oo
logusotharey waxawayey ayaga iyo dhadka wathanka kale kunol oo ayu noc dawala xaistan iney sinathen taa ayatha
anaga si an uragno gur wein bey notexe wayo waxan exein dhad iney jiran iyo in kaley an laogen. Mitha lawath ninka
xola daqatatha ax mel alala wixi thantisa ax goanketha iyo mel marintisa asaga aya loxilsaraya iyo distrigisi, xathi
xola usuq urathinayo mamulkisa ayu kutagaya xathii xolaxa iyo thaqi oo magaloyin lagadigayo ama tuloinki oo
labathinayo distriga aya lagugoamini mel kale ey usidafi malaxa. Marka arimaxa pastrolistka kusoarurey ath bey
32
ubathnayen anaga kalina maaxa wathanka odan inta bathan wexey kutirsanayen anaga an xaqaini xalalasimo dhadka
kale oo yanan noqonin dhad ana ogein wexey sameyan oo wathanka bun, shaxa, sunta kaneqatha kuli shirkatha bey
leyixin lakin xola daqatatha shirkath maalxa. Marka xathi lasomo shirkiath walbo oo daqala sobaxa eh xola
daqatathana iney shirkathothi laaxini shaki kumajiro mar kas, marka xola daqatatha xaqethi xalkas ayu kosobaxay.
Wuxu jiriy Sheqa scholarship ka wathama musliminta kasobaxa dhowlasda wa run e mathonto wayo dhowlad meyna
exein musliminta ama qalbi jilisan ama iney xojiso iskugutalajiro kolag yathi artheitha musliminta wax lagubareyey
wathanka o primary iskulka macalimin kanocon laxayen thaqalki iyo dib kadacay sharciyentethe aya oo dhowlada ey
shilin kutharsaneynin wath ogethen. Kolegki Mombasa kuyaley iyo mith Muranga kuyaley mar laguthaley u mathax
weynaxa naftisa u bana usoistagey uyiriye kolejga musliminta in la sharciyeyyo iska ilowa aya marki thambana Ilaxey
umba kakeney xathana walasharciyey ti Muranga ila manta lamasharciyenin wa koleg disan teachers college waye oo
artheitha musliminta wax kusobaran laxayen ila manta malgelintethi iyo lacagti dhowlada lasin laxa dhowlad lama
weythineynin. Marka mazthama ey sas taxay sitha kali oo dhowlada nocas loga furan karo waxa wayey mamulki in
ath athi soceshan karthith o athiga ukuimatho, malinka sharciga lamelmariyo kabilawato distrig walbo ama gowol
axan wuxu awothi in u rathsatho wax alala wixi shith ex ama mal galin ama scholarship xanoqoto ama daqatir
losothiro xanoqoto intawa mathax banan ayath unoconeysa oth weythisanaysa dhowlad ath weythisan malex nin ath
umarina malaxa. Xathi anagana an thonani wayno marka anaga naqas nimathena ayey noqoneysa, xatha se wexey
kuxirante dhowlada mana awothno in an dhowlad kale an soweythisano wax xos xos ex oo waraqixi intath iskathirtith
ath iska baxthith maogi.
Ali Siyath wuxu weythiyey sharciga cusub marki laxergalin thono? Jawabta wa moogi magaranayi, maxa yeley
sharicigan cusub anaga waxan usothajiney in thorasha lagugalo oo sithi agudaqsibathan umel mara. Xathi
barlamanka udusanye o sithu udisanye udisanye bisha lawa iyo tobnath shan iyo towan ketha xathan nawath naxay
inusan dafeynin bey ilataxay, maxayeleconferenska bisho bu socon san ogutalagalney sitheth iyo lawatanka bisha kow
iyo tobnath in u damatho weye. Kathib anaga lawa iyo sethax malin ayan kuthareyna wixi fikratha kasoguthbey
confersnka on kusaxeina on kuthuthbineyna baramanka, barlamankana wuxu sharciga ku amraya in u mutha tothowo
beriex in u kuguthbiyo sharciga asaga ex kathib waxa loguthbinaya matgax weynaxa, mathax weynaxana wuxu
kuqasnaye mutha tothowo malmoth ex in ukusaxixo sharcigas. Marka xatha tijawisith madafayo shan iyo towanka
bisha lawa iyo tobnatha xasayeshe barlamanka xathi lajawiyo lawa boqol iyo lawa iyo lawatanka oo barlamanka
jogan conferenskas sethax mel marki lodigo mel ayaga waye xatheyna ayaga jogin confereskas madicithono xathu san
dicina sharciga cusba lagamathothi karo aso confereska marina lamamelmarin karo wa mitha confereska lagathothi
laxana Mp yasha majogan. Marka wexeynan xureynin anagana guthi axan waqtigena wuxu kuegyaxay bisha kowath
tareq sethax wixi kathambeyo commissionkan majiro oo mashaqeinayo, xasa yeshe waxa banan in u barlamanka
nogukordiya waqti oo barlamanka cusub lugusuga lakin barlamankiwa xathi lajawiyey barlaman waqti kugutharayo
malaxa. Marka wexeynan xureynin sethaxtha bisha kowath guthigan in u bur burayo sharciga cusub xalka ayu yali ila
33
barlaman cusub ladisa, barlamanka cusub ama asaga xosha lawarego ama guthi cusub imagac awa, sharcigan xatha
yalo xathi laistacmalo oo thorasha waqti ladigi laxa sharciga lothalishatha thorasha wexey dici karta ama bishi
sethaxath amam bisha afarth iyo o barlamanka lagutharin. Barlamanka xatha soctho wuxu faristey tareq sagashan
iyo sithethi tareqafar bisha lawath marka shanta sana tareqsath bey udamani xorta, marka barlamanka xathii ufadini
karo ila afarta bisha lawath wax lojawiyo malaxa marka sharciga cusub wunasugi kara walaxergalin kara
barlamanka marku bisha kowath dameysto aya lajawini kara. Bisha kowath sothon ketha marki lajawiyo barlamanka
cusub oo barlamanka bathalayo sharciga wuxu lexeyax mutha sagashan malmoth an kabathneth in u kufarista waye,
marki wexey kutuseysa xathi lajawiya bisha lawath tareq sethax oo ayanta oguthambeso ex barlamanka lawath
oguthambein wain ufarista tareq sethax bisha sanath waqtiga kaxore o dan bu fadisan kara lain kama thambebi karo
tareq sethax bisha shanath. Marka xathey cathalath nima jirto o o lothaneynayo sharciga cusub barlamanka waxa
lasugaya ayanta oguthambeso inti lagari sharciga oo laxergaliyey anaga guthio xan waqtigena wu damathey qoshena
wan ofiney, kathib waxa kuxabon barlamanka ini ayanta oguthambeyso la bur buriya oo dhadka lasiyo mutha lawa
bithoth u kufaxmo nathamka thorasha lagusameyo kathib bisha sethax si tothonkethi intawa sharciga wufaxsanye.
Waxa layiri mathax weynaxa waqtigisa wuxu damani tareq sethax kowaqth ila ayanta ladariyey waye ayanya
ladariyey shan wexey udamanitareq sethax bisha kowath xasa yeshe sharciga aaga ex wuxu leyaxay mathax weynaxa
baxayo wuxu kursiga xainaya ila mathax weynaxa cusub oo asaga bathalayo lagadariyo, saa awgeth xathanan
mathax weyna cusub an lathoranin mathax weynaxan kursiga ayu kufadinaya ila mith cusub lagathorto oo lagadariyo
xata bisha afarth xanoqote.
Marka qil sharcigan lothalilsanayo oo barlaman jawiskisa malaxa lakin wa sharci kacarar waxa lagacarayaya
sharciga ini lameleyo oo mathax weyna awothan xata talo qawo sogalo oo awothan nathaman kan laisticmalayo oo
boskan iyo waxan soctho u kusoctho umba larawa shan sana okale lagurafatho. Dibka waxa wayey se mathax weyna
ath thorate oth sharciga wathanka yaley ath kuthoratey oo lagudariyey sharciga asaga axa miu kuqasbanye sharciga
cusub in u mel mariyo masa in u mel marinin? Kumaqasbano wayo wuxukudartey sharciga in uthafaqato o uilalinayo
sharcigana maaxa mithka cusub wa mithka xatha yalo, marka waxa dacthey wathanka Zambia ladaxo thorasha aya
lagasameyey xatha kaxor Chiluba matha weynixi ladixijirey oo xis bi MPD wuxu kugaley tartanka sharci cusub in u
sameynayo csharcigi cusba wu sameyey guthi yu sameyey 1991 wu sogaley 1994 bisha lixath sharciga cusub thiyar bu
axa in u saxixo wu thithey sharcigi cusba barlamankiwa lamakenin b. sharcigi cusba sithu uyaley ila towankisa sana
ey udamatey towanki markey udamatey kukale ya sogaley kigalana xa towankisa sana sharcigi cusba oo sagashanki
iyo afarti ladameyey ila xatha wu isisaranye shelf ka wax ba lagamaqawanin, nin walba oo awoth bathan kusogalo
sharci awothisa bur burinayo masaxixayo waxa kali oo saxixi kara nin sharcigan cusub on than kalein oo baxaaya oo
sharciga cusub wax ukalamaqanye an jirin sithi mathax weynaxa baxayo okale. Xathi uyelewayo mith cusub si u
kuxelo wey athagte marka anaga dhad weynaxa ayan uguthbiney arintan dhad weynaxa aya sithu dhono
ogatashanaya ama thorasha xathitho ama bana bax xasameyo lakin anaga guthi axan qeibtena wan kasobaxaney
mana awothno inan qof qasabno.
34
Waxa kale oo oguthambeti an kaxathlaya provincial administration waxan umaleyni Abdi aziz gathal yu kaimathey
sharciga cusub wu bur buriyey majirto dhad mathax mamulayey distriga iyo location yatha iyo sub locationka dhad
lasothortey waye village council, area council, district council, provincial council intawa walasothorono dhowlada mal
galin karabto dhowlada dexe inte ey kaxogsaneyso ayawaye oo is mamuleyso. Marka intas ayan kagabaxaya ath bath
u maxath santixin waxan cothsanaya qof in u nothuceyo, thuca ayan kufurney thucana an kuxirno xathana in u
ilaxaey mithaa wanagsan nawafujio. Sug wax yar/
Sheikh Ali Gorath: Allahuma Rabbana attina fi dunya hasana wa fil akhirati waatub wajagalna kulubana wajacalna
mutaqima imama. Rabbana dhalamna anfusina walamna tagfirana watarahmna minal khasirin, Rabbana atina min
ladunka rahmatan wahayinla min amran rashida, Allahuman yasir amurana, Allahuma maqwajixi min muslimin,
yahathal jalali wal ikram, Rabbana atina fi dunya hasanata wa fil akhira hasanata wakina adhaba nar, sallalahu
wasalamin ala sayidina Muhammad wa ala alihi ashabihi ajmain – AMIN.
35
Recommended